Н. Б. Жиен баева Ақажанова А. Т
жүктеу/скачать 4.34 Mb. Pdf көрінісі
|
| Уа қыт ты қа был дау – бұл адам са на сын да бол мыс құ бы лыс-
та ры ның бі різ ді лі гі нің, ұзақ ты ғы ның, шап шаң ды ғы ның бей не- ле нуі. Бұл, са йып кел ген де, адам ның уа қыт қа бағ дар ла нуы. Уа- қыт ты қа был дау дың не гі зін де ағ за ның тір ші лік әре ке ті нің үдеріс- те рі жа тыр. Тер геу тә жі ри бе сі нің көр се туі бо йын ша, куә гер дің, жә бір ле ну ші нің, айып та лу шы ның уа қыт ты қа был дауы кө бі не се эмо циялық, пси хи ка лық күш те ну жағ да йын да өте ді, бұл да оқи ға ба ры сы ның ұзақ ты ғын бұр ма лап ба ға лауға алып ке ле ді. Мы са лы, мұн дайды аф фект (қыз ба лық) кү йін де қыл мыс жа са ған айып та- лу шы ның тер геу ба ры сын да бай қауға бо ла ды. Бұл жағ дай лар да тер геу экс пе ри мен тін де тер геуші айып та лу шы ға (жә бір ле ну ші ге, куә гер ге) оған қа жет қы зық ты ра тын қыл мыс тық әре кет ті сәт тер ді қайтала уын ұсы на ды. Бір ме зет те хро но ме тр леу жүр гі зі ле ді. Қоз ға лыс ты қа был дау – бұл адам са на сын да зат тың ке ңіс тік- те гі ор на ла су қал пы ның бей не ле нуі: оның жыл дам ды ғы, шап- шаң ды ғы мен ба ғы ты. Қоз ға лыс ты қа был дау дың не гі зін де зат тар мен қоз ға лыс ты қа был дау үдеріс те рі жат қан дық тан, оған дәл сол тал да ғыш тар (кө ру, ес ту, ки нес те ти ка лық жә не т.с.с.) қа ты са ды. Мы са лы, ав то кө лік оқи ға сын тек се ру. Мұн дай жағ дай лар да куә- гер лер кей де ша та сып, апат тың нә ти же ле рі не қа рап ав то ма ши на- ның жыл дам ды ғы ту ра лы қа те пі кір лер біл ді ріп жа та ды. Мәйіт- тер, қан, кө лік, өз гер ген сырт қы пі ші ні, те жеуіш тің ши қы лы, қат- ты соқ қы лар жыл дам дық ты қа был дау ды айт ар лық тай бұр ма лап, оған ба ға бе ру де қа те ой қо ры тын ды сы на жол бе руі мүм кін. Заң психологиясы 44 Ес – не гіз гі пси хи ка лық үдеріс тер дің бі рі, он сыз тұл ға ның қа лып та суы, же ке да муы мүм кін емес. Заң гер дің кә сі би іс-әре- ке тін де де ес тің алар рө лі зор. Оның ес кө ле мі нің жет кі лік ті бо- луы, ес те сақ тау бе рік ті гі, ол үшін ма ңыз ды жағ дай лар ды ес ке тү сі ру дәл ді гі, қа жет ті сәт тер де ке рек мә лі мет тер мен де рек тер- ді ес ке тү сі ру ге жо ға ры дең гейде гі ес өзі нің шапшаңдығымен ерек ше ле нуі тиіс. Ес үдерісі куә гер лер дің тү сі нік бер уін де де ма ңыз ды рөл ат қа ра ды. Отан дық заң гер, бір қа тар заң пси хо ло- гиясы на қа тыс ты ең бек тер дің ав то ры Ғ.Ғ. Дос пу лов ақ па рат ты ес те сақ тау ға бай ла ныс ты мә лі мет тер ге ерек ше кө ңіл ау дар ды. Мы са лы, «бір топ қа ру-жа рақ пен қам тыл ған жет кін шек тер қа- ла ның ше тін де ор на лас қан жи нақ кас са сы на ша буыл жа са ған. Қыл мыс қа бар ған дар дың бұй ры ғын орын да ған екі қыз мет кер бет те рі мен үс тел ге жат қан күйі еш нәр се ні көр ме ген, ал үшін- ші кас сир мүм кін дік та уып ша буыл жа саушы бі реуі нің бет-әл- пе тін, тү рін есін де сақ тап қа лу ға ты рыс қан. Ке йін нен із дес ті ру жә не қыл мыс тық іс ті дә лел деу де куә гер дің айға ғы ерек ше құн- ды бо лып шық қан». Ес те сақ тау мен қайта жаң ғыр ту дың заң ды- лық та рын пай да ла на оты рып, куә гер лер дің, жә бір ле ну ші лер дің, айып та лу шы лар дың ес қо ры нан ақ па рат ала бі лу тер геуші нің, про ку рор дың, сот тың, қор ғаушы ның кә сі би ма ңыз ды са па сы бо- лып та бы ла ды. Ой лау мен қиял. Объек тив ті шын дық тың адам