Н а л ьч и к – 2010 Малкъар жазыучуланы суратлау-адабият, жамауат-санат журналлары
жүктеу/скачать 1.04 Mb.
|
|
гъан къалпагъын алып, башына кийди. Ол заманда адамлагъа кюлкю бютюнда бек къабынды. Директор тышына чыгъып кетерге да бир болду, алай, кеси да кюл- генлеге къошулуп, шинтигине олтурду. Науруз айтхан сёзлени магъаналарын тюз ангылагъанла болдула, тейри, Ахматович да къарамын халкъдан букъдурургъа кюрешгенине кёре, кесине сёгюм салыннганын а ангылагъанды. Аллай сёзлени кечип къоярыкъ киши тюйюлдю. Науруз сёз берсе, ол алгъыш этерге керекди. Былай – артисти, режиссёру, драматургу да жыйылгъан жерде сёлешип, кесини ким болгъанын танытыргъа эрттеден къаст этип ха- зырланнганды. Бюгюн а айтырын артха саллыкъ тюйюлдю. Бир заманда къалын къашлары къалтырай къарады адамлагъа. Сора, ёрге турду да, къалпагъын башындан тешип, биягъы жерине такъды. Бир-бирле кюл- дюле. Науруз а, директорну къаны бузулгъанын ангылап, кеси салгъан ёртенни ёчюлтюр акъылда былай айтды: «Оюн бла да, чам бла да искусст- вону адамына жетген жокъду. Ол аны жашаууду, ишиди. Алай айтылгъан сёзню кётюре билиу а бютюнда уллу фахмуду адамгъа». Жазыучуну китабы 8 «Минги Тау» №4 114 Бир кесекден Ахматович ёрге кётюрюлдю да, жыйылгъанланы байрам бла алгъышлады. Сора, Науруз таба бурулуп: «Къарында- шшым, – деди (директорну адетиди ол сёзге эки «ш» салып сёлешген), – адамны бек уллу борчу – адамлыкъны от жагъасында жылына бил- мекликди. Мен ангылайма, суху саркъгъан черек ташны билеген этеди, оспар сёз а, ол чам окъуна болсун, жюрек тамырланы эгейди. Кертиди, искусствону адамы ол затладан кеси энчи оюм этерге тийишлиди. Те- атрны ол, бу оюнун кёргюзтгенлей турайыкъ, – аллай чамланы халкъ бек жаратады, дейбиз бир бирлерибиз (ол былайда Наурузну чимди- ди), аллай оюнла да керекдиле, мени акъылыма кёре, бек алгъа оюн миллетни искусствосуна не хайыр бергенине эс бурургъа борчлубуз. Ёмюрю узакъ болургъа тийиш лиди сахна оюнну». – Владимир Ахматович, бюгюн былайгъа кимни эсе да жангы пьесасын сюзерге жыйылмагъанбыз, – деди Солтанмурат, сёзюню къыйматына кеси иги да бюсюреп, къатындагъылагъа кезиу къарап, къалын акъ чачын терилери жыйырыла баргъан къолларыны арыкъ бармакълары бла «тарай». – Къарындашш, роман, повесть, неда пьеса болсун, суратлау чыгъарма миллетге ёмюрден-ахыргъа къуллукъ этерге керекди. Аны алайлыгъын менден эсе сиз иги ангылайсыз. Ол бири, экинчиси, ис- кусствону адамы тойда, оюнда да, жолоучулукъда да, юйде окъуна кесини ким болгъанын ангылагъанлай турургъа борчлуду, искусствону, литератураны юсюнден даулашла быллай жерледе бютюнда хайырлы- дыла… «Тейри, шуёх залим сермеди бу жол а, – деди Науруз кеси акъы- лында, – жаратдым директорубузну. Сырмаханла бузмасала, театргъа керекли адамды бу». – Бусагъатда, насыпха, фахмулу жазыучуларыбыз бардыла, – деди Ахматович, бир кесек сагъыш этгенден сора, – бек иги пьеса
