Н а л ьч и к – 2010 Малкъар жазыучуланы суратлау-адабият, жамауат-санат журналлары
жүктеу/скачать 1.04 Mb.
|
- Бұл бет үшін навигация:
- Валерий ХОТЛИН
- Виктор ПАПУЕВ
- Григорий АВДЖАЕВ
- Чебек АВДУЧИЕВ
- Василий ЧОНГОНОВ
- Виктор ХАПТАХАНОВ
- Осорин УТНАСН
- Надежда ДЕЕВА
- Алексей БАЛАКАЕВ ЮЧ СУРАТЧЫКЪ (повесть)
| Тёппеланы Назир кёчюргенди
5 «Минги Тау» №4 66 Алексей СКАКУНОВ МАРТ Тюзню ингил кёклюгю – Кёлтойдур жомакъ. Элими токъ юйлерин Къагъыпды къырпакъ. Эриген талачыкъла – Къара жамаула. Арыгъан шауданчыкъны Жаяу туман аулап. Ашыгъады жаз башы. Азатды аяз. Къарны тюбюнден башын Къаратады жаз. САКЪ ЖАУУН Кюкюреди кёк, Жара болгъанны Тёшюн, дуппурун Жарыта тюзню. Жауун, булгъана, Сал тюзню юсюн Жамлап, арсарсыз Усхарды жерни. Жол букъу басхан Юлкюню жууду. Жубата сабийлени, Аяусуз къуйду. Гуртуланы Салих кёчюргенди. Валерий ХОТЛИН КЪАРАТОР Сабий заманынгда къараторунг да Бар эди, деучю эди манга аппам. Аталадан саугъагъа санап турдум Аны, энди уа сюргюн азап къапды. Ёлюмсюзге санай эдим аланы – Ол жоргъамы бла сыйлы аппамы. Аны тюшюмде жерлеп, кёк таланы Къыдырып, къууа эдим кюн табагъа. Онюч жылны кечиндик биз Сибирде, Къутулмады къаратор да ёлюмден, Къарындаш от жагъада 67 Сыйлы аппам да болмады ёмюрлюк, Мен къалгъанма жангыз да ючюбюзден. Алай, чапхычым кёкледеди мени, Жукъума келип турады хар дайым, Тюбюне шош келе да тереземи, Туякъларын къыздырады къадалып. Кече бош тюйюл эди чапдыргъаным, – Шуёхлугъубуз болмагъанды эски. Жетип къалама, кишнеп чакъыргъанлай, Къапдырама гыржынчыгъымы эркин. Жалкъасына бауурланып, аппама Барабыз будуман этип, къууулуп. Аны къалай сюйгеними айтыргъа Къаст этгенме, олду мени къууумум. Ачыууму да айтырма, букъдурмай, – Ёлюмсюз тюйюлмю эдигиз! – дерме, – Нек кетдинг, мени бла бираз турмай, Мени къаллай жаш болгъанымы кёрмей. * * * Евро-Азия – мени жюрегимде, Шош Дон да, бийик чалбаш Керулен да, Кёк кёз да, къара къашлы да биргелей Жаныма, сюйюнчю болуп, киргенди. Кече сайын озгъан кюнлеге къайта, Ёзенледе тыпырдатып жылкъыны, Уллу Къагъанны чабыуулун къатлай, Ал сатырда болургъады акъылым. Алай эки тейри да, эки жин да, Кетмезден орналыпдыла жюрекде: Рязань кесини аскерин жыяды, Мен а – сюелеме бийик керменде. Туякъ таууш эштиледи жууукъда, Иерлени ийислери да жете. Ёз кёзюме битдим да бир ауукъда, Садакъ огъум, келип, кесиме тийди. Къучакъладым да сарычач къызчыкъны, Къысыкъкёзчюг а къарамын окъ этди. Танып къояма аны алайчыкъда, – Кёп ёмюр мындан алгъа сюе эдим. Манга салалмаз бир адам да зиян, Бу сёзлени мен айтама жаз эм кюз: Бек сюеме сени, Евро-Азия, Жаныма кермен къадамаса, сёзсюз. Салих Гуртуев кёчюргенди. 5* 68 Виктор ПАПУЕВ ГАЗЕЛЬ Минчакъчыкъла ычхыннган кибик баудан, Жылла кетдиле да, башынг чал болду; Эсинг артха къарап жашау аууна, Озгъан кюнюнгю кёрдюнг, тюшюнг суна; Жашлыкъны суратлары – къууанч, жарсыу, Толмай къалгъан муратынгы жарасы; Къадар бет этмез, азап – босагъангда, Ол болум – халкъны битеу барысында; Умут учады кёкге тилекледе, Гыржын ючюн талашла уа – бу жерде; Жылларыбыз жутуладыла, къумгъа Суу кетгенча, умут келмейди къолгъа; Китаплада жашау жарыкъ – къара бир, Жашса сен Баазраны жашы – Очир. КЕРТИЛИКНИ ИЗЛЕП… Излейбиз кертиликни къайда эсе да бирде – бир ишде, не бир сёзде, не жерде, не бийикде; Ол-а – тюз ма аллынгда, кёзюнге къарап, майна. Тур алай бир айлана, Ётюрюкге ийнанып. Гуртуланы Салих кёчюргенди. Къарындаш от жагъада 69 Григорий АВДЖАЕВ КЪЫЗЫМА Танг ылызмыны санга, Ай жарыкъны, жулдузну Берликме, этип саугъа, Ол болсун бек учузум. Къанатлыны жырларын, Жаз жаууну тылпыуун, Желни рахат хапарын, Женгилтуякъ тарпанны, – Санга этеме саугъа! Унутма гюлханийли Ата жеринги сууун, Олду ёмюрлюк бийинг. Бу жерде, бийикледен Манга гергеле, сени Атынгы айтып, бирден Кётюредиле мени. Атангы ёхтемлиги, – Жыкъмасын жашау чыбы, Раббийгеди тилегим, Ой, Замира, къызчыгъым! Узакъдаса бюгюн сен, Жаным – сени къатынгда. Санга табылырма мен Ёмюрлени къатында. Гуртуланы Салих кёчюргенди. Чебек АВДУЧИЕВ * * * Бирде улакъ ойнакълайды агъачда, Акъ къайынла жарыкъ этип алайны. Алай, сары кюн тау артына къачып, Алып кетди биргесине жарыкъны. Деппан гуппурла артында, кырдыкда, Агъачда да букъдула жаныуарла. Алайда улакъ жангыз кеси къалды, Жукъа сакъалчыгъын аязчыкъ тарай. Теке, эчки, гитче къарындашчыгъы – Бары аллына къарапдыла муну. Ажашхан улакъчыгъ а, жолгъа чыгъып, Табалмайды юй таба элтген жолну. Кечеги жел къатылып бутакълагъа, Шыхыртдан толуп къалады тёгерек, – Белгили тюйюл эди сер улакъгъа Жашауда къайгъыла кёп болгъаны бек. Гуртуланы Салих кёчюргенди. 70 Василий ЧОНГОНОВ * * * Бу къайгъысыз жашайды деп, Жукъ келмесин кёлюгюзге, Мени тутмагъыз да кенгде, Кёлюмю ачайым сизге: Шуёхума жашлыгъымдан Юлюш этеме, дедим да, Ол, бир татып, тенг къызына Узатды, ол да тенгине Бир жумуш этгени ючюн… Ол да кюрешмеди ичип, Узатды арлакъдагъына, Сора ол узакъдагъыла Гюрен тохтап, бёле-бёле, Хар къол узатханнга бере, Кесиме къайтмады бир зат, – Элледеди кёлюм – узакъ, Халкъда эриди жашлыгъым, Алай озады жашауум. * * * Абызырап да къалама Бир бирде бир бош жерде: Бергеним – артха къайталмай, Къалып къалды кериде; Да не айыу, не уялыу, Жюрек агуман эсе: Мажюсюлюк къолгъа алып, Жулдузгъа элте эсе; Къара булутлагъа да мен, Шауданнга, къулакъ суугъа, Жанымча кёрген кёгюме – Тасхамы этдим саугъа; Турна жыйыннга да – алай, Тирлик берлик сабанлагъа Турады кёлюм ачыкълай, Къурман бола адамлагъа; Муртатлыкъ, Игиликни да Сынай да, итинип алгъа, Адамлыкъ таба келликме, Артда таянырча анга. Гуртуланы Салих кёчюргенди. Къарындаш от жагъада 71 Виктор ХАПТАХАНОВ МУЗЫКАЧЫ Музыкада – жети нота, Сёзлюкде уа – минг-минг сёз. Сёзлени жыргъа ушата, Бир олтурдунг эсе, – тёз. Ол къышында, жазында да – Нотала бла бирге. Ол атын къызындырады Илинип ёзенгиге. Манга айтчыгъыз, аллахчю: жашау былай буууп, ол, кесин макъамгъа атарча, не зат кёрген болур ол? Музыкасындан а шаудан аяз келип, болгъанны жарыкъ этди да, жашауну сюйюп къалгъанды жаным. Жаша, жаша сен кесинг да, къыйын кюнлерибизде азат мурат келтирсин да музыканг сени бизге. Болургъа да, болмазгъа да болурса, унутулуп: Жашаргъа, жашамазгъа да, – къайгъыладан къутулуп; Бир затха жетиширге да, жетишмезге да болур, жыргъа макъам биширген да, биширмеген да болур; Къаты къычыргъан этерсе, киши эштмей да къалыр. Къабыргъаны да тюерсе, къоншунга кёлюнг къалыр; Болурса жауун тамычы, къандырырча элияны. Конакъгъа барып сен ачыкъ, Тапмай къалырса жанны; Болмачылыгъынг ючюн да терслерсе башхаланы. Болгъанынгы юлешип да, ыспас сурамаз жанынг; Сен, жашау бошду десенг а, ийнандырмаз ушагъынг, – жашамагъандан эсе уа, къайда иги – жашагъан. Гуртуланы Салих кёчюргенди. ЖАШАГЪАН А ИГИДИ 72 Осорин УТНАСН * * * Жазны жылы жаууну Сюймеклик гюлге дарман, Капол, тапса жер сууун, Жыр такъдырыр адамгъа. Гюлню сен тут тазалай, – Ол, къарны да эритип, Ажайып отун алай Берир санга келтирип. Кенг алтын истепледе Кёпдю шуёхум, досум, Ийнан, мени кёпледен Бирчигиндеди усум. Кюз. Мылы. Болгъан – сары, Жюйрюк жюрегимде – жаз. Боран этеди сарын, Сюймеклиг а сууумаз. О, сюймеклик! Жанымы – Таянчагъы-таягъы, Сен къышда да саныма Бересе жылы агъым! * * * Узакъладан мен сакълагъан къонакъла, Аллыгъызгъа чыгъама, кёлюм толуп, Къалмукъ чай узатама чын аякъда Эки къолума алып, разы болуп. Узакъ жолну келгенсиз да арытып, Баш урама босагъамда мен сизге, Солуу да алыгъыз, дейме, таянып, Къалмукъ адетни салып эсигизге. Шуёхлукъгъа керти болгъан сизлени Хар заманда тансыъ болуп сакълайма. Чагъыр узатама, ариу сюзюлген, Алгъышымда хар биринги жокълайма. Къууанч келтирип келгенсиз юйюме, Мен да тагъама салауат жыр сизге. Ашырыргъа да келмейди кёлюмден, Сакълайма энтта да келиригизни. Гуртуланы Салих кёчюргенди. Къарындаш от жагъада 73 Надежда ДЕЕВА * * * Къайгъы къызыуунг, жарсыуунг – Эсинги бек къозгъагъанла, Ма ол заманада жарасын Назму ашлайды, сёз алып. Кимни да болсун терслиги, Тенгинг, жауунг – башха тюйюл, – Поэт сындыртмайды кесин, Ёлюмге, тангнга да тюбей. Атауну да, жораны да Ол сезеди ким этгенин: Бизни жаратхан, жойгъан да Жангыз да Раббий экенин. * * * Биреу – юйню кюйдюргенде, Биреу муратха жегиле, Эслиле жиляу этгенде, Харх этедиле жахилле. Кери тюйюлме ол затдан, Хоча болмай къалса чотум, Сёз къутхарады азапдан, Къарангыдан – тоба отум. * * * Уялчакъ назмуларымы Окъуйдула кёпле эртте. Аланы махтагъанларын Навои эшитсе эди! Олду ёмюрлюк китапда! Бир соруу барды эсимде: Бек жарыгъын къалай тапхын Дуния бла бир гюлден? Гуртуланы Салих кёчюргенди 74 Алексей БАЛАКАЕВ ЮЧ СУРАТЧЫКЪ (повесть) Мени юч суратчыгъым барды. Онжети жылдан бери аланы, дунияда бек сыйлы затланыча, асырап турама. Кёксюл къагъытда ишленнген юч суратчыкъ… Ала къагъытны бюгюлген жеринде онгуп да къалгъандыла, бир-бир жерлери тешилген окъуна этгендиле. Алай ол мени терслигимден бол- магъанды. Суратла ишлене туруп да къагъытла алай эдиле. Мындан онжети жыл алгъа ала манга алайлай тюшгендиле. Мен суратчыкъланы кюбюрчекде тутама. Аз чыгъарама. Алай кюбюрчекни ачып, аланы къолума бир алсам, кёпге дери, кёзлерими айыралмай, къарап турама. Сора кёз туурамда алагъа жан кирип, къы- мылдай башлагъанча кёрюнедиле. Жаным тёзмей, терк окъуна артха салып, асырап къоярыгъым келеди. Дагъыда, асырап къойсам а, бир багъалы затларымдан айырылып къаллыкъча, кёзюм къыймайды. Манга алай бир сыйлы, багъалы суратлагъа, кёзлериме тутуп не кёп турсам да, къанмай, къарап турама. Бир-бирде мен ол суратланы къабыргъагъа тагъып къояйым деп да болама. Айхай, алай этсем да, кюн таякълары тийип, бютюн да онг- дуруп, бузуп къоярыкъдыла. Алайсыз да кючден кёрюнюп тургъан ызлыкълары ёчюлюп, жокъ болуп къаллыкъдыла. Аладан айырылгъан а манга къыйынды. Ала бош суратчыкъла тюйюлдюле. Ала мени жаш тенгими аманатларыдыла. Хар заманда тенгчигими эсге тюшюргенлей турадыла. Аланы хапарлары… Мен аны сизге бир айтайым, багъалы тенгле. I Уруш заман эди. Бир жол мен, ишден келе, къолумда адырларымы – жугарны, гетменни, сибиртгини кереклерибиз туруучу жатмада къоюп, станция таба тебиредим. Узакъдан окъуна поездни бугъасыны ёкюрге- нин эшитдим. Солдатла кеслерини вагонларына чапханларын кёрдюм. Станцияда тохтап тургъан поезд мен алайгъа жетгинчи тебиреп кетди. Перронда къатыш-къалжа болуп тургъан халкъ, кетип баргъан поездни ызындан тепчий, къызыу къол булгъай эдиле. Бир кесекден а, поезд узакъ кетгенде, къауум-къауум болуп, станцияны къабакъ эши- клеринден чыкъдыла да, элчикни орамлары таба жайылдыла. Мен артха айланыр чакъда, «Станцияны начальниги чакъырады!», деп, къоду бла билдирдиле. « Нек?» - дейме ичимден. Эсде болмай тургъанлай аны чакъыргъаны сейирди. Бюгюн этген ишлерими эсге тю- Къарындаш от жагъада 75 шюреме – тырман этерча бир зат да кёрюнмейди. Сора… Темир жолда стрелкаланы тазалаучу болуп, мен юч айдан бери иш- лейме. Стрелкаланы, не айтырса, бек таза тутама. Алыкъа манга аман ишлейсе, былайда бу шубханг барды деп бир адам да айтмагъанды. Да не болгъан болур да? Нек чакъырадыла? Станцияны дежурныйи, поездни ашырып, байракъчыгъын къол- тукъ тюбюне къысды да, тёгерек къара бёркюн мангылайына басаракъ кийип, дежуркагъа кирди. Мен, вокзалны эшигин ача, артха къарадым. Къалмукъ адетде, эркиши бир иш бла тебиресе, артха къараргъа жарамайды. Мен эслемей, аталадан къалгъан ол иги адетни бузуп къойдум. Бир адам да къалмагъан перронда, аркъасын манга буруп, бир сабий жашчыкъ тура эди. Ол, къайры эсе да кёз къакъмай къарай эди. Жашчыкъны мудах халына мен эс бурмай къоялмадым. Юсюнде узун пальтону, белин жыжым бла къысып, къысхаракъ этерге кюрешсе да, жерге жете турады. Онг къолунда къайын таякъчыкъ, жашчыкъ анга аз- маз таянады. Мен вокзалгъа кирмей, жашчыкъны къатына келдим. Арт жанында сюелип: -Жашчыкъ, нек тураса? Бар юйюнге, къурушуп къаласа,- дедим. Ол тепген да этмеди. Мен айтханны эшитмегенча, тынгылауну басып турду. -Атынг неди?-деп сордум мен дагъыда. Анда да жашчыкъ жауап берирге ашыкъмады. Сора, мен аны, тутуп, кесиме бурдум да, азгъан, тауусулгъан бетинде, бурчакълача, уллу кёз жашланы кёрдюм. Ала, мияла минчакъла кибик, гитче кымпырт бурун- чугъуну эки жаны бла саркъып бара эдиле. -Жашчыкъ, санга ким тийгенди? Ол сынташ кибик тура эди. «Эшта, сангырау не тилсиз болур»- деп, аны къолуна азчыкъ тийдим. -Тийме манга,-деди жашчыкъ, ачыулу, тюз да бусагъатда жукъудан уяннганча, жингириги бла къаты тюртдю. -Не болгъанды? Былайда нек тураса? Жашчыкъ, биягъы, тынгылауну ийип эди. Аны башында эсги къара къалпагъы барды. Ол да угу-жугу болгъанды,тешилгенди. Пальтосуну уа бетин айыргъан да къыйынды – бир жамауну юсюнде экинчи жамау. Къансыз, жыйырылгъан бети, сууукъдан жунчугъан гуппур аркъасы – къарасанг жан аурурча. Башха болмай, тюнкесин тауусхан гитче къартчыкъ. Мен аны аллында тобукъларыма чёкдюм да, къолларымы умбаш- ларына салып, жилямукъладан толуп тургъан кёзлерине къарадым. Жаным бек ауруп, сордум: -Кимни сакълайса? -Атамы…- кючден эшитирча айтды жашчыкъ. Ауур кючсюндю. -Къайдады атанг? 76 Жашчыкъ дагъыда тынгылап къалды. Эшта, мени сорууум аны ачы жарасын къозгъагъан болур эди, жауун тамычыла мияла бла саркъгъан- ча, жангыдан кёз жашлары саркъып тюшдюле. - Къайры кетген эди атанг? -Урушха… Мен, сорууум бла жашчыкъны жюрегин ачытханымы ангылап, былай сордум: -Ананг а бармыды? -Барды. -Аты неди? -Айтырыкъ тюйюлме. -Нек? -Къадалма манга! Олсагъатда бизни къатыбызгъа Феня келди, станцияда юй тюп сыйпаучу. Жашчыкъны кёрюп, тобагъа къайтыргъа къалды. -Аллах, Аллах, бу неге ушагъан ишди?...Балачыкъ, къурушуп къа- ласа да… Алай жашчыкъ, анга да кийиксинип, къачаргъа умут этди. -Сабыр бол, жашчыкъ, айтчы, кесинги да атынг неди? – дедим мен бютюн да тынгысыз. -Мени атым жокъду. -Да аты болмагъан адам боламыды да? -Мен атсызма. Жашчыкъ дагъыда къачаргъа умут этди, алай мен аны таягъындан тутуп тыйдым. -Жибер дейме да. Юйге барама. -Атынг не болгъанын айт да, иеме. -Мени атым – Некян идянды! -Керти атынг а? Таягъын мени къолумда къоя, жашчыкъ, ычхынып, къачып кетди. Тётя Феня сорду: -Кимникиди ол? -Билмейме. II Кире баргъанымлай, станцияны начальниги Михаил Александрович: -Олтур, Бадма, - деди. Начальникни жумушакъ къарамын кёргенде, жюрегим жерине келди. Мен жашил ысхарла жабылгъан столну къатында бош тургъан шинтикге чёкдюм. -Къалайса? Ишинги жаратамыса, - деп сорду Михаил Александ- рович. -Жаратама, - дедим мен. Сора, солдатча, ёрге турдум. Станцияны начальниги ишармиш этди. -Олтур, олтур. Къарындаш от жагъада 77 Къышхыда стрелкаланы ариулап тургъан къыйын ишди. Бютюн да Сибирде, боранла улугъан заманда. Алай мен ишими къыйынлыгъын, къыйналгъанымы айтырыгъым келмеди. -Сора, жаратаса. Ол игиди, - деди станцияны начальниги. Зажигал- каны жандырды да, ёчюлюп тургъан папиросун къабындырды. Ичине терен тартып, кёксюл букъуну жиберди. -Сен сурат эте билесе дейдиле, кертимиди? Михаил Александрович манга, атам къарагъанча, жылы къарады. -Билеме. Хазна тюйюлме ансы. -Охо, охо, кесинги керексиз сокъма. Сени суратларынгы кёргенме. Ермотик кёргюзтгенди. Ермотик – станцияда партия комитетни секретарыды. Мени акъы- лыма кёре, ол бек аман акъыллыды. Адам бла сёлеше тургъанлай, ары-бери дей, эслетмей, аны акъылында не болгъанын билмей къоймаз. Бир жол мен стрелкаланы ариулай тургъанымлай келип, андан-мындан сора, мени жашаууму юсюнден бир зат къалдырмай билгенди. Ол угъай эсенг, кишиге да кёргюзтмей тургъан сурат альбомуму юсюнден да. Артда мен анга альбомуму кёргюзтгюнчю тынчлыкъ бермегенди. Сора ол аман акъыллы секретарь мени сурат альбомуму юсюнден начальни- гибизге да айтхан болур. Энди уа ма, Михаил Александрович артыкъ сёлеше турмай, чорт кесди.: -Тамбладан башлап, суратчы болуп ишлериксе. -Стрелкаларым а? -Стрелкалагъа адам тапхан къыйын тюйюлдю. Суратчыны уа битеу станцияда да табалмайбыз. -Мен не зат этерикме да? -Бек алгъа масхарала ишлериксе. -Масхаралыкъла уа кимдиле? -Таня Поскребованы бла Аня Вышивкованы таныймыса? -Таныйма. -Ала стрелкаланы кирли тутадыла. -Билеме. Аны ючюн хар заманда тюйюшгенлей да турабыз. -Ма алайды. Аланы масхара суратларын ишлерге. -Ангылайма. Мен начальникни кабинетинден, гурушха бола, жунчуп окъуна чы- къдым. Юйге къайтып келе, нек эсе да, начальникни айтханы башыма кирмей эди, тамбладан башлап этерик ишими къалай боллугъуну са- гъышын да эталмадым. Эсимде жаланда жыртыкъ къалпакълы гитче жашчыкъ эди. «Некян идян…», дагъыда «Атамы сакълайма…» деген ачы сёзлери, къулакъларымы зынгырдатып, акъылымдан кетмей, жюре- гими талай эдиле. Мен аны ёксюз къарамын унуталмай эдим. Аны керти аты къалайды? Жашчыкъ алай сахиник некди? Манга ышанмады, кесини атын айтыргъа базмады. Алай мен аны алай къоюп къояргъа эркин тюйюлме. Сёзсюз, табаргъа, таныргъа керекме. 