Н. Б. Жиен баева Ақажанова А. Т
жүктеу/скачать 4.34 Mb. Pdf көрінісі
|
| Адап та ция (бейім де лу) – атал мыш заң ды лық ұзақ уа қыт бойы
ті тір кен дір гіш сез гіш тік та бал ды ры ғы ның тө мен деуі мен не ме се жо ға ры лауы нан тал да ғыш сез гіш ті гі нің өз ге ріс ке тү сіп оты ра ты ны- нан бай қа ла ды, ал ті тір кен дір гіш со зыл ма лы түр де әсер ет кен жағ- дайда сез гіш тік то лы ғы мен жо ға лып ке туі де мүм кін. Бұл жа ғым сыз бейім де лу тү рі «не га тив ті» (те ріс) адап та ция деп ата ла ды. Мы са лы, жа рық пен қа раң ғы ға бейім де лу, әсі ре се күң гірт жа рық ке зін де жа- ғым сыз әсер ете ді. Мұн дай жағ дай лар да ав то кө лік жүр гі зу ші ле рін- де реак ция қайтару уақы ты ар та ды, қоз ға лыс та ғы объек ті лер дің ық- шам да луы на шар лайды. Жа рық қа бейім де лу кө мес кі лен ген көз ден сиг нал дың ми ға бе рілуін те жей ді. Бұл те же лу адам ның зат ты бір ша- ма ке ші гіп көр уіне әке ле ді де, кей де жол үс тін де қар сы қоз ға лып ке ле жат қан ав то кө лік пен апат тық жағ дай дың орын ал уына се беп бо ла ды. Қа был дау үдерісі мен оның нә ти же ле рі қа был дау объек ті сі- не, сон дай-ақ қа был дау шы ның да ра ерек ше лік те рі не, яғ ни нақ- ты тұл ға ға (қа жет ті лік те рі, қы зы ғу шы лық та ры, қа бі лет те рі мен т.с.с.) бай ла ныс ты бо ла ды. Мы са лы, не бір ны сан ға тү сіп тұр ған күн діз гі жа рық не ме се электр қуаты ның жа ры ғы адам ға әр түр лі бо лып кө рі не ді: ны сан ға жа қын дау ке зін де, түр лі қыр дан қа ра- ған да, ауа ра йына қа тыс ты көз ал дын да өз ге ріп тұ ра ды. Зат тар мен құ бы лыс тар дың тү сі, ды быс та ры, иіс те рі, пі шін де- рі тұл ға ның бағ да ры мен зе йініне қа рай не көп, не аз ша ма да шы- Заң психологиясы 42 ғып оты ра ды. Айна ла да бо лып жат қан дар ды бағ дар ла й бі лу, қа- был да на тын объек ті лер дің не ге ке рек ті гін ажы ра ту адам ға ес тің, сон дай-ақ көр ген нәр се ні ұғы ну, байы бын тү сі ну адам ның өмір- лік тә жі ри бе сі мен ке ле ді. Мы са лы, тер геуші өлім мен аяқ тал ған бас жа ра қа тын ал ған мәйіт ті қа рауда кү дік ті нің қыл мыс қа бар ған ке зін де гі пай да лан ған құ ра лын тек се ріп, оның бас сүйек-ми жа- ра қа ты на се беп бол ған өл ті ру құ ра лы ре тін де гі не гіз гі бел гі ле рін анық тауы тиіс. То лық қан ды қа был дау зат ты тұ тас тай жә не оның бө лік те рін де қам ту ды көз дейді, бұл түй сік пен ой лау дың бір лі- гі мен бай ла ныс ты. Түй сік тен ерек ше лі гі қа был дау нә ти же сін де зат тың, құ бы лыс тың, оның ішін де қыл мыс тың да тұ тас тай бей- не сі қа лып та са ды. Осы заң ды лық қа орай адам, әдет те, ақ па рат өте аз бол ған сәт тер де же тіс пейт ін эле ме нт тер ді өзі то лық ты ру- ға ты ры са ды, бұл қа те пі кір лер ге алып ке луі мүм кін. Сол се беп- ті куә гер лер ден жа уап алу ке зін де тек көр ген де рін, ес ті ген де рін ға на емес, сон дай-ақ олар дың қа был да ған объек ті нің қан дай да бір қа сиет те рі жай лы пі кір ле рі нің не ге не гіз де ле ті нін де анық тау ке рек. Куә гер дің, кү дік ті нің, айып та лу шы ның қа был дау ла рын да ил лю зия лар (қа те лер, ал да ну лар) да орын алуы мүм кін. Олар бай- қа ла ды: 1) ба қы лау ке зін де гі ерек ше жағ дай лар дың сал да ры нан (бір көз бен, са ңы лау ар қы лы кө ру жә не т.с.с.); 2) жал ған пі кір ден не ме се кө ру бей не сін ба ра бар тү сін беу ке- зін де; 3) көз дің оп ти ка лық же тіл меуі нің не ме се кө ру үдерісі не қа- ты са тын әр түр лі тал да ғыш тар дың кей бір ерек ше қа сиет- те рі нің (көз дің іш кі тор қа бы ғы, жүй ке лер дің реф лекс те рі) же тіл меу сал да ры нан; алыс тан көр меу, жа қын нан көр меу, даль то низм жә не кө ру ап па ра ты ның бас қа да ақаула ры ның нә ти же сін де. Қа был дау дың тұ рақ ты лы ғы на жан күй зе лі сі, тү ңі лу, аф фект күйі за лал ды әсер ти гі зуі мүм кін. Сол се беп ті куә гер ден жа уап алу ба ры сын да оның қа был да ған объек ті сі нің тек ерек ше лік те- рін ға на емес, сон дай-ақ оның пер цеп тив ті әре ке ті бол ған кез де гі кү йін , сол кез де гі жағ дайды да анық та ған жөн, тек со дан ке йін 3. Заңгер мен психолог іс-әрекетіндегі психикалық үдерістердің, ... 43 ба рып оның қан дай да бір зат тың пі ші ні, кө ле мі, тү сі мен бас қа да қа сиет те рі ту ра лы айт қан пі кір ле рі не ба ға бе ру қа жет. Же ке ле ген зат тар ды қа был дау мен са лыс тыр ған да пер цеп тив- ті іс-әре кет тің бір ша ма күр де лі тү рі ке ңіс тік ті қа был дау бо лып та бы ла ды. Ке ңіс тік ті қа был дау дың не гі зін де вес ти бу ляр лық, көз қоз ға лы сы ап па рат та ры ның қыз ме ті, би но ку ляр лық кө ру қа был- дауы ның қа ты суы, кон вер ген ция жә не ак ко мо да ция құ бы лыс та ры жа тыр. Сон дай-ақ ке ңіс тік ті қа был дау да кө ру тал да ғыш та ры мен бір ле се оты рып, ес ту, жа на су, ки нес те ти ка лық тал да ғыш та ры да бел сен ді рөл ат қа ра ды. Ке ңіс тік ті қа был дау дың дәл ді гі не тә жі ри- бе көп ық пал ете ді. жүктеу/скачать 4.34 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|