– Директор, ол сёзлени айтып, олсагъатда олтургъан жеринден ёрге кётюрюлюп, тышына чыгъаргъа хазырланды. Ол мында андан кёп ту- рургъа амалы болмагъанын айтырыкъды. Ол сагъатда аны акъылында болгъанны ангылагъан къыйын Шауаланы Хасан 115 тюйюл эди: Ахматович сёз айтып бошагъандан сора, жерленнген атха минип, ахшы умутлары сакълагъан жерге жолоучулукъгъа атланнган- ча, къуш-къанат битди анга. *** Жер анача сарнагъан сагъатда, Наурузгъа бла Алийханнга кеслери- не тап заманны – ингир къарангысын, сакълар онг жокъду; командирни буйругъу да алайды. Наурузлагъа олсагъатда эс тапдырлыкъ жаланда таукелликди. «Къан жолда» болгъан кюйсюз урушну да сынагъанды мил- летибиз, андан хорлам бла къутулгъанды, – деди Науруз, къачан эсе да бирде таулуну жеринде болгъан къанлы къазауатны эсгере, – бу къыйын- лыкъдан да къутулурбуз хорлам бла, эндиге дери сынагъан бушууубузну да кётюрюрбюз эр киши къадарында, къан къайнагъан жюреклерибиз са- бырлыкъ ала, кёкню къара булутлары чачыла, Минги Тауну эки тёппесини бузларында кюн таякъланы учалагъанлары бизни сейирге къалдыра.» Урушну бек ачы кюнлерин жаланда кесине сынаргъа тюшмегенин ангылагъан Науруз, душманны хорланырыгъына, юйюне къууанч бла къайтырыгъына толу ийнанып атланды жолгъа. *** Науруз тасхагъа баргъан сагъатында быллай къыйынлыкълагъа тюбей тургъанды, алай бу жолча огъурсузлукъну уа ким кёргенди! Элни чегинден ары атлагъанлай, Алийхан, жерге бауурланып, къалын къами- шни теренине ташайды. Ол сыйдам жюлюннген башын къамишни жютю къаууралары (чапыракълары), кесип къанатханларын да сезмеди бир ауукъну. Бёркюн тешип, къоюнуна сукъмаса, алай боллукъ тюйюл эди. Ол студент жылларында окъуна башын сыйдам жюлюп айланыучусун айтыучуду Науруз; чачы бал бетили, къашлары бла кирпиклери уа къап- къарала. Ёсюмю, узун бойлу борбайлары. Сатмай сёзюн бермеген, сабыр акъыллы, жууукъ-тенг жокълагъан, энчи багъасын бичген, фахмулу, билимли жаш. Сур къадар театрдан айыргъанлыкъгъа, ол фахмусун кёр- гюзтюрге керек эди аскерчилеге, – тенглерине. Аллай кезиуде Алийхан чамы бла хар кимни да сейирге къалдырлыкъды. Уллу Ата журт урушну кезиуюнде Къызыл Аскерде бла партизан жыйынлада, артистлени санамай, жаланда жазыучуладан окъуна мингден артыкъ адам сермешгенди фашистле бла. Урушха бармагъанлары да битеу чыгъармаларын совет адамны жигитлигине атагъандыла. Тёрт жюз онжети жазыучу жоюлгъанды душманны къолундан. Искусствода ишлегенлени Ара юйлерине отуз жылгъа жууукъ заманны башчылыкъ этген белгили жазыучу Борис Филиппов эсгериулеринден биринде мудахлыкъ ны жыры хорлап, жюреклени жырлатхан сагъатны юсюнден жазады. Ахшы къуу- умну дуниягъа жаратхан музыка болгъанын да ачыкълай, агъарып атхан танг жарыгъына къарап къууаныргъа онг берген да олду дейди Филиппов. – Жаныбыз саулай дунияны къарангы болууун хорламай къалай жашар- быз! Артистлени сёзлери: «Тангыбыз, кёз жарыгъыбыз да – жыр! Олду душманнга къоргъашип окъдан эсе кёп да къаты тиерик». Жазыучуну китабы 8* 116 Борис Михайлович, Къызыл Аскерни Баш политика управлени- ясына телефон бла сёлешип, биз