Н. Б. Жиен баева Ақажанова А. Т
Тұлғаныңпсихологиялықерекшеліктері
жүктеу/скачать 4.34 Mb. Pdf көрінісі
|
| 3.3.Тұлғаныңпсихологиялықерекшеліктері
Әр бір адам ның тұл ға лық ерек ше лік те рін анық тайт ын ма ңыз- ды құ ры лым дық ком по не нт те рі тем пе ра мент пен мі нез. Кез кел ген бас қа да іс-әре кет тер сияқ ты құ қық қор ғау іс-әре ке ті нің де әр түр лі тем пе ра мент қа сиет те рі мен бай ла ныс ты өзін дік ерек- ше лік те рі бар. Бұл ерек ше лік тер заң гер дің пси хи ка сы на, жүй ке жүйесі не, тем пе ра мен ті не бел гі лі бір та лап тар қояды. Осы фак- тор лар ды еле меу, олар дың пси хи ка лық әсе рі не пси хо ло гия лық тұр ғы да да йын бол мау, тем пе ра ме нт тің кей бір қа сиет те рін де жа- ғым сыз ті тір кен дір гіш тер дің көп бо луы жо ға ры жүй ке лік-пси хи- ка лық күш те ну ге, әр түр лі пси хо со ма ти ка лық бұ зы лыс тар ға алып ке луі мүм кін. Адам тем пе ра мен ті не, жүй ке жүйесі нің не гіз гі ди- на ми ка лық қа сиет те рі не сүйене оты рып, оның қан дай іс-әре кет ке кө бі рек лайық екен ді гін (кә сі би ірік теу, кә сі би бағ дар бе ру) кө- ре біл ген жөн. Осы ған орай, пси хо ло гия лық әде биет тер де жүй ке жүйесі нің ти пі не тәуел сіз кез кел ген, со ның ішін де, тер геу іс-әре- ке ті мен та быс ты түр де айна лы су мүм кін дік те рі ту ра лы әр түр лі пі кір лер айтылып жүр. Мы са лы, А.Р. Ра ти нов «тер геу жұ мы сы үшін жо ға ры жүй ке қыз ме ті нің не ме се тем пе ра ме нт тің ана ғұр- Заң психологиясы 52 лым қо лай лы ти пі ту ра лы» мә се ле қоюға не гіз жоқ, өйт ке ні «әр- түр лі жағ даят тар да дәл сол бір іс-әре кет әр түр лі тем пе ра ме нт ті қа жет ете ді. Тем пе ра ме нт ті адам құ рық тап, өз мі не зі не ба ғын ды ра ала ды». Тем пе ра мент қа сиеті кө бі не се қыл мыс жа сау тә сіл де рін- де, құ қық қа қай шы әре кет жа саудың шұ ғыл жағ да йын да са на лы ерік тік рет теу ге оңай лық пен ба ғын байт ын қар қын ды әре кет тер ден бай қа ла ды. Қор ша ған дар дан жа сы ру қиын ға со ға тын жан күй зе- лі сі эмо цияла ры ның ай қын кө рі ніс те рі не ұла са тын, өт кір жан жал- дық си пат қа ие қыл мыс тар да (кі сі өл ті ру, ден сау лық қа ауыр зиян кел ті ру, т.с.с.) тем пе ра мент қа сиет те рі ай қын көз ге тү се ді. Мі нез – бұл адам ның тір ші лік әре ке тін де, мі нез-құл қын да оның қор ша ған адам дар ға қа ты на сы тү рін де кө рі не тін тұ рақ ты дер бес пси хо ло гия лық қа сиет те рі нің жиын ты ғы. Ин ди вид тің мі не зін бі ле оты рып, оның кез кел ген күт пе ген жағ дай лар да- ғы мі нез-құл қын бол жау оңай. Мы са лы, суб ъек ті нің өзін қа лай ұс тайт ын ды ғын, айып та лу шы қыл мыс ты қа лай жа са ған ды ғын оның мі не зі не қа рап айтуға бо ла ды жә не осы ған сәй кес тер геу дің так ти ка лық тә сіл де рін таң дау ға, із дес ті ру ді ана ғұр лым мақ сат ты түр де жүр гі зу ге, оны жа за лау мен қайта тәр бие леу