­Қыл­мыс­кер­тұл­ға­ның­же­ке­ше­пси­хо­ло­гия­лық­

4. Криминалды психология
63
гиялық зерт теу ке зін де тұл ға ның әлеу мет тік ор та мен өза ра әре кет-
тес уін тал да ған жөн, өйт ке ні қыл мыс тық мі нез-құлық ты тұл ға не-
ме се ор та өз-өзі нен пай да бол майды, мұн дай жайт олар дың өза ра 
әре кет тес уін ен туын да май ды. Қыл мыс кер дің тұл ға сы кри ми нал ды 
пси хо ло гияға өзін ше бір қы зы ғу шы лық ту ғы за ды, се бе бі мұн дай 
тұл ға жай бел гі лі бір сырт қы жағ дай лар ды ға на бай қа тып қой май, 
өза ра қыл мыс тық әре кет те су дің бел сен ді жа ғы бо лып та бы ла ды. 
Оған са на лы түр де гі мақ сат қа ба ғыт тал ған іс-әре кет тән.
Тұл ға ның пси хо ло гия лық бір үл гі сі (ти пи за циясы) − қа рас-
ты ры лып отыр ған құ бы лыс тың та ным дық әдіс те рі нің бі рі, бі-
рақ нақ ты қыл мыс кер лер тұл ға сын алын ған мә лі мет тер ар қы лы 
тиіс ті теория лық жал пы ла ма ға сәй кес теп зерт теу қа жет. Тұл ға-
ның қыл мыс кер лік әлеу мет тік де тер ми на циясы ның ме ха низ мін 
зерт теу әлеу мет тік-ти по ло гия лық жә не әлеу мет тік-рөл дік тұр ғы-
ны үй лес ті ру ді та лап ете ді. Бі рін ші жағ дайда, ең ал ды мен, тұл-
ға ның әлеу мет тік по зи циясы мен оған сәй кес тен ген әлеу мет тік 
нор ма лар жә не олар дың қа был дауы мен орын дауы тал да на ды. 
Әлеу мет тік ық пал дар дың ны са ны ре тін де тұл ға ның әлеу мет тік 
мі нез-құл қы ның өз ге ріс те рі не
кө ңіл бө лі не ді. Әлеу мет тік-ти-
по ло гия лық (әдіс те ме) тұр ғы лық жағ дай тұл ға ны қа лай қа лып-
тас ты ра тын ды ғын; қан дай әлеу мет тік по зи циялар мен рөл дер ге 
оның да йын екен ді гін; тиіс ті жағ даят тар да қиын дық тар ды қа лай 
же ңе тін ді гін, дау-да май лар ды қа лай ше ше тін ді гін жә не т.с.с. тү-
сі ну ге мүм кін дік бе ре ді. Не лік тен әлеу мет тік нор ма лар дан ауыт-
қы ған жа ғым сыз мі нез-құлық тың нақ ты си пат ал ған ды ғын, он-
да ғы по зи циялар ды, рөл дер ді, бай ла ныс тар мен қа ты нас тар ды, 
сон дай-ақ тұл ға лық си пат та ма лар ды эти ка лық-құ қық тық тұр ғы-
да ба ға лап ай қын дау ды та лап ете ді? Қо ғам да қыл мыс тық мі нез-
құлық ту ды ра тын тұл ға ти пі қан ша лық ты та рал ған ды ғын, оның 
бас қа тұл ға тип те рі мен қа лай бай ла ны са тын ды ғын, оның әлеу-
мет тік-эко но ми ка лық, әлеу мет тік-пси хо ло гия лық жә не пси хо ло-
гия лық се беп те рі (де тер ми на нт та ры) қан дай екен ді гін бі лу өте 
ма ңыз ды. Кри ми нал ды пси хо ло гия ның не гіз гі мә се ле сі нің бі рі 
– тұл ға ның уәж де ме лік аясы ның ти пі мен, сырт қы ор та ның бел-
гі лі бір фак тор ла ры мен өза ра әре кет те се оты рып, атал мыш тұл ға 

Заң психологиясы
64
үшін кри ми но ген ді жағ дай ту ғы зу да ғы іш кі тұл ға лық ал ғы шарт-
тар ды анық тау мүм кін ді гі.
Қыл мыс тық мі нез-құлық тың се бе бін анық тау да ке ле сі не гіз гі 
ғы лы ми тұ жы рым да ма лар қа лып тас қан:
−
ант ро по ло гия лық, ана то миялық, фи зи оло гиялық ерек ше лік-
те рі не қа тыс ты тү сін ді ре тін биоло гиялық теория (Ч. Ломб-
ро зо, У. Шел тон, Ф. Галь тон т.б.);
−
әлеу мет тік жағ даят тар ға қа тыс ты (Э. Дюрк гейм, Р. Мер тон, 
И. Гоф ман, Ю.А. Клей берг т.б.)
−
тұл ға лық ерек ше лік те рі не бай ла ныс ты (З. Фрейд, Г. Ай зенк, 
А. Тор герс, А.Е. Лич ко, К. Леон гард, Ю.М. Ан то нян т.б.).
Қыл мыс тық (де ли нк вент ті) мі нез-құлық се беп те рі нің тү сі-
нік те ме сі әлеу мет тік-пси хо ло гия лық құ бы лыс тың та би ға тын 
тү сі ну мен ты ғыз бай ла ныс ты. Адам ның мі нез-құл қын да әр түр-
лі дең гейде гі, атап айт қан да, биоло гиялық, пси хо ло гия лық жә не 
әлеу мет тік ком по не нт тер үн де сіп жа та тын ды ғы бел гі лі. Осы ған 
сәй кес биоло гиялық де тер ми на нт тар ға (се беп тер ге) бас ты жә не 
бір кел кі на зар ауда ра тын тұ жы рым да ма лар; пси хо ло гия лық фак-
тор лар ға ба са на зар ауда ра тын тұ жы рым да ма лар жә не де ви ант ты 
мі нез-құлық ты тек әлеу мет тік се беп тер мен тү сін ді ре тін әлеу мет-
тік тұ жы рым да ма лар пай да бол ды.
Адам дар дың мі нез-құл қы на қо ғам дық үде ріс тер мен әлеу-
мет тік топ тар дың ық па лы, ең ал ды мен, әлеу мет тік тә сіл ая сын-
да қа рас ты ры ла ды. Бұл ба ғыт тың ең та ны мал өкіл де рі – О. Конт,
Г. Тард, А. Кет ле, Э. Дюрк гейм, М. Ве бер, Т. Пар сонс, Р