фронтха не бла болушаллыкъбыз деп сорады, артистле бла кенгешген да этмей… Кёп да турмай артистледен энчи жыйын къураргъа кереклиси тохташдырылады. Биринчи жыйыннга Борис Филипповгъа башчылыкъ этерге тюшеди. Аны биргесине болур- гъа сюйгенлени саны жокъ. Ала кёп тюрлю жанрны адамлары. Эстраданы фахмулу чамчысы Илья Набатов бла аты айтылгъан фельетончу Н. П. Смирнов-Сокольский Октябрь революциядан сора агитпоездледе ишле- ген артистле, бек алгъа келип къошуладыла Филипповну жыйынына. Была жолгъа хазырланып тамам болгъунчу, Москвин башчылыкъ этген Художестволу театрны артистлери Минискеден къайтып келе, душман- ны къолуна тюшерге аздан къалып, ёлюмден кючден къутулгъанларыны хапары жайылады искусствону адамларына. Алай ол къайгъы артистлени жолларындан тыймайды; аны къой, партизан къауумлагъа къошулгъан артистле окъуна бар эдиле. Борис Филипповну тилегин толтура, чам хапарлары, жырлары бла сахнаны чолпан жулдузча жарытхан, жыл саны келген Владимир Яков- левич Хекин да ыразы болуп къошулду фронтха атланнганлагъа. Аны ызындан Л. Русланова, М. Гаркавин, Е. Калашников, И. Гейдрой, Г. Кипи- ани, Т. Ткаченко, дагъыда-дагъыда атлары къыралгъа айтылгъан фахмулу артистле. Борис Михайловични жыйыны кесини фахмусун Запад фрон- тну аскер бёлюмлеринде кёргюзтюрюгю белгили болгъанды. Была Можайский шахаргъа жетгенлей, радиону тынгысыз ауазын эшитедиле: «Бу тийреде битеу жолла фашист самолётланы контролундадыла». Къарт, жаш демей, халкъ, башын алып, Москва таба жан атады; жаяулай, хап- чукчукълары сыртларында, къолларында, сабийчиклери къоюнларында. Артистлени ол хал да жунчутмады. Биринчи концертге кёп адам жыйыл- магъан эсе да, ала фронтну азабын унутдула аз заманнга. 1942 жылны август айыны ичинде артистле отну, топ атылгъан та- уушланы ичи бла бир аскер бёлюмден экинчисине бара, мен ёлюрме деген къоркъуудан кенгде этедиле ишлерин, ёлгенлени кёрюп, кёз жашла- ры жибите бетлерин. Артистле 15-чи авгусда Совет Союзну Жигити Мишулинни танк дивизиясына барып, анда бир бёлек концерт кёргюзтюрге керекдиле. Былагъа жол башчылыкъ этген капитан Демченкоду. Вязьма шахарны тёгерегине айланыр ючюн къалмайдыла, алай ичине уа киралмайдыла… Ахырысы-къысхасы, къутулдула шахаргъа. Совет Союзну Жигити пол- ковник Лизюков командирлик этген аскер бёлюм мындады. Науруз бла Алийхан да артистлеге тюбереге ашыгъадыла, была таныгъан адамла бар эсе уа. Къалай уллу къууанч эди ол жашлагъа! … Концерт башланады. Русланова кесини биринчи жырын Лизюков- ха атайды. Экинчи жырын Къызыл Байракъны ордени бла саугъаланнган врачха – Нонна Тимофеевна Якушевагъа жоралайды. Чырайлы, адам- лыкъны ышанларындан бай Нонна Воронежде медицина институтну бошагъанды, уруш башланнган кюн кеси ыразылыгъы бла кетгенди фронтха. Ол, онеки жаралы солдатны къайгъысыз жерге ашырып бара Шауаланы Хасан 117 тургъанлай, фашистлеге тюбеп къалады. Алайда атышыу башланады. Нонна, кероху бла атып, немецли офицерни ёлтюреди. Ол жаралы- ланы къуршоудан сау