ге бай ла ныс ты мә се ле лер ді ше шу ге бо ла ды. Бұл мә се ле ні за ма науи ғы лы ми дең гейде жүйе лік ба ғыт (тұр- ғы) те ре ңі нен зерт теу ге мүм кін дік бе ре ді. Ал мұның бас ты ере- же сі мы на дай: − құ қық бұ зу шы ның тұл ға сы қыл мыс тық мі нез-құлық қа ті ке- лей бай ла ны сы бар эле ме нт тер ден тұ ра тын күр де лі, ие рар- хия лық жүйе ре тін де зерт те ле ді; − құ қық бұ зу шы ның тұл ға сы оның іс-әре ке ті жә не әлеу мет тік ор та мен өза ра әре кет те суі ар қы лы та ны ла ды; − тұл ға жә не оның іс-әре ке ті мен бір ге зерт теу дің мін дет ті эле- мен ті ре тін де − ин ди вид ті қор ша ған ор та, әсі ре се әлеу мет- тік мик ро ор та са на ла ды. Зерт теу дің не гіз гі мақ са ты – осы құ ры лым ша лар дың қыл мыс- тық мі нез-құлық ге не зи сін де гі ма ңыз ды эле ме нт те рін анық тау. Тер геуші нің (сот тың) қыл мыс тық (аза мат тық) үдеріс ке қа ты- су шы лар дың мі не зін зерт теу де жүр гі зі ле ді: 3. Заңгер мен психолог іс-әрекетіндегі психикалық үдерістердің, ... 53 1) қыл мыс ме ха низ мін, оны жа сау се беп те рін ана ғұр лым те- ре ңі рек зерт теу мақ са ты мен. Мы са лы, айып та лу шы ның мі не зі ту ра лы мә лі мет тер қыл мыс тың объек тив ті жа ғын; кі нә лі нің ние- тін, қыл мыс жа сау уәж де рін ба ға лау ке зін де қол да ны луы мүм кін; тұл ға ның эмо циялық, жүй ке лік-пси хи ка лық тұ рақ сыз ды ғы, же- ңіл ойлы лы ғы, аг рес сив ті лі гі нің ба сым ды лы ғы сияқ ты ерек ше- лік те рін жақ сы бі лу ге кө мек те се ді; 2) тер геу (сот) әре кет те рін жүр гі зу, әсі ре се сұ рақ алу ке зін де гі так ти ка лық мақ сат тар да. Жа уап ты ның мі не зі не қа рай сұ рақ алу- дың әр түр лі тә сіл де рі қол да ны ла ды: бейтарап сұ рақ тар қою дан бас тап айып та лу шы ның, куә гер дің жә не бас қа да адам дар дың өті рі гін әш ке ре лейт ін дә лел дер кел ті ре оты рып, қойыла тын сұ- рақ тар ға де йін . Айып та лу шы ның мі не зін бі лу тер геуші ге ана ғұр- лым тиім ді так ти ка лық ше шім қа был дау ға: оны тұт қын дау, тыю ша ра ла рын таң да уын , тін ту жүр гі зу үдерісін де қо лай лы уа қыт мез гі лін та ға йын дау, көз бе-көз бет тес ті ру жә не бас қа да тер геу әре кет те рін жүр гі зу тәр ті бі не кө мек те се ді; 3) заң гер лер дің аза мат тар мен тәр бие лік жә не қыл мыс тың ал- дын алу (пре вен тив ті) ша ра ла рын жүр гі зу де: ең жа ғым сыз мі нез ерек ше лік те рі не ие адам дар ды анық тау (эпи леп тоид ты, ги пер- тим ді, па ра нояльды жә не т.с.