са на сын да бей- не ле нуі бо лып та бы ла тын әр түр лі та ным үдеріс те рі нің ішін де гі ең жо ға ры жә не ең күр де лі сі ой лау бо лып та бы ла ды, ол тұл ға- ның қа лып тас уына бел сен ді ық пал ете ді. Қан дай да бол ма сын іс- әре кет те қойыл ған мақ сат қа қол жет кі зу үшін күш ті ті лек, нақ ты ұғым, қа жет ті лік тер ді өзек ті лен ді ру қа жет. Ойды бел сен дір мей мақ сат қа қол жет кі зу мүм кін емес ті гін, суб ъек ті нің ал ға қой ған мін дет те рін ше шу ке рек ті гін тү сі ну ой лау үдерісі нің ма ңыз ды түрт кі сі бо лып та бы ла ды. Мы са лы, күр де лі қыл мыс тық іс ті қол- ға ала оты рып, тер геуші өзі нің эмо циялық-ерік кө ңіл күйі мен өз са на сын да қыл мыс ты ашу бағ да рын қа лып тас ты руы тиіс. Қиял – бұ рын ғы бі лім дер мен елес тер дің не гі зін де ны сан- дар дың, құ бы лыс тар дың жа ңа бей не ле рін қа лып тас ты ру дан тұ- 3. Заңгер мен психолог іс-әрекетіндегі психикалық үдерістердің, ... 45 ра тын пси хи ка лық үдеріс. Қыл мыс ты ашу ға ба ғыт тал ған тер- геуші нің іс-әре ке тін де қиял дың ма ңы зы зор, ақ па рат жет кі лік ті бол ма ған да, жағ дай дың ай қын сыз ды ғы оны жа сал ған қыл мыс ме ха низ мін, із деу үс тін де гі қыл мыс кер дің бей не сін ойша қайта құ ру ға итер ме лей ді. Мар дым сыз мә лі мет тер дің бел гі лі бір шек- те ор нын тол ты ра ала тын қиял дың кө ме гі мен тер геуші ой ла уын бел сен ді ре ді, өз әре кет те рі нің соң ғы нә ти же ле рін бол жай ке ле дұ рыс ше шім дер ге қол жет кі зе ді. Куә гер лер тү сі нік те рін құ- рас ты ру ға жә не бұр ма лауға әке ле тін таң ға жа йып тық қа (фан- та зияға) бейім ді лік зор ық па лын бай қа та ды. Бел сен ді қиял дың нә ти же сін де бол ған бұр ма лан ған елес тер кө бі не се әсер лен гіш, эмо циясы шап шаң адам дар да пай да бо ла ды. Бұл жайт ты қыл- мыс тық не ме се аза мат тық үдеріс ке қа ты су шы заң гер лер дің ес- ке руі қа жет екен ді гі сөз сіз. Зе йін – бұл са на ның, же ке ле ген пси хи ка лық үдеріс тер дің бөг де ті тір кен дір гіш тер ді еле мей, бел гі лі бір объек ті ге шо ғыр лануынан тұ ра тын пси хи ка лық құ бы лыс. Заң гер дің кә сі би іс-әре ке тін де зе- йін нің ма ңы зы ай рық ша зор. Бі рін ші ден, зе йін заң гер дің өз функ- цио нал дық мін дет те рін орын дау са па сы на ті ке лей ық пал ете ді. Екін ші ден, тер геуші нің, сот тың, про ку рор дың қыл мыс тық жә не аза мат тық үдеріс тер ге қа ты су шы лар зе йінінің са па лы жа ғын дұ- рыс анық тай бі луі олар дың бер ген тү сі нік те рін бір ша ма объек- тив ті ба ға лауға кө мек те се ді. Зе йін нің дең ге йіне адам ден сау лы- ғы ның жал пы күйі, пси хо фи зиоло гиялық бұ зы лыс тар, зе йін кө- ле мі нің азайюы мен ен жар лық тың пай да болуына әке ле тін шар- шау айт ар лық тай ық пал ете ді. Қо ры та кел ген де, пси хи ка лық бей не леу құ ры лым ның мән-ма- ғы на сы – тұл ға ның жә не оның же ке ле ген ерек ше лік те рін анық- тайт ын та ным дық үдеріс тер. Со лар ар қы лы адам ағ за сы ның қа- лып-күйі се зі ле ді, зат тар дың қа сиет те рі ажы ра ты ла ды, қор ша ған ор та ту ра лы қа уіп ті ес кер ту бел гі лер ді алу дың мүм кін ді гі туын- дай ды. Кә сі би бі лік ті лі гі жо ға ры заң гер өз іс-әре ке ті не қа тыс ты та ным дық үдеріс тер дің не гіз гі заң ды лық та рын бі луі қа жет, сон да ға на куә гер лер дің, бас қа да қыл мыс тық жә не аза мат тық үдеріс ке қа ты су шы лар дың ай ғақ та рын дұ рыс ба ға лай ала ды. |