78 III Мен къызыл мюйюшде ишлейме. Фанерден манга бийиклиги эки метр, кенглиги метр бла жарым болгъан къанга ишлеп бергендиле. Мени борчум: эринчекден, стрелкаларын кирли тутхан къызланы масхара су- ратларын ишлеудю. Тюшден сора бизни станциягъа дагъыда бир аскер эшелон келди. Олсагъат окъуна халкъ жыйылды, юслеринде элли кийимлери болгъан- ла къарап-къарагъынчы аскерчиле бла аралаш болуп къалдыла. Ала жууукъларыбызны, ахлуларыбызны табарбызмы деген муратда, вагон алларына басынадыла. Кими атасын, кими жашын, кими эрин, къа- рындашын излейди. Хоншуларын излегенле да аз болмаз эдиле. Алай солдатла кёп, шагъырей адам а эсленмейди. Мен да, къыш жукъусундан уянып, жаз жылыууна чыкъгъан гылыу кибик, къызыл мюйюшден чыгъып келип, адамлагъа къарайма. Алагъа къарап турсанг – жанынг ауруйду: къарт къатынла жаш солдатланы боюнларына чёргелип, эки уууртларындан да бирча уппа этедиле, жибермей, аланы бетлерин кеслерини кёз жашлары бла жу- уадыла. Къартла уа, кёллери толгъанына хорлатмаз ючюн, къолларын аркъаларына салып, бир жанында турадыла. Къызла бла жаш келинле уа, сюйген жашларын эслерине тюшю- ргенденми болур, - бир - ичлеринден тилек этедиле, бир - солдатла бла бирге харх этип кюледиле, бирде уа - кетип баргъан солдатланы оспар чамларындан ийменип, кёзден таша болургъа кюрешедиле. Станцияны дежурныйи чыкъды. -Была не солдатладыла, - деп сордум мен анга. -Аскер жашырынлыкъды. Дежурный сары байракъчыгъын кётюрдю. Эшелон жеринден тепчиди. Олсагъат окъуна адамла чачылдыла. Мен а, алайдан кеталмай, иги кесек турдум. Артда, къызыл мюйюшге кетип тебирегенимде, биягъы Жашчыкъны кёрюп тохтадым. Жашчыкъ биягъы жеринде, биягъыча жалында сюелип тура эди. -Салам, кишичик! – Мен аны бла къолумдан келгени чакълы бир жарыкъ болургъа кюрешип саламлашдым. Жашчыкъ жауап бермеди, тап, жеринден да тепмеди. Аны азгъан бети, желим кибик, къатып эди. Ол мени алайда болгъанымы эслеген да этмегенча кёрюнеди. Бир кесекден а, манга угъай, кесини ачы сагъышларына жауап бер- генча, азчыкъ эштдирип айтды: -Атам энтда да келмеди. Жашчыкъны жапсырыр ючюн таукел айтдым: -Ол келмей амалы жокъду. Жашчыкъ мени алай айтханымды эслегенча болду. Кесини къап- къара кёзлери бла мени аякъ бурнумдан башыма дери сынчыкълап къарады. Къарындаш от жагъада 79 Сора бизни къарамларыбыз бетлешгенде, ачыулу айтды: -Сен энтдадамы къадалып башлагъанса манга? Мен анга жауапха жумушакъ сордум: -Сууукъ болгъанмыса? Жашчыкъ, пальтонун ачып, аякъларын кёргюзтдю. Чачылгъан чу- рукъланы бурунларындан къалай эсе да бир эсги буштукъла къарап тура эдиле. Ол ахырда сабийге ушамагъан ауаз бла айтды: -Аякъларым сууукъ болгъандыла. -Кел бизге, жылынайыкъ. -Къайда жашайса? -«Къызыл мюйюшде». Ишлеген да анда этеме. -Урушхан этерикдиле. -Ким? -Начальник. -Анда мени кесимден сора киши жокъду. Жашчыкъ мени биргеме тебиреди. IV - «Къызыл мюйюшге» келгенлей, ол кесини къайын таягъын кёрдю. Чабып келди да, къолуна алды. -Меникиди! -Печ къатына олтур да, аякъларынгы жылыт. Жашчыкъ тюзюнлей юй тюбюне олтуруп къалыргъа умут этди. Мен таш кёмюрю тауусулгъан ящикни башын тюбюне къаплап, юсюне газет жайдым. Жашчыкъ аны юсюне олтурду да, чурукъларын тешди. Кёп къаты чулгъаннган кир быстырланы сыдырып атханлай, аны къы- зарып кёпчюген гитче аякъчыкълары кёрюндюле. Терк окъуна печни къабыргъасына басып жылытайым деген умутда, ары басды да, олса- гъат артха алды: къызыуду. Мен аны аякъ тюплерине къургъакъ быстырла атдым. От къатын- да олтуруп, бир кесек жылыннганлай, сёзге ачылыр деп кёлюме келе, къатында шинтикге чёкдюм. Ол манга къаш тюплеринден къарады да, сорду: -Биягъы? -Угъай. -Сени атынг неди? -Бадма. -Ариу атды. -Сени атынг а? -Борис. -Сора, Боря… -Мен гитчечик тюйюлме. -Санга ненча жыл болады? -Зауаллы! -Сора кесинге ненча жыл болгъанын билмейсе? 80 -Билеме. Айтырыгъым келмейди. -Манга уа онжети жыл болады. Жашчыкъ бармакъларын бюгюп башлады. Мени жыл санымы санап бошаргъа аны бармакълары жетишмедиле. -Сен къартса,- деди болмагъанда Боря. -Санга ненча жыл болгъанын бармакъларынг бла кёргюзт, бир да болмай эсе да, - деп кёллендирдим мен жашчыкъны. -Да сен миличиямыса да?! -деди Боря. Сора ол кир быстырланы жангыдан аякъларына чулгъап башлады. -Къайрыса? – деп, ашыгъышлы сордум мен. -Юйге. -Бир кесек олтур. -Анам сакълап турады. -Анангы аты уа неди? -Киши да угъай. -Мени анамы аты уа Байиртады. Сени анангы уа? -Кёпню билсенг, терк къарт болурса. Ол сёзле аны сёзлери болмагъаны ачыкъ эди. Алай уллу адамла айтадыла. Болсада аны бла гитче сабийчик бла сёлешгенча сёлеширге болмазлыгъын да ангыладым. Алай этерге ол ассыры эсли эди. Экинчи жанындан, эсли адам бла сёлешгенча сёлеширге да ёсюмюню титчелиги да, жыл саныны да азлыгъы онг бермей эди. Боря кесини жыртылып бошалгъан уллу чурукъларын къаплап, жыртыкъ къалпагъын теренирек басып кийди да, къайын таякъчыгъын къолуна алып, юйден _____чыкъды. Мен ызындан къычырдым: -Станциягъа келсенг, бери къайта тур. Жылыныргъа. Боря жауап бермеди. Алай тынгылагъанлай кетди. Мен терезеден къарадым. Ол гитче адамчыкъ, къатхан къарт чыкъ кибик, мужурасына таяна, эки жанына ауа баргъанча, ууакъ - ууакъ атлай, эл таба кетди. V Ол кюнледе бизни станцияны юсю бла аскерчиледен толуп кёп эшелон озгъан эди. Аланы бары да Кюн батхандан Кюн чыкъгъаннга бара эдиле. Ол де- журный айтыргъа унамагъан «Аскер жашырынлыгъы» да акъырын-акъырын ачыкъ бола бара эди. Кюн батханда уруш ахырына таянып бара эди. Аны биз газетлени окъуп биле эдик. Бизни аскерлерибиз Берлиннге жууукълаша, ахыр хорламны бюгюн-тамбла деп сакълап тургъанларын эшитип, аякъ тюбюбюз- де чёп сынмай айланабыз. Алай Кюн чыгъышда уа японлула къара кючлерин салып кюрешедиле. Бизни станция бла баргъан аскерчиле да ары кетедиле. Бизни элчикни адамлары уа, тюз да станциягъа эшелон жетгенлей, тул- туман болуп алайгъа къуюладыла. Аланы барыны да жалан бир амалсыз умутлары – ахлуларыбызны зат кёрюрбюзмю деген тилек эди. Мени жангы тенгим Боря уа станцияда кюн сайын сын къатханлай турады. Къарындаш от жагъада 81 Алай, энди ол мен ишлеген жерге чакъыртмай келип, печ къатында олтуруп жылыныргъа тюзелгенди. VI «Сабийни къолунда татлы заты болса, аны эркелетген хычыуунду» дейдиле. Алай мени акъылым бла уа татлы зат сени къолунгда болса, сабийни кесинге юйюрсюндюрген тынчды. Ол заманда уа, урушну заманында, бизге сабий алдарча татлы зат бек аз табыла эди. Бир кюн мен анамдан бир туурагъан гыржын тиледим да, аны биргеме «къызыл мюйюшге» келтирдим. Боря келгенде, мен ол гыржынны аны къолуна узатдым. -Керек тюйюлдю манга,- деп, Боря алыргъа унамады. Алай аны аууз сууу келгенин мен эслеген эдим. -Нек? -Сен алдагъан этериксе. -Мен къачан алдагъанма сени? Жашчыкъ гыржынны алды. Мен кесими ишиме болдум. Аны бо- шаргъа аз къалгъан эдим. -Кимни суратын ишлейсе?