с), дер ке зін де олар мен дер бес же- ке жұ мыс жүр гі зу, әсі ре се жа за өтеу орын да рын да тәр бие леу жұ- мыс та рын дер ке зін де жү зе ге асы ру ға мүм кін дік бе ру ге. Адам мі не зі нің ак цен туация лық қа сиет те рі мә се ле сі пси хо лог- тар дың ға на емес, заң гер лер дің, әсі ре се қыл мыс кер лік пен кү рес са ла сын да қыз мет ете тін дер дің де кә сі би қы зы ғу шы лы ғын оята- ды, өйт ке ні ак цен туация ның кей бір тип те рі нің кө рі ну дә ре же сі әр түр лі пси хо па тиясы бар адам дар қа та ры на жа қын тұл ға ның де- за дап тив ті ти пі нің не гі зін де жа тыр. Ак цен туация ның ерек ше лі гі мы на да: пси хо па тияға шек тес, пси хи ка лық тұр ғы да де ні сау адам мі не зі нің же ке қа сиет те рі нің ак цен туация лан ған не ме се шет кі нұс қа ла ры тек бел гі лі бір суб ъект үшін қиын жағ дай лар да ға на кө рі не ді (А.Е. Лич ко). Ана ғұр лым кең та рал ған мі нез дің ак цен туация лық қа сиет те рі сот тә жі ри бе сін де қы зы ғу шы лық ту ды ра ды. Мы са лы, ең қоз ғыш – Заң психологиясы 54 ги пер тим ді тип ке жа та тын суб ъек ті лер (олар ға жо ға ры қоз ғал ма- лы лық, бел сен ді лік, ша ма дан тыс көп шіл дік, көш бас шы бо лу ға ұм ты лыс тән) жа ғым сыз әлеу мет тік ық пал дың сал да ры нан не ме- се тәр бие ден ақау кет кен кез де бұл «қоз ғыш» тұл ға лар топ пен кө- ңіл кө те ру түр ле рі не оңай елі ге ді (спирт тік ішім дік тер қол да ну, құ мар ойын дар мен айна лы су). Мі не зі нің осын дай ерек ше лік те рі бар адам дар құ қық қа қай шы мі нез-құлық тың топ тық түр ле рі не кө бі рек бейім жә не аш көз дік се беп тер мен не ме се тек кө ңіл кө те- ру үшін ға на емес, сон дай-ақ құр дас та ры ара сын да өзін көр се ту- ге, қа уіп ті іс тер ге қа тыс ты се зім дер ді бас тан ке ші ру ге бай ла ныс- ты құ қық бұ зу шы лық қа ба ра ды. Ги пер тим ді тип ке мі нез ак цен туациясы ның тұ рақ сыз ти пі жа- қын бо лып са на ла ды, кө бі не ол ара лас ги пер тим ді-тұ рақ сыз тип ре тін де кө рі ніс бе ре ді. Мұн дай лар құ қық қа қай шы мі нез-құлық қа кө бі рек бейім ді. Мы са лы, тұ рақ сыз тип ерек ше лік те рі не ие жет- кін шек тер ді тек се ру ке зін де олар дың 75 пайызы заң ға қай шы әре- кет тер жа са ған бо лып шық ты. Жа сы өсе ке ле мұн дай адам дар дың мі нез ерек ше лік те рі ак цен туация ның цик лоид ты ти пі не айна луы мүм кін. Мұн дай тип те гі суб ъек ті лер бас қа лар ға қа ра ған да еш бір ай қын се беп сіз ашу лан ғыш ке ле ді, ая қас ты еш қан дай се беп сіз кө- ңіл-күй ле рі құ бы лып тұ ра ды. Ак цен туация ның сен си тив ті ти пі жо ға ры да си пат тал ған тұ рақ- сыз мі нез ти пі не ұқ сай ды. Мұн дай адам дар шек тен тыс се зім тал- ды ғы мен, жо ға ры әсер лен гіш ті гі мен ерек ше ле не ді. Олар да өзін дік то лым сыз дық ты се зі нуі ай қын бай қа ла ды, та лап та ну дең гейі тө- мен, әл сіз жақ та ры ның бі рі − айна ла сын да ғы лар дың олар ға де ген қа ты на сын қай шы лық ты сез гіш тік пен қа был дау ла ры. Олар ды ке- ле ке ету, қан дай да бір жа ғым сыз қы лық та ры на кү дік пен қа рау, әді- лет сіз айып таулар сияқ ты жағ дай лар да олар тө зім сіз дік бай қа та ды. Әр түр лі ак цен туация лар ара сы нан пси хо ас те ни ка лық тип ерек ше кә сі би қы зы ғу шы лық ту ғы за ды. Оның не гіз гі көз ге ай- қын тү сер лік ерек ше лі гі − жо ға ры ма за сыз да ну, кү мән дан ғыш- тық. Қыл мыс тық іс ке зін де мі нез дің пси хо ас те ни ка лық, сен си- тив ті қа сиет те рін анық тау тұл ға ның жы ныс тық қыл мыс тар дың ал дын алу ша ра ла рын жүр гі зу де ма ңы зы өте зор. 3. Заңгер мен психолог іс-әрекетіндегі психикалық үдерістердің, ... 