къутхарады. Андан арысында уруш отундан чыгъалмай, алайда чач-тюк болгъан совет солдатланы – жаралыла- ны бирге тийишдире, жюз жарымы адамны алгъадан белгиленнген жерге жетдиреди. Женгил жаралы Алийхан ол кюн, Ноннагъа болу- шуп, таза кишилигин кёргюзтгени ючюн Къызыл Жулдузну орденине тийишли болгъанды. Концертде экиси да бир жерде олтурупдула. Русланованы жырындан сора Нонна, къарамын Алийхан таба бурду да: «Ёлюмню сууукъ къолларындан сен къутултханса мени», – деди кеси акъылында. Аны айтханын ангылагъанча, Алийхан да кеси акъылында былай айтады: «Къазауатсыз ёлген айыпды. Алай ёлюмге къажау тургъан а оюн тюйюлдю». Хенкин, чам хапарларын окъуп, аскерчилени кюлдюрюп, дуния заукъ- лугъун сынатды. – Товарищ Хенкин! Прочтите, пожалуйста, рассказ «На даче», – деп тиледи Алийхан, олтургъан жеринден ёрге туруп, бёркю бла сыйдам башыны терлегенлерин сюрте. Нонна, Алийхан жерине олтургъунчу тёзмей, ёрге туруп, жаягъындан уппа этди. Олсагъатда алайда къызны кёзюне Алийхандан сора жангыз бир адам кёрюнмеди. Жокъ эди алайда жангыз жан. – Да окъугъан алай тынч эсе, сен да окъусанг а бир зат, – деди Хенкин. Аскерчилеге, артистлеге да кюлкю къабынды, – ол да Хенкинни чамларын- дан бири болгъанын ангылап. Алийхан уллу жаудан къачып, олсагъатда къутулгъанча, терк-терк да, къысха-къысха да солуду. «Мен да артистме!» – деп къычырды Алийхан. – Кюлкю бютюнда бек къабынды. Науруз да халкъ бла бирге кюлдю, Алийханны сёзюне хазна магъана бермей. «Лидия Андреевна, нам бы – саратовские», – деди бир жаш солдатчыкъ, жеринден ёрге туруп, къоллары, эринлери къалтырай, баям, кеси Саратовдан болур эди. Алай ол Хенкин башха солдатны тилегин толтургъунчу, аны аллына чапмазлыгъын ангылата, онг къолу бла ол артистни кёргюзте. Алай «сах- нагъа» Алийхан чартлап чыкъды да, концертге келгенлени да, артистлени да сейирге къалдырды. Науруз а биледи жашны фахмусун, аны ючюн къайгъысызды, Нонна уа Алийханны кёзюне къатханлай турады. «О безымянны поюты моей древней земли, простые и великие! Я, знающий сегодня Данте и Шекспира, Пушкина и Мицкевича, удивлённый и восхищённый, склоняю голову перед силой вашего таланта…» Алийхан ол тизгинлени Къайсын айтханын, аны ким болгъанын да ангылатды. Сора Къайсынны бу тизгинлерин кёлюнден окъуду: Поэзия – разве это слово? Радость и Горе – вот она. Лицемерие, лесть не известны ей, Как солдату, принявшему бой. Жазыучуну китабы 118 На горы и на ребёнка похожа она, На дерево и на облако, На речку, сверкнувшую на заре, На огонь, что пылает зимой в очаге, Нет, Поэзия – не слово, А подсолнух, едва освящённый луной, Поэзия – разве это слово? Жизнь и смерть – вот она! Къарсла бир кесек шош болгъандан сора, Къайсынны башха назму- сун айтды дуниягъа сахнагъа деп жаратылгъан жаш: Сегодня стих мой – беспощадный бой, В строках запекалась человечья кровь. Он горьким порохом насквозь пропах, В нём гул орудий, жаркий стук копыт. Сегодня стих мой – раненый боец, Вот пошатнулся он, за штык схватясь, Вот