- деп сорду Боря, сора акъырын къатыма келди. -Сен танымайса. -Да аллай адам боламыды да? Тили да, ийнекни кибик, узун. Мен сейир этдим: ишчиле тургъан элчикде жашагъан жашчыкъ ий- некни тили узун болгъанын къайдан биледи. Мен ансдан айтдым: -Ийнекни тили къысха болады. -Алай эсе сен диммоса, - деп чамланды Боря. -Ийнекни тили къысхады, - деп женгдирмедим. -Узунду! -Къысхады. -Узунду! -Да сен аны къайдан билесе? -Далчи аппа жазгъыда элни ийнеклерин кютеди, мен а анга болу- шуучума, - деп ангылатды Боря. -Алай эсе, сен тюз айтаса, - деп женгдирдим мен. Жашчыкъ бир кесек жарыды. Сунмай тургъанлай айтды: -Ох, къалай татлыды! Мен ассыры ишиме болгъандан, Боря нени юсюнден айтханын ангы ламадым да, къайтарып сордум: -Не зат? -Бу гыржын. Аны сёзлери жанымы ачытдыла. Жашчыкъ гыржын ашамагъанлы кёп болгъанын ангыладым. -Ананг ишлеймиди? Боря жауап бермеди. Артдаракъ кючсюнюп айтды: 6 «Минги Тау» №4 82 -Батма, сен огъурсузса. «Сора мен жашчыкъны бош эркелетип, юйюрсюндюрюп кюре- шеме да»- деп келди кёлюме. – Дагъыда сёге тургъанын кёремисе аны. Къыйын тийди. Мен Борягъа айланып, къатыракъ да сёлешип, сордум: -Нек? -Адамны хиликгя этесе. -Къачан? Къайда кёрюп айтаса? Жашчыкъ масхара суратны башы бла кёргюзтдю. -Сау адамланы алай хиликгя этип ишлерге жараймыды да?.. Боряны сёзлери сейирге къалдырдыла. Ол биринчи суратны мен битеу хунерими салып ишлеген эдим. Таня бла Аня, менича, стрелкаланы ариулаучула болуп ишлеучю эдиле. Ишге келселе уа, кюнню узунуна бир бирлери бла шыбырдаш- хандан, къыл-къыл этгенден бошамаучу эдиле. Иш да аланы сакълап! Бир жол а стрелкаланы кирлигинден авария болургъа да аздан къалгъан эди. Мен ала бла тюйюшген да этгенме аны ючюн, айып этип да кёр- генме. Бир зат да болушмагъанды. Энди уа ичимде къыйнап тургъан затланы барысын да суратха тюшюргенме: къызланы узун тиллиле этип ишлегенме да, алагъа берилген стрелкаланы жилятып къойгъанма. Билмейме, жашчыкъны сагъыш этмей айтхан сёзлери мени жюре- гиме алай бир нек жетдиле? Мен ишлеген суратлагъа ол къалай къарады! Адамны жапысыз этип кёргюзтюрге, аны намысын сындырыргъа, хи- ликгя этерге жарамай кёреме. Аны ол гитче жашчыкъ терсге санайды, Бюсюремейди…Да, ол тюз болургъа да болур, не айтхын… Суратны ёчюлтюп къояйым дедим. Къолумда буштукъну жара- шдырылып тургъан тытыргъа сугъаргъа болдум. Ол такъыйкъада арт жанымда къаты кюлген тауушну эшитип тохтадым. -Ха-ха-ха! Къалай аламат болгъанды! Артыма бурулуп, кюле тургъан Ермотикни кёрдюм. Аны къатында Михаил Александрович да сюелип тура эди. Ол да кюле. Боря уа, ит кёрген киштик бала кибик, жыйырылды, шулмус аны жанын алыргъа келген кибик, къоркъуп, эшик къатына шыбыртсыз келип, къачып чыкъды. -Эй, жашчыкъ, тохта, - деп къычырды аны ызындан Ермотик. -Не жашчыкъды ол? – деп, билирге сюйдю Михаил Александро- вич. -Боря… Борис, - деп жауап бердим мен. VII Таняны бла Аняны ишге уллу кёллю болгъанларыны юсюнден «планёркалада» кёп кере айтылгъан эди. Хар жолдан иги ишлербиз, тю- зелирбиз деп сёз бередиле, алай ишлеринде уа иги жанына тюрлениу эсленмейди. Ала къарагъан стрелкала къара-къасмакъ болуп турадыла. Масхара суратланы вокзалны къабыргъаларында, адамлагъа бек туура жерде такъдыла. Олсагъатдан окъуна ётген-сётген да, ишчиле да Къарындаш от жагъада 83 ол суратланы къатларына жокгу болуп, аланы къалай ишленнгенлерин сюзе эдиле, харх этип кюле эдиле. Къызла уа, ассыры жилягъандан, кёзлери да къызыл шишликлеча болуп, станцияны начальнигине чабып келдиле. -Михаил Александрович, биз энди бир заманда да алай этмек! Ийна- ныгъыз, иги ишлербиз. Шо ол суратланы кетеригиз, - деп жалына эдиле ала. Ишни алай болгъаны мени, айхай да, таукеллендирди. Алай эсе, мени суратларым бир затха жарагъандыла. Экинчи жанындан а Боряны сёзлери да жюрегими эгей эдиле. Адамны эрищи этип суратлагъан – огъурсуз адамды, - жашчыкъны акъылы алай эди. Таня бла Аня уа ариу къызладыла. Сора мен аланы табийгъат салгъан ариулукъларын бузуп кёргюзтюрге эркинмеми? «Угъай, Боря, сен тюз тюйюлсе, - деп келе эди мени кёлюме. – Ала тышларындан ариу окъуна болсунла, жюреклеринде чып бар эсе уа? Биз алада ол тюрлю кемликни кетерир ючюн кюреширге керек тюйюлбюз- мю?». Ол оюм мени бир кесек тынчайта эди. Боря келгенде, мен анга сордум: -Тюнене нек къачып кетгененг? -Уллу адамла – огъурсуздула. -??? -Вокзалда жылына тургъанымлай, мени бир дядя къулагъымдан тартып эшикге атханды. -Да сен хили этген болур эдинг? -Угъай. Ол манга гудуса деп окъуна айтханды. Мен а адамладан жангыз бир картоф да урламагъанма. Мен тилеп алама. Аны сёзлери къайгъылы-ачы эдиле, сабий сёзлеге ахыр да ушамай эдиле. -Тохта сен… Садакъамы жыяса? -Ёзге уа? Анам ауругъан этеди. -Къарындашларынг а бармыдыла? -Угъай, мен анамы жаппа-жангызыма. -Ол Далчи аппа дегенинг а кимди? -Анамы жууугъу болады. -Биргеми жашайсыз? -Угъай, угъай. Адам къыйынлыкъгъа тюшсе, ким да аны бла бирге жашаргъа сюерикми сунаса?.. -Алгъын а биргеми жашаучегиз? -Хау. Анам, ауруп, тёшекге тюшгюнчю, аны ийнеклерин сауаргъа, кютерге да болушуучу эди. Анам тёшекге тюшгенден сора уа, ийнекле- ни аны орнуна мен кютюп тургъанма. Мени кёлюм жер бла тенг болду. О, ачы къадар, ачы кюн! Быллай къарыусуз жанчыкъ, къайгъы деген не болгъанын билмей, топ ызын- дан чаба, ойнап айланыр орнуна, уллу адамча, жашауну къыйынлыгъын айтады! Ол кюн Боря бла мен бир бирге бош тенгледен эсе жууукъ болдукъ. Энди биз, эки туугъан къарындашча, татлы эдик. 6* 84 VIII Боряны анасы – Шарка, аркъасына мамукъ жууургъанны тартып, агъач тапчанны юсюнде мугурайып тура эди. Жашчыкъ анасыны къатына барды да: -Анам, шай ичгенменг? – деп сорду. -Ичгенме. -Ол табакъда картофланы уа ашагъанменг? -Ашагъанма. -Анам, Бадма – мени жёнгеримди, - деди ол, мен эсине шо буса- гъатчыкъда тюшгенча. – Шагъырей бол. -Борис сени юсюнгден айтып тургъанды. Аурууунгу алайым, къа- рындашым, бу аман жашчыкъгъа кёз-къулакъ бола тур. Таянчыгъым жангыз олду, - деди Шарка, ауур ынчхай. -Жарсыма, эгечим, Боря эсли жашчыкъды, - деп жапсардым мен аны. Мени махтагъанымы Боря жаратмады. Ол манга сууукъ къарады да, не эсе да бир зат айтырыгъы келгенча болду. Алай жукъ да айтмай, анасыны къатына барды да, шош олтуруп, анга халал ауазлы сёлешди: -Анам, аркъанг сууукъ болмай турамыды? – Сора аны аркъасына жууургъанны тартып, тап этди. -Къарындашым, сен къалайданса, - деп сорду Шарка. -Барунданма. -Сора биз жерлешлебиз. Биз Ницяндан келгенбиз. Шарка ауур кючсюндю. -Хау. Биз жашагъан жерлени арасы отуз километрден озмай эди, - деп жауап бердим мен. -Энди уа къайда жашайса? -Мында. Козульки деген станциядан кёчюп келгенли юч ай болады. -Алгъа биз сени станцияда аны себебли кёре болмаз эдик… Шарка Дагъыда бир зат айтыргъа башлагъан эди. Алай къаты жётел аны сёзлерин юздю. Ол жётелден бууулупму къалады деп, жаным кетди. Боря секирип турду да, тапчанны тюбюнден къанжал банканы алды… Мен Боряны анасы бла саламлашып, тышына чыкъдым. Боря ашыра чыкъды. Мен айтдым: -Кел бизге барайыкъ? -Да не этерикме да мен анда?