55 Эпи леп тоид тық тип деп ата ла тын мі нез тү рі ерек ше көз ге тү- се ді, бұл атау эпи леп тик тер дің же ке ле ген мі нез ерек ше лік те рі нің сырт тай ұқ сас ты ғы на орай бе ріл ген. Олар ға ашу шаң дық, ызақор- лық, қыз ба лық, им пуль сивті мі нез-құлық реак цияла ры на бейім- ді лік тән. К. Леон гард олар ды «қоз ғыш» тұл ға лар деп атай ды, мі нез ерек ше лік те рі нің не гі зі – жет кі лік сіз түр де өз де рін ұс тай ал маушы лық. Мұн дай адам дар дың өмір сал ты мен мі нез-құл қы- на бұл тип ше шу ші, Леон га рд тың пі кі рін ше, олар да «ақыл ды лық, өз қы лық та рын ло ги ка лық са рап тауы емес, ке рі сін ше, елі гу лер, түй сік тер, бас қа ру ға көн бейт ін түрт кі лер ба сым бо лып ке ле ді. Ақыл мен кел ген ой лар ды олар қа пе рі не де іл мей ді». Құ қық қор ғау іс-әре ке ті қыз мет кер ле рі па ра нояльды ак цен- туация ти пін де гі тұл ға лар ға қы зы ғу шы лық пен қа рай ды. Атал- мыш тип ке жа та тын адам дар ең ал ды, жан күй зе ліс мі нез дүм- пу ле рі мен, өз пі кір ле рін өте құн ды деп са найт ын, қан дай да бір ба сым дық қа ие идея лар ды ұстану ла ры мен қор ша ған ор та ға та ны мал. Әдет те, олар на мыс қой, атақ құ мар жә не өзін-өзі ба- ға лаула ры өте жо ға ры. Мі нез-құл қы өзі не де ген се нім ді лік пен ерек ше ле ген дік тен, олар дың пі кір ле рін бас қа лар қол да ма ған кез- де ерек ше ша дыр лық та ны та ды. Мі нез ак цен туация ның бұл тү рі өте күр де лі, қиын, со циум да бұ лар ша ғыс тыр ғыш, өсек ші тұл ға- лар ре тін де та ны ла ды жә не мұн дай адам дар мен бір от ба сын да тұ- ру, бір ге қыз мет тес бо лу өз ге лер ге қиын дық ту ғы за ды. Осы ның бар лы ғы жан жал ды жағ даят тар да шұ ғыл пси хи ка лық күй лер: аф- фект, ст ресс, ашу, ыза тү рін де гі фруст ра ция ту ғы зу ға әсе рін ти- гі зе ді, сон дық тан мұн дай тип тес адам дар ды қыл мыс тық-құ қық, кри ми но ло гиялық ғы лым да зерт теу дің ма ңы зы зор. Қо ры та кел ген де, мі нез ак цен туацияла ры ның әр түр лі тип те рі мен та ны су, олар дың кө рі ну заң ды лық та ры мен үдеріс ке қа ты су шы лар- дың мі нез-құл қы на әсер ету ерек ше лік те рін бі лу, жа сал ған қыл мыс- ты заң ды тұр ғы да сау ат ты анық тау ға ға на емес, сон дай-ақ жә бір ле- ну ші нің құ қық қа қай шы әре кет тер жа сау ме ха низ мін тү сі ну ге, жа па ше гу ші та рап тың мі нез-құлық се беп те рін анық тау ға, аза мат тық-құ- қық тық үдеріс ке қа ты су шы лар дың қан дай да бір ше шім қа был да- уына жә не бір-бі рі не қоя тын та лап та рын не гіз деу ге кө мек те се ді. |