падает он, кровью исходя, И поднимается, от боли зубы сжав. Сегодня стих мой – беспощадный бой, В нём люди погибают. Кони в нём Со ржаньем падают. Горят дома И ворон опускается на труп. Нонна Алийханны къучакълап, жаягъындан уппа этген сагъатда кёз- лери олас-булас кёрген Лизюков бу жол «сахнагъа» терк атламла бла ёрлеп, таулу жашны къучакълап, фахмусуна уллу багъа бичгенин ангылатды. Нонна уа ёре сюелгенлей турду, къарс тауушла тунчукъдургъан къулакъла- рын чыммакъ-акъ къол аязлары бла жабып. Науруз да ёрге сюелипди, аны къарс тауушу башхаланы къарс тауушларындан эсе узакъгъа эшитиле. – Быллай солдатланы хорларгъа умут этген Гитлер башсызды, анала- ны, жаш келинлени сарынлары сау къыралыны адамларын сарнатыр, кеси уа жаны саулай дуниягъа салгъан отунда кюер… Русланова, Филиппов, Хенкин да сёлешдиле, Алийханны фахмусуна баш ургъанларын ангылатып, Къайсын сау къыралны ёхтемлиги бол- гънын энчи белгилеп. Керти сюймеклик да тууду алайда. Ноннаны сабий заманы эсине тюшдю. Тенглери сюймеклик хапар айтсала, аны кертилигине ийнанмай, кюлкю къабыныучу къыз, энди уа аны, къара булутланы жыра келип, ёмюрден бери да башларын акъ къар басханлай тургъан тауланы тёппе- лерине коннган кюн таякълагъа ушатды. Кюнден, Айдан да ариу эди ол, чексиз чууакъ кёкню тазалыгъы. Къыз сыфатчыгъы ийменчиклигин жангыдан кёзге туура эте, эндиге дери бир кере да сынамагъан сезимини тузагъына тюшдю да къалды, Шауаланы Хасан 119 къанат къагъар, сёлешип, акъылын ангылатыр онгу да болмай. Къыз, Аскер кёлегини баш тюймесин тешип, теренден алды солууун. Халкъ олтургъанда да, ёрге сюелгенлей турду, Алийхан келип, онг билегине жабышып, энишге олтуртхунчу. Къыз, Алийханны къолун тутуп, кесини бармакъларын аны бармакъларына чалишдирип, дуния зауукълугъун сынады. «Жюрегимде сейирлик тангла атдыла», – деп шыбырдады Нонна кеси акъылында, Алийханнга кёз къыйыры бла къарай. – Дуния жарыгъы къалай тазады бюгюн. Муратым толса, къууанчыбызгъа ахшыланы жыярма. Иги жаш, сен ол кюн манга жалгъан махтау берген эсенг, тобагъа къайт, – тырмансыз болсун манга берлик саугъанг – жюрек сёзюнг». Алийхан, халкъны къарс тауушу жунчутхан эсе да, Ноннадан келген жылыуну уа сезгенлей турады. Лизюков да тынгысызды, Ноннадан бла Алийхандан кёз алмайды, – къыздан ол да умутсуз болмагъанын ангылатханды. Алай добар акъ къол- ларын уууп, сора къол аязларыны терлегенлерин тобукъларына сюртюп, халыны амалсызлыгъын башхалагъа билдирмезге кёрешгенликге жаша- усузду. «Совет Союзну Жигити, полковник Лизюковну сансыз этип, бир солдатчыкъны сайларгъа базыннган сен этмезлик жокъду», – деп шыбыр- дады Лизюков, Ноннагъа кёл ашауун алыкъа тышына чыгъармай. «Адамлыкъ бла фахму политикагъа окъуна бой салдырадыла. Кёк чууакъды. Мен эки жол айырылгъаннга жетип тохтадым. Санларыма бир кесек солуу алдырайым да, сора къайсы жол бла барлыгъымы сагъышын этерме…» Ол – Лизюковну тынгысыз этген ауаз, Ноннаны ауазы эди. Былайда Алийханны уа къарамы, акъылы да «сахнададыла» – ауазынгы энтта да бир эшитдир деп къысалла ол соруусуз чыгъарыкъды халкъны аллына Есенин- ни назмуларын кёлюнден айтырыкъды. Дианаланы Юзлюй согъуу чу тепсеу тартыуланы сокъгъан адам болса уа, ол затда усталыгъын да туура этерикди халкъгъа, тойлада аякъ бюгюп, тюзге тепсеп да тенглерини арасында Алий- ханнга жетген болмагъанды. Ол сагъышла жашны узакъ жолоучулукъгъа ашырдыла къысха заманны ичинде. Школну бошагъан кюнлеринде айы- рылыу къыйынлыгъы жашны, къызны да сагъышха къалдыргъан сагъатда биягъы Алийханны къатына келип, онг къолун жашны сол инбашына салып (къыз жашдан иги да ёсюмлюдю), къына сюртюлгенча, ариу къызаргъан эринчиклери къалтырай, иничке ауазы андан да бек къалтырай, башхала угъай, Алийхан окъуна кючден эшитген сёзлени шыбырдады: «Билеме окъургъа Москвагъа барлыгъынгы, къайда да бол, сен мени къууанчымы дууасы болгъанынгы унутма», – деген эди Афужан. «Бу суу жагъада ёсген эки терек. Аладан бири – сен, бири уа – мен, – деген эди башха къыз а – Фаризат. – Атанг, ананг ыразы тюйюл эселе барма Москвагъа, мында сен тийишли кёрген жерде окъуюкъ экибиз да…» «Сени манга сюйдюрген атангы ариулугъуду», – деген эди Фаризат Алийхан Москвагъа атланнган кюн. Ол сёзле артыкъ хычыуун кёрюнмеген эселе да, айтымны ариулугъу хорлап, Фаризатны айтханы хычыуун тийдиАлийханнга. Жазыучуну китабы 120 … Школ – тенг жашла, къызла бары да жокъладыла олсагъатда Алийханны. Баям, Нонна барын да хорларыкъгъа ушап турады, аны жаш алыкъа артыкъ бек сезмей эсе да. IV Ол кюн, артистле келген кюн, сюймекликге келечилик айтыргъа жа- ратылгъан сунар эдинг; жашдан къызгъамы, огъесе – къыздан жашхамы. Сюймеклик оту Ноннада да къабынды; ариу къылыгъына, ариу санлары- на тамата да, кичи да сукъланнган врачда. Ай да, Кюн да салам берген сунду ол сюймекликни жаратылыууна. Алийхан саулукъда дунияда аны мудах этер кюч жокъду. Аллай ийнаныйлукъ бийлеген къыз, татлы жукъудан олсагъатда уяннганча, эки къолу бла чолпан кёзлерин кезиу ууа къарады тёгерегине. Душман огъу ачы улуду олсагъатда. Артистле уа бардырадыла ишлерин; аскерчиле да юйреннгендиле окъ, топ тауушха. Алай бир заманда полковник Лизюков секирип ёрге турду да, артистлеге алайдан ташаракъ жерге кетерлерин тиледи. Болсада Хенкинни эсгери- улерине – 1906 жылда патчах аскерде къуллукъ этгенини, артда империя урушха къатышханыны хапарына кёз къакъмай тынгылагъан халкъ же- ринден тепмеди. – Ёмюрден-ахыргъа жер тюбюнде жатхандан эсе бир кесек заманны ташаракъ жерде букъгъан онглу болур! – деп къычырды Лизюков, – ол тилек тюйюлдю – приказды! Аскерчиле кеслерини борчларын толтурлукъ жерлеге къуюлдула, артистле госпитальгъа жыйышдыла. Ала анда эсде болмагъан къыйынлыкъ- гъа тюбедиле: жаралыланы _____бир-бири ызларындан келтире эдиле ары. Уруш Смоленск тийресинде барады… Бир заманда совет аскерчиле душ- манны кёкде, жерде да окъ, топ тауушларын тунчукъдурадыла. Артистле жүктеу/скачать 1.04 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|