- деп Боря унамады. -Мен сени анангы таныдым, энди сен да мени анамы таны. Жашчыкъ сагъыш этип кёп сюелди. Мени акъылым а: «Жашчы- къны юйге элтип, анама аны бу юсюнде эсгилерин жуудуруп, жаматып кийдирейим» - деп келди. -Охо сора, кел барайыкъ, - деп ыразы болду Боря. Биз да арбаздан чыкъгъынчы, тётя Феня тюбеди. Боря мени артыма ташайды. Феня сорду: -Ол къалмукъчукъ былайдамы жашайды? Къарындаш от жагъада 85 -Къайсы? -Ма ол… -Борямы? -Хау. -Ма ол. – Мен бир жанына турдум. Тётя Феня бек къайгъырыулу, тюз анача, аны кесине тартды да: -Мен санга келгенме, - деди. Боря да, сунмай тургъанлай, жумушады, уллайгъан тиширыуну къатына эркелеп барды да, мени да кёзлери бла чакъыра, анга къысыл- ды. Станцияда бир къауум битмей къалгъан ишлерим эсиме тюшдю- ле. Болсада, ала бла тебиредим. Мен биргесине болсам, Боря аллай бир жангызлыкъны сезмез, таралмаз деп келди кёлюме. Мен анга билек болургъа сюе эдим. Бир такъыйкъагъа да кёз туурамдан кетермей, аны сабий азапларын унутдурургъа, кёлюн алыргъа, къанатландырыргъа кюрешеме. Анга алай билеклик бек керек эди. Тётя Феня тазгъа жылы суу къуйду да, жашчыкъны ары, зор бла олтуртханча, олтуртду. Аны эсги-бусхуларын тазда кёмюк этип тургъан суугъа атханда, Боря, къоркъуу адыргы этип, сорду: -Юйге къалай барлыкъма? Къымыжалай… -Къурусала, киерсе да барырса. Боря сызгъырды. -Отоуда сызгъырма- гюнахды, - деп эскертди тётя Феня. Сора жашчыкъны солдат шинелге чулгъады. Эшта, ол шинель къарт къатынны жангыз жашындан къалгъан болур эди. Кёзлери толуп, сёлешалмай, жашчыкъны анга чулгъады, ундурукъгъа олтуртду. Боря артылмай биширилген картофну ашай, ассыры зауукъ этгенден, кёзле- рин къыса, айтды: -Сууукъ сют бла исси картофла, ух, къалай иги затладыла! -Бадма, къуйчу анга бир стакан сют, - деди тётя Феня. Мен, жашчыкъны къатына келип, сордум: -Ол кюн атынгы айтыргъа нек унамагъаненг? -Хар адамгъа да ийинанып барыргъа жарамайды. -Нек? -Дунияда огъурлу адамладан эсе, огъурсуз адамла кёпдюле. -Болмагъан затны айтма! Ким юйретгенди алай? -Далчи! «Адамлагъа ийнаныргъа жарамайды, - дегенди ол. – Жи- лянны къара ызлыгъы тышында, адамны уа – ичиндеди». Бизни сёзюбюзню эшитип, тётя Феня ышарды.Мен жашчыкъны гитче арыкъ къолчукъларын къаты къысдым да: -Боря, сен тюз айтмайса,- дедим, – адамгъа ийнаныргъа керекди. -Санга ийнанама. Далчи аппагъа уа энди бир да ийнанмам. -Далчи аппагъа нек ийнанырыкъ тюйлсе энди? -Ол бизни алдагъан этгенди. -Не бла? -Ийнеклени кютюп бошагъанлай, бир машок картоф берирме, 86 деген эди. Энди уа жаз башы да болду. Далчи аппа уа, биз андан не кёп тилеген эсек да, бермегенди. -Аны ючюн кёлюнгю аманнга бошлама. Ол санга картоф бермей амалы жокъду, - деп жапсардым мен аны. IX Бир жол Боря былай айтды: -Мен ишлеп, гыржын мадарыргъа керекме. -Къалай ишлериксе? Къалай мажарлыкъса, - деп сейирсиндим мен. -Мен да аны юсюнден сагъыш этип турама. Эрттеден бери…Анам да игиге айланып башлагъанды. Гыржын болса эди, ол тёшекден тур- лукъ эди… Ол сёзлени эшитип, мен бек мудах болдум. Алай жашчыкъгъа не акъыл юйреталлыкъ эдим мен? Не бла болушаллыкъ эдим? Боря умутсуз сёлешди: -Анам бюгюн, шайгъа балтуз болмай, суу къайнатып ичгенди. «Не бла болушайым жашчыкъгъа? Анга ушхууурлукъ къалай ма- жарсын?» - деп сагъышлыма. Ол такъыйкъада «къызыл мюйюшге» бизни станцияны агъач устасы Кулаков деген къарт кирди. Боря, от кёрген киштик кибик, аны кёргенлей, къачып букъду. Кулаков къатыма жууукъ келди да: -Жигит! Сен мени суратымы ишлерге кюрешген хапарынг барды, бир кёрейим деп келгенме, - деди. Мен къып-къызыл болдум. Анягъа бла Танягъа ишлеген масха- ра суратларым белгили болгъандыла. Энди ала стрелкаларын бек таза тутадыла. Алай… Бир жол Михаил Александрович, чакъырып, жангы борч салгъанды. Ол: «Агъач уста Кулаков ишни заманында кесине стол, шинтик, шкаф дегенча затла ишлеп, сатхан этеди. Хайда, аны келишди- рип суратла» - деди. Кулаковну суратын ишлер ючюн а мен ол ишлеген жерге барып, къатында жапысына, къылыгъына къарап, суратха тюшюрлюк ызлы- къларымы белгилеп да келген эдим. Агъая уста мени суратларыма къарап, харх этип кюлдю. -Хатасы жокъду. Алай, хайырсыз, бурнуму ассыры уллуракъ этип къойгъан болурса дейме…Сора, жигит, мени ахчаны ийисгей тургъан- лай угъай, ахчаны санай тургъанлай ишлесенг иги боллукъ эди… Мен къартны кёп столланы, стол шинтиклени, шкафланы юслерине олтуртуп, къайдан ахча ийис келгенине тынгылатып къойгъан эдим. Кулаков желкесин къашый, айтды: -Кертиси бла айтсакъ, алай аман да ишленмегенди. Хы, алып къара- санг, андан тап этерге боллукъ эди. Болсада, къарындашым, мени санга жюрегим къыйналмайды. Бюгюннге дери мени бир адам да суратымы былай ишлемегенди. Бек сау бол! Андан сора да, адамла бу суратха къарап, бютюн кёп сапариги этерикдиле. Ол аман тюйюлдю. Къарындаш от жагъада 87 Къарт суратха иги ышанлап къарады да, жангы шарайыбын тапды: -Алай, ма бу столланы аякълары бир кесек къынгыр тюшгендиле. Мен а тюз ишлейме. Бек тюз. Аллахынг бла тилейме, аланы тюзет- мей къойма. Ансы адамла кертиси бла да мен къынгыр аякълы столла ишлеген сунарла. Тюзетмей къойма. Жигит, алай этерге сени фахмунг жетерикди. Хар ишни да жанынг, тининг бла этерге керекди. Ишлеген да алай, - сюймеклик бла. Ол заманда къол къыйынынга хар ким да ыразы болур. Этген затынгы бети чыгъар. Сурат ючюн а санга бек ыразы болдум, аперим. Кулаков чубур тонуну этегин кётюрдю да, сырылгъан кёнчеги- ни хуржунундан газетге чёргелген бир затны чыгъарып, стол юсюне салды. -Ал жигит, ол мени саугъамды… Санга! Мен акъыл этгинчи, къарт кёзден ташайды. Боря стол Юсюнде тургъан «саугъагъа», ызы бла уа мени кёзюме къарады. Мен чулгъамны алдым. Анда эки туурагъан къара гыржын бла бир кесек тонгуз жау бар эди. Аланы барысын да экинчи айландырып, къагъытха чёргедим да, Боряны къолуна тутдурдум. X Боря, биягъыча, станциягъа келип, эшелонлагъа тюбей, атасын сакълай эди. Ол аны бир тюрлю мудах ышаныулукъ бла сакълаучу эди. Бир бирледе уа, поезд кетгенден сора да, ол аны ызындан къарап, бугъаны тютюнчюгю хауада ахыр жутулуп къалгъынчы, турады. Ол сагъатлада: «ийсагъан муну атасы келип къалса эди», деп мен да термилеме. Бир жолда Боря былай сорду: -Бадма, мени атам сау келлик болурму? -Келмей а?! Келмей къаллыкъ тюйюлдю! – деп, ол ышанырча айтдым мен. Мен алай айтханда, Боряны бети жарыгъанча кёрюндю. -Бадма, сен кесинги атангы таныймыса? – деп сорду ол. -Танымай а! Таныйма, - дедим да, ол акъылымы бютюн кючлер муратда ышаргъан кибик этдим. -Сен кюлме. Билемисе, мен атамы танымайма. Бизни атабыз аскер- ге уруш башланнгынчы окъуна кетген эди… -Сураты бармыды? -Барды. Анда ол манга бек ушайды. -Хау бир да, анга сен ушай болурса ансы. Мен хар заманда Боря кесини акъылын тюз айтырын излеучем. Акъылына келген затны терс айтса, мен олсагъат окъуна аны тюзетип туруучума. Бир бирледе аны кёлюне да тиеди, алай болгъанлыкъгъа, ас- ламында, женгдирип, мен айтханны тюзге санайды да, къууанады. 88 Ол ушагъыбызны башхагъа бурду. -Сен Къалмукъ ёзенни кёргенмисе? -Кёргенме. Сен да кёрген болурса, баям. -Мен ол заманда ассыры гитчечик эдим. Бусагъатда уа мен эсиме тюшюрюрге кюрешеме. Алай – не файда. Мени анам хар заманда къал- мукъ аулакъланы юсюнден хапар айтыучуду. Аллахчю, сен да аны юсюнден бир иги хапар айт манга! Стол юсюнде къолларын бир бирге чалишдирип, сакъал тюбюн да алагъа тиреп, мени хапарыма солууун алмай, тынгылай эди. Алай тура кетди да, былай сорду: -Сибирден, къалмукъ аулакъдан – къайсында игиди? Мен не айтыргъа билмедим. -Ол а юйреннгенинге кёре, - дедим. Тюз жауап бералмадым. -Ай юйюнге, сен мени сорууума тюз жауап бер, - деди Боря. -Сибирчилеге – Сибирде игиди, къалмукълулагъа уа – къалмукъ ёзенледе игиди. -Да сора бизни бери нек келтиргендиле? Мен андан ары тёзалмадым да, Борягъа ачыуландым. Ол битеу къалмукълуланы тил къыйырларында тургъан сорууну бергенча, манга алай кёрюндю. Алай анга киши жауап бералмайды, нек десегиз, ол за- манлада аны юсюнден сорургъа да эркинлик жокъ эди. Шо, хар ким да айтхан жауап а бир эди. Хар ким аны терс болгъанын да биле эди. Ту- угъан жерингден узакъ болгъанлыкъгъа, тёрт санынга иелей къалыргъа сюе эсенг, ол ётюрюкню кертиге айландыр, бир да къуруса уа, жашауу- нга ыразы болгъанча эт да айлан. -Манга ол магъанасыз сорууланы сормачы! Буштукъну бла бояуланы алып, мен биягъы ишими башладым. -Сен а мени сорууумдан къачма, - деди Боря эсли адамча, сора ар- къамдан келип, жууукъ тохтады. Мен аны соруууларына жауап бермей къутулалмазлыгъымы ангы- ладым. -Урушну хатасындан кёчюргендиле. Уруш а – ол урушду. -Сен ачыуланнган этме, - деп жапсарды мени Боря. Мен санга сор- лукъ да тюйюлем. Анам сор дегенди. Ол сен билимлисе, акъыллыса, дегенди.-Мен билимли тюйюлме, мен телиме, дедим мен, тюз жауап бералмагъаным ючюн кеси кесиме ачыулана. Мен кесим а аны тюзюн билемеми? Кеси кесиме окъуна мен не айталлыкъма? Боря манга сейирсиниулю къарап, умбашчыкъларын бирге жыйыр- ды да, кесини къайын таягъына таяна кетди. -Мен жырларгъа деп турама, - деди Боря экинчи кюн. -Къайда жырларыкъса? -Станцияда. Аскер эшелон келгенде. -Нек жырларыкъса да? – деп, аны ангыламагъанымы билдирдим. -Бир гыржын бурхучукъ берир эселе уа. Мен ауур кючсюндюм. Сора Боря былай айтды. -Анамы аякъ юсюне салыргъа керекди. Ансы биягъы тёшекге Къарындаш от жагъада 89 тюшер да къалыр. -Жырлай а билемисе? -Хау, билеме. -Бир жырлачы да! -Къарачы анга! Хиликгя этергеми кюрешесе? -Да мен сени хиликгя къачан этгенме да? -Сен хар къуру да мени сёзлериме сакъса... Мен къызыл къумачны юсюнде чакъырыула жазгъанлай турдум. Боря мени ишимден кёзюн айырмайды. Аны эринчиклери аз-аз къы- мылдай эдиле. Жырларыкъ жырын кеси аллына эсине тюшюре болур, деген акъылны этдим. Боря аркъа жанымдан жууукъ жанлады да: -Охо,тынгыла огъесе, - деди. Мен а, хар харфны бютюн ариу этерге кюреше, чакъырыу жазы- уумдан айырылмадым. Ол ёрге турду. -Тынгыла дейме да! -Мен аны таба бурулдум. Боря, эки къолчугъун бир бири юсюне салып, кёкюрегине жыйды да, жырлай башлады; Налмас кибик жылтырайды Ханс юсюнде чыкъ. Кюнден, хансдан да ариуду Кёзлеринг, къызчыкъ. Жашчыкъ куплетни жырлап бошады да (аллай сёзлени къайдан да тапхан болур эди) былай сорду: -Къалайды? . -Аман тюйюлдю. Алай жырлай туруп, тепсеген да этерге керекди. -Тепсей билмей эсем а? -Юйрен. -Сора сен бир тартыу айт да, мен а тепсеп кёрейим, - деди Боря. -Мен бир тартыу да билмейме copa уа. -Ох, тели уа, къайда ёсгенсе да сен?- деп чамланды да, сора, къуш бала учаргъа керилгендеча, эки къолчугъун да кенге жайып, кеси жырлап, тепсеп башлады. -Осса, осса! - деп, жашчыкъгъа кёл этдиреме. - Аякъ бюк, аякъ бурунларынга тур... Ермотик кирди. Боря аркъасы бла эшик таба айланып тепсегени себепли, парткомну секретарыны киргенин эслемеди. Мен жашчыкъ- ны тохтатыргъа да бир болдум, алай Ермотик, бармагъын эринлерине салып, тохтатма дегенни ангылатды. -Къалайды? - деп сорду Боря, тепсеп бошап. -Аламат игиди! Аламат! – деди Ермотик къууанып, Боряны манга къалмукъча соргъанына да къарамай. Жашчыкъ уялып, печь артына ташайды. -Букъма, чыкъ бери, - деди Ермотик. Жашчыкъгъа жууукъ жанлады да, аны башындан эски къалпакъны алып, башын сылады, ийнакълады. 90 Боря аны къолтукъ тюбю бла къутулуп, къалпагъын сермеп алды да, къачып чыкъды. Боряны станцияда биринчи оюну жетишимли болду. Солдатла, бири бирине жетдирмей, аны вагонлагъа тарта эдиле. Машокларындан балтуз гыртла, ётмек къатханла чыгъарып, аны къучагъын къарап-къа- рагъынчы толтуруп къойгъан эдиле. О, къыйынлыкъ кюн адамланы чомартлыгъы къалай огъурлуду! -Боря, Боря, Боря! - деген ауазла жан-жанындан эшитиледиле. Хар солдат ол жашчыкъны умбашына алыргъа, къучакъларгъа, уппа этерге кюрешеди. Киши ортасы болгъан болур эди, бир офицер а анга тылпыуда би- ширилген бир эт банка да берди. Ашарыкъ затланы тюрлю-тюрлюлеринден Боряны битеу хуржун- лары толдула. Бир солдат, Боряны ол консерва этни къайры салыргъа билмей тургъанын кёрюп, кесини солдат кёлегин келтирди да, андан бир хуржун жарашдырып, Боряны хуржунларында болгъанны ары къо- тарды. Поезд кетгенден сора, Боря, кесини хуржунун кётюрюп, ассыры къууаннгандан, аякъ тюбюнде чёп сынмай, манга, «къызыл мюйюшге», келди. -Энди анам ёллюк тюйюлдю? - деди ол къууанчлы. Хуржунну къозгъай кетип, бир ненча ётмек къатхан чыгъарып, мени аллыма салды. -Ма, санга да. -Сау бол, шуёхум, алай ала манга керек тюйюлдюле. - Мен аны тигимин артха тюртдюм. - Алгъан а этмезсе, - деди Боря арсарсыз. Сора, кёзлеринги жумчу, деп тиледи. Мен кёзлерими жумдум. -Аузунгу ач. Мен аузуму ачдым. Жашчыкъ мени аузума бир татлы, хычыуун затны салды. -Энтда берейимми? - деди Боря хуржунуна узала. -Угъай, - дедим да, столдагъы ётмек къатханланы аны хуржунуна салыргъа умут этдим. Жашчыкъ хуржунну юсюне къапланды да, айтды: -Сюйюпмю алырса. -Сен къалмукълу адетни бузма, - дедим мен Борягъа. -Эркиши кесини биринчи иш хакъын толусунлай юйюне элтирге керекди. -Алаймыды? -Алайды. Боря андан ары къысмады. -Кетдим юйге. Анам сакълап турады, - деп юйден чыкъды. Къарындаш от жагъада 91 XIII Экинчи кюн Боря керти да артмакъ тагъып келди. Къолунда уа биягъы къайын таягъы. -Ат да къойчу муну! -Аталлыкъ тюйюлме. -Сора сен малкёзсе, - деп аны уялтыргъа кюрешдим. -Э-э, Бадма, сен жукъ да билмейсе. Ол манга бек кереклиди. Ийне- клени кютерге биринчи кере баргъанымда, Далчини жюлгючюн тилеп алып, бу таякъны алай ишлегенме. Атарыкъ тюйюлме. Аны сёзлери, къалай эсе да, кеслерини акъыллыкълары, ачыкълы- кълары бла жюрегиме жетдиле. Аны бла бирча уа къайгъы да этдирдиле. Ыннам, акъыллы адам кёп жашамайды, деучю эди. Анга артыкъ ийна- нып да тюйюлме, ёзге уа, акъылыма келмеген а жокъду. Ол кюн аскерчилени жюрютген эшелон келмеди. Боря ашхам къарангысына дери мени къатымда турду. Мен къабыргъа газетни, - «Сарыуегими» - жарашдырып бошадым. Анда сора, Боря да, мен да стол юсюне олтуруп, аякъларыбзны ойната, кёп турдукъ. Сагъыш этдик. -Акъыл-балыкъ болсанг, ким болургъа сюесе? - деп сордум мен кесими гитче шуёхума. -Сенича, суратчы болургъа сюеме,- деди Боря. -Боря, кертисин айтсакъ, мен алыкъа суратчы да тюйюлме. Алыкъа, кесими сынап кёре турама. Бир тюрлю окъууну тауусмагъанма. -Да, ол сен ишлегенле суратла тюйюлмюдюле да? - деп жарашды- рылып тургъан къабыргъа газетни кёргюзтдю. -Бош, алайдыла ала. Боря бир тюрлю сейирсинди да, сокъураннган этгенча, айтды: -Мен а сени суратчы сунуп турама! -Анга кёп окъургъа керекди, - дедим мен, кесими башымы жула. -Аны _____уа мен да билеме. Анам кётюрюлсе, мен да барлыкъма школ- гъа. Алай мени не къагъытларым, не китапларым жокъдула. -Э-э, Боря, баш болса, къагъыт, китап да табылырла! Хайт де! – деп, кесими жаш шуёхуму таукел этерге кюрешдим. -Бадма, сен манга жангы жырла юйрете турурмуса? – деди Боря. -Да ахшы. Алай эсе, тынгыла: Биз пионерлебиз. Къызыл байракъ Кётюрюлсюн бийикге! Айгъа дери! Биз пионерлебиз. Бизни бла барып Туругъуз, къыралыбызны сабийлери!.. -Андан эсе сен манга айтып бир гыржын бурху алырча жырланы юйрет. Ол сёзле мени бек жарсытхан эдиле. Мен жашчыкъгъа не айтыр- гъа да билмей къалдым. Анга къараялмай, башымы энишге ийдим. Апрель тауусулгъунчу аскер эшелонла Кюнбатхандан Кюнчы- къгъаннга барып турдула. 92 Боря белгили жырчыгъа санала башлады. Бизни станцияда ишле- генле аны узакъдан кёргенлей окъуна, тохтап, анга бир жылы сёз айтмай кетмейдиле. Солдатла анга ётмек, къыйма, чабакъ, бирде уа балтуз окъуна бередиле. Борягъа тин кирди. Аны алгъыннгы сазбети толду. Боря энди кесин жерни керти иесине санайды, жюрюшю аууруракъ, сабыр болгъанды, башын да, эрча, ёхтем тутады. Алай кесини къайын та- ягъын бир да къоймай эди. Аны кёзлерин ауур жарсыу, биягъыча, аулап турады. Аны ол жарсыуун менден сора хазна киши сезе болмаз эди. Ол атасын сакълагъанлай тургъанын мен биле эдим. Атасыны келирине ол толу ийнана эди, термиле эди, аны узакъгъа къарап тургъанын кёрсем, кёзлерим жашдан толуп жукъ да айталмай кетиучем. Алай ол энди аны юсюнден манга зат да сагъынмайды. Мен а билеме. Ангылайма, бир зат бла болушалгъан а этмейме. Сибирни къалын къарыны бети тюрленеди. Ол хар кюн сайын жаз башы кюнню кючюнден эрий барады. Элни орамлары бла суучукъла зынгырдай, саркъып башлагъандыла. Бир жол Ермотик манга: -Суратчы шуёх, бизни жырчыбызны бу сууланып седиреген чу- рукъларындан сора аякъ кийими иш бармыды? – деп сорду. -Билмейме. -Да сиз шуёхласыз да. -Ол ахыр да акъылыма келмегенди. -Ай, жаш къауум а, адамгъа къайгъыра билмейсиз да! Ол заманда Михаил Александрович кирди. Станцияны начальниги, мени жунчугъан халымы эслеп, сорду: -Не болгъанды? -Ол жашчыкъгъа болушургъа керек эди,- деди Ермотик. Парткомну секретары не айтханын иги ангыламай: -Не жашчыкъды ол? – деп сорду Михаил Александрович. -Артист. -Хау, тейри…Тюз айтаса. Аны бармакълары ачылып турадыла. Алай бла ол жел ауруулу болуп къалыргъа боллукъду, - деп жарсыулу айтды станцияны начальниги. -Алышындырыргъа бир къаууму болса эди, чурукъларын жаматыр- гъа берир эди. - Мени бла къоншуда чурукъчу къарт жашайды, - деди Ермотик. -Тохта... Мени къызымы чурукълары бардыла. Эскирекдиле, алай жыртылмагъандыла. Жарарыкъдыла, - деди Михаил Александрович. - Бадма, кел да, ол чурукъланы бир келтир. Ол чакъда къызыл мюйюшню эшиги аз ачылды. Андан Боряны башы къарады. -Бадма, санга бир жумушум барды. Олсагъат окъуна эшик этилди. Мен чабып чыкъдым да, Боряны къолундан тутуп, алып келдим. -Салам, артист! - деди Ермотик. Боря, алгъа станцияны начальнигине, артда уа парткомну секрета- Къарындаш от жагъада 93 рына къолун берип, саламлашды. -Мени кёргенлей, сен къачып нек кетиучюсе? - деп сорду Ермо- тик: -Мен сенден къачан къачханма? - деди да Боря, кёзлерини къара гинжилерин секретаргъа бурду. -Мен «къызыл мюйюшге» кире келгенлей сен, шайтандан къачхан- ча, къачып кетесе.... -Аны да сылтауу барды, - деп, Боря мудах айтды да, сёзню, тауусул- гъаннга санап тохтады. -Не сылтауду ол? - деп Михаил Александрович сёзге къошулду. Боря, сукъланчлы тынгылауну басып, станцияны началь- нигине къарады. Аны юсюнде темир жолчуну ариу кийими, умбашларында жулдузлары бла кюмюш чынлары бар эди. Аллай адамгъа керти да сукъланырча эди. -Сен урушхан этериксе сора уа. -Кимге? -Мени шуёхума. -Нек? - деп сейирсинип сорду Ермотик. -Ол бери тыш адамланы къойгъаны ючюн... Алайда тургъан абаданла кюлдюле. Ермотик жашчыкъны къо- лундан тутду да, анга биринчи кере кёргенча, къарай, жумушакъ айтды: -Сен артистсе, сен хар заманда да аллай... халал адам бол. Кесинги шуёхларынгы юсюнден алай къайгъыргъанынгы иги этесе. -Бадмагъа не жумушунг бар эди? - деп Ермотик биягъында Боряны айтханын эсге тюшюрдю. Жашчыкъ, аладан букъдургъанын билдире, айтды: -Аны былайда айтыргъа жарарыкъ тюйюлдю. Ол бизни тасха сё- зюбюздю. -Сора биз кетейик. Абаданла чыгъып кетдиле. Боря, нени юсюнден эсе да сагъыш этип, кёпге дери тынгылап турду. -Билемисе, Бадма, - деди ол ахырында сагъышлы, - ала алай аман адамла да тюйюлдюле. XV Сабий заманымда мен ёзенледе къызыл гюлле жыяргъа бек сюйюучем. Бизни ёзенледе гюлханийлени къалай чакъгъанларын сиз кёргенмисиз? Гюллени ингирликде оймакълагъа ушап тургъанларын кёрюп кетсенг, эртденликде уа танымай да къалыр эдинг. Кюн кётюрюл- генден сора гюлханийле аны жылыууун къанып, кеслерини къызыл дарий чапыракъларын жан-жанларына жибередиле. Алай тюрлю- тюрлю кюйюзле бла жасалгъан ёзен чайкъала, толкъунлана башлайды. Ол айбат кюйюзлеге тумаланып тургъан къалмукъ ёзенлени кеф этиучю хауасындан бир солургъа тансыкъ боласа. 94 Энди мени жаш шуёхум тюз ма ол гюлханийлеча жашнагъанды. Боряны анасы анга солдатла берген эсги-бусхуладан кёнчек бла кёлек этип кийдиргенди. Начальник берген чурукъла да аякъларына жарашхандыла. Алай бла Борячыкъ бир гитче солдатчыкъгъа ушап къалгъанды. Мен ангылагъаннга кёре, аны ауазы да кюнден-кюннге ариу, жумушакъ бола башлагъанды, тепсеулерине да жангы амалла кийире, къайдан юйрене эсе да, жангы тепсеуле чыгъара, къысхасы, кесини хунерин кёп тюрлю этип барады. Бир кюн станциягъа бир кёккёз, сарычач къызчыкъ чыкъды. Ол оруслу къызчыкъ эди. Перронда тохтап, къалмукълу жашчыкъны тепсе- генине кёз айырмай къарап турду. Артда, солдатланы ётмек эм башха татлы затла бергенлерин кёрюп, ауур кючсюне кетип къалды. Мен: «Эй, солдатла! Бу къызчыкъгъа да биригиз бир къарагъыз, маржа! Анга да онгугъуз бар эсе, шо бир туурам ётмек беригиз», -дери- гим келеди. - Солдат, эй солдат... Бери бир къара, къара... Къызчыкъ, сен да арлакъгъа атласанг а... Ол солдатны къатына бар. Солдат сени эслесе, ётмек не балтуз бермей къоярыкъ тюйюлдю. Алгъаракъ атла…» Къызчыгъ а солдатланы къатларына барыргъа базынмай, адамланы арасында тохтап, аууз сууларын жута, мугурайып туруучу эди. Боря ол кюн жырлагъан да, тепсеген да эте эди. Солдатла, бир бирге ал бермей, аны къучакълайдыла, ийнакълайдыла, къарс да къагъадыла. Боря да, къалай эсе да, арыгъан солдатланы къайгъыларын унутдурурча оюнла таба эди; бирде уа аланы кёллерине жетерге кюрешип, шиш да тура эди. Солдатла бютюн кюледиле, «хайда, хайда» - деп, жашчыкъны кёллендиредиле. Ол кезиуде, къайдан эсе да, бир киши ортасы болгъан майор чыгъып, сейирге къарап иги кесек турду. Сора: -Нек терилтесиз сабийни алай, - деди. - Сизни аллыгъызда бушуу кеси тепсейди. Солдатла уялдыла. Олсагъатдан бугъаны тауушу чыкъды. Солдатла вагонлагъа ча- бышдыла. Кёп турмай, поезд тебиреп кетди. Ол гитче къызчыкъ, бармагъын аузуна салып, Борягъа сукъланып къарайды. Жашчыкъ къабакъ эшикле таба тебиреди. Алай къызчыкъны эслеп, дыркъ тохтады. -Сен нек жиляй эдинг? - деп сорду Боря, жууукъ келип. -Атамы сакълайма... – Къызчыкъ, бир да болмагъанча, ауур кючсюндю. Нартюх бюртюклеча, кёз жашлары саз бети бла энишге тёнге редиле. -Жиляма. Ма ётмек... Ма балтуз да. Ал. - Боря къолун артмагъына сукъду. Гитче оруслу къызчыкъ бла гитче къалмукълу жашчыкъ эл таба кетдиле. Энди Боря жалан кесини анасы къайгъылы тюйюл эди. Мен аны бек сюйдюм. Биз экибиз «къызыл мюйюшде» олтуруп, кёп сёлешебиз. Тынгылашып да кёп турабыз. Мен а, шуёхум юйюне Къарындаш от жагъада 95 кетгенден сора: “Къаллай адам болур бу жашчыкъ ёсгенден сора? Худож- никми, артистми, алимми, инженерми, врачмы, устазмы, машинистми, зоотехникми, агрономму? Ким боллукъ болур ол? - деген сагъышланы башымдан къыстаялмай, кёп олтуруучем. Нек эсе да, аны айтхылы адам боллугъуна ийнаныучем. Сора: “Мени шуёхчугъум ким болса да, ол адамлагъа къууанчлыкъны келтиргенлей турур. Ол къызыу жюрекли, огъурлу, жигит, кертичи адам болур» деп къууаныучем. XVI Биз барыбыз да бирден сакълагъан кюн - хорламны Кюню жетди. Ол кюн адамла бир-бирлерин къучакълап, уппа эте эдиле. Къууанчлы жырланы, тепсеулени айтмай къой! Ол кюн, тап, бизни станциябызны юсю бла ётген поездлени тауушлары да тохтамай эдиле, аланы таууш- лары да адамланы къууанчлы ауазларына къошулуп, бир деменгили жырны эжиуюча, къууатлы эшитиле эди. Ма ол къууанчыбызгъа бушуу да къошулады. Урушда жашлары ёлген къарт кишиле бла къарт къатынла, баш иелери жоюлгъан, не бел- гисиз тас болгъан тиширыула, аталарындан къагъыт сакълай къалгъан сабийле - ала барысы да кёп жылладан бери сакълагъан тёзюмлерин та- уусуп, ачы жиляй эдиле. Мен кесими тыяргъа кюрешдим. Таукел этип да кёрдюм. Болалма- дым. Кёз жашларым кеслери алларына тёгюлюп бара эдиле. -Жиляма! -Боря мени жапсарыргъа кюреше эди. Къолуму жуму- шакъ сылай, кёзюме таукел къараргъа кюрешди. Алай жашчыкъны кесини кёзлери да жауун тюбюнде къалгъан баллилеча болгъан эдиле. Болсада, ол менича жилямады. Боряны мен кесими бек татлы шуё- хума санайма. Бир-бирде уа жыл санларыбыз жукъгъа да тергелмей, ол мени кесим бла теппе-тенг кёрюнеди. Боря назик бармакъчыкълары бла мени бетимдеги жилямукъланы сюртдю да, акъырын шыбырдады: -Жиляма! -Боря, Боря... – Мен андан ары жукъ айталмай кючсюнеме. -Не? - Жашчыкъ манга къысылады. -Мен атамы бир заманда да кёрлюк тюйюлме. Мен солуууму алалмай къалама. Умбашларым къалтырайдыла. 1942 жылны жаз башы эсиме тюшеди. Кёзлерими туман этген жиля- мукъланы чарсында анама келген ачы къагъытны кёреме. Анда: “Сени эринг жигитча...” деген сёзле жазылып эдиле. Боря мени чачымы жумушакъ сылады. Аны къолчугъу манга бир жумушакъ кёрюнеди. Сабий заманымда мени анам тюз ма алай сылаучу эди! Атам а... Угъай, хайт дерге керекме... Мени бойнума бир жылы тамычы тамады. Ол Боряны кёз жашы болгъанын билеме. Анга бир зат да сормайма. Кеси уа былай айтады: -Мен да атамы не хазна кёрейим энди… 96 -Кёрлюксе, кёрмей къаллыкъ тюйюлсе, - деп, кесими къайгъымы унутуп, анга билек болургъа кюрешеме. -Эндиге дери келмеген… -Уруш бюгюн бошалгъанды. Боря кючсюнеди. XVII Солуу кюн анам бла мен картоф саллыкъ жерибизни къазаргъа бар- дыкъ. Жерибиз элден узакъ тюйюл эди. Юйренмегеннге тюйюл эсе, иш бек акъырын барады. Бек къыйыны биринчи кюн эди. Анам да тынгылайды, мен да тынгылайма. Къазабыз. Анамы бели терк талчыгъады. Ёрге сюелип, аркъасын тюзетип, ауругъанын селейтирге кюрешеди. Алай аны аркъасы къатып къалгъан кибик, бой салмайды. Coра, cyy къылыч кибик, эншге бюгюлгенлей, кёпге дери турады... Ол кюн биз азыкъгъа олтурур заманда да ишни къояргъа кёзюбюз къыймай ишлей эдик. Артдан артха жарауубуз ачылып, ишге иги къыз- гъанбыз. -Энтда да бирер тизгин къазайыкъ да, тюш азыкъгъа олтурурбуз, - деди анам. Ол тизгинни къазып бошагъаныбызлай, мен айтдым: -Анам, кел, энтда бирер тизгин къазайыкъ. Бир заманда эл табадан эгешчигим чабып келгенин эследим. Ол къолларын булгъай, не эсе да бир затла айта эди. Не айтханы уа эши- тилмейди. -Аха, Боря... -дегенин эштеме. Жюрегим суууду. Ол сууукъ аякъла- рыма да жетди. Жугарымы жерге чанчып, эгешчигими аллына чабама. -Aнам, Аллах урду бизни! - деп тёгюлдю эгешчигим. -Не болгъанды? -Боря поездни тюбюне... Кюнюм кечеге айланып къалгъанча болду. Чабалгъаным къадар кесими станциягъа атдым. Алай мен чабып баргъаным къадар жер да созулуп баргъанча, мен жеримден тепмей тургъанча кёрюнеме. Элни къыйырына жетдим. Адамла жыйылып тура эдиле. Тиширыула, сабийле да. Не болуп къалды? Мен чабып баргъанымлай, бир танымагъан къарт къатыннга тюбеп, сорама: - Кертимиди? - Не зат? – Тиширыу, тели адамгъача, сейирсинип къарайды. Аны жауабын сакъламай, андан ары чабама. Темир жолну къатында тиширыула жиляй тура эдиле. Аланы айт- ханларын ангылагъанча болама. Алай сагъыш этерге заман тапмай, бир къауум адамны бир жанына тюртюп, ортагъа киреме. Кёзлерим къара- нгы этедиле… - Не къыйынлыкъ эди бу? – Феня тёгюп-тёгюп жиляйды. Мен больницагъа чабып киреме. Къарындаш от жагъада 97 - Не болду Боря? – Санитарка къызчыкъ башы бла палаталадан бирин кёргюзтдю. Мен эшикни кючден ачдым. Отоуда акъ халатлы адамла сюеледиле… XVIII - Къайдады Боря? – Мен бир кёзлюклю врач таба атладым. - Сен кимсе? – деп сорду врач. - Мен… Мен… Менми? - Къарындашымыса? – деп сёз къошду врач. - Хау. - Алай эсе сен ишни тюзюн билирге керексе: жашчыкъны халы осалды. Ышаныу жокъду. Къаны кёп кетгенди. - Къайдады ол? - Кел, - доктор манга акъ халат берди да, къайры эсе да биргесине элтди. Мени Борям къыйыр палаталаны биринде жатып эди. Кёзлери жу- мулуп тура эдиле. Бети сют кибик, агъаргъанды: акъ жабыудан башха тюйюлдю. Эринлери аз-аз къымылдайдыла. Мен олсагъатдан бир тюрлю къарыусузлукъ сынап, тентиредим. Врач умбашымдан тутду. - Анам! Аначыгъым… Мени... - Боря андан сора жукъ айталмай къалды. Мен мыллыгымы аны таба атдым. Врач жибермеди. - Атам... Атачыгъым, кел бери... Анга тёзерге амал жокъ эди. - Бадма, къайдаса? - Мен мындама, - дедим, алгъа ийилдим. Аны кирпиклери аз кётюрюлдюле. Къууанчлыкъны отун жибере уруучу кёзле мутхуз болуп бара эдиле. Ол бир такъыйкъа тынгылап турду. Сора солууу айланмай башлады. - Сенмисе, Бадма? - Менме, Боря. - Ол мени танып, ышарыргъа кюрешди, алай болал- мады. - Бадма, мени пальтонум къайдады? Мен врачха къарадым. - Берирге жарарыкъ тюйюлдю, - деп шыбырдады врач. - Мени пальтонуму беригиз, - деп къатлады Боря. -Неге керекди санга пальто - деп сорду врач. -Анда... Хуржунумда... Ол кёзлерин жумду. Тишлерин къыж-къыж этдирди. Къан тамыр- лары кёпдюле. Битеу санлары къалтырадыла. Врач къатында санитар къызгъа шыбырдап, не эсе да айтды. Къыз чыкъды да, олсагъатдан къайтды. Ол бир жашил польто келтирип келди. Аны сагел этеклери къаннга боялып эдиле. Боря кёзлерин ачып, кесини пальтосун таныды. 7 «Минги Тау» №4 98 -Бери беригиз, - деди ол эштилир-эштилмез. -Жарарыкъ тюйюлдю, - деди врач. - Хуржунунда неси барды? -Бадма... Хуржунумда къагъытла... Атам келген заманда анга бе- рирсе... - Ол башын жастыкъгъа атды. Алай солууу бир кесек игиге айланнганча болду. . -Борячыгъым, къалайлыкъ бла болдунг былай?...- дедим да, аны ундуругъуну аллында тобукъларыма чёкдюм. Боря ёрге къарады. Ол эринлерин тауушун чыгъармай къымылдат- ды. Алай мен ангыладым: -Къызчыкъ поезд тюбюнде эди... Поезд тебиреди... Мен аны... Ой анам... - Боря ачы къычырыкъ этди, эси азды. Мен башымы кётюрдюм. Палатаны эшик аллында аны анасы Шарка сюелип тура эди. XIX Боря, Боря, Борис... Алай къалай бла болуп къалдынг сен? Къалай... Бу кюнледе мен аны юсюнден сагъыш этгенлей айланама. Орамда барсам, туурагъа къарасам да, бусагъат юйню артындан Боря чабып чыгъарыкъ сунама. «Къызыл мюйюшде» ишлей, терезе тюбюнде сабийлени дауурларын эшитсем да - Боря дейме. Бусагъат ол къайын таягъын да алып, бери кирликди деп турама. Ансыз манга кюн да, хауа да жетишмегенча боладыла. Боряны пальто хуржунундагъы суратланы манга сестра келти- рип берди. Жашчыкъны осуятын ол эшитген эди. Аманатны толтурмай къоялмагъанды. Къагъытла, тёрт бюкленип, газетге чёргелип эдиле. Къатыракъ кёксюл къагъытчыкъла, юч бет. Эшта, эртде бюкленнгенден болур эдиле, бюкленнген жерлеринден ашалып, тауусулгъан эдиле. Мен аланы бир бири ызларындан тизип, стол юсюне салдым. Ол кёксюл бетледе суратчыкъла ишленип тура эдиле. Аланы Боря ишле- генди. Биринчи сурат. Ёзен. Гюлханийле. Туурадан уллу къызыл кюн кётюрюлюп келеди. Кёкде уа къуш къанат керип сюзюледи. Туугъан къалмукълу ёзен! Аны юсюнден мен жашчыкъгъа кёп кере aйтхан эдим. Алай ол хапарла аны жюрегине алай терен сингиучюлерин ким биллик эди! Кесими уа къолумдан буштукъ кетмей тургъанлай, ту- угъан ёзенлени суратларын ишлерге бир кере да акъылыма келмегенди. Бир суратда солдат кёрюнеди. Жашчыкъ аны аллына чабып барады. Арлакъда бир бийик мекям, - аны башында къызыл байракъ жел этеди. Къалай ийнанып сакълай эди ол атасыны келирин! Аз жашаучугъу- ну ахыр такъыйкъаларына дери сакълагъанлай турду! Ючюнчю суратда: бир уллубаш адам, эки аягъын да кенгнге салып, сурат ишлей турады. Аны къолунда кисть, бояула да бардыла. Къатында жашчыкъ. Аны къолунда да буштукъла. Боря, Боря, Борис! Керти окъуна, сен художник болургъа термиле кёреем! Къарындаш от жагъада 99 XX Ма ол юч суратчыкъны хапарлары алайды. Мен аланы сакълагъан- лы онжети жыл болады. Бир-бирде мен аланы къабыргъагъа тагъып къояйым деп да болама. Алай къоркъгъан этеме. Кюннге кюйюп, суратла онгуп къалырла деп. Ол, ёле туруп, былай айтхан эди: -Къызчыкъ поезд тюбюнде эди... Поезд тебиреди... Мен аны... Ала Боряны ахыр сёзлери эдиле. Сары чачлы, кёк кёзлю къызчыкъ, ким биледи, энди институтну да тауусхан болур. Не адам болгъан болур ол къызчыкъ? Инженерми, врачмы, устазмы, жырчымы? Иш анда да тюйюлдю. Мен тилерик: бу хапарны окъуп, ол, ол къызчыкъ, аны жашауун сакълагъан гитче къалмукълу жашчыкъны, адамлагъа битеу болгъанын - жырын, тепсеулерин жюрегин эм жарыкъ умутларын берип кетген къалмукълу жашчыкъны эсге тюшюре турса эди деп, олду. Боря Горяев Чёрнореченская станцияда юч къайын терекни тю- бюнде асыралгъанды. Санга, мени багъалы окъуучум, ол станциягъа иш барыргъа тюшсе, ол къайынланы къатларына барып, мени да, сени да шуёхубузну къабы- рына гюл къысымла салмай кетме. Ол жашчыкъ гюллени бек сюйюучю эди. жүктеу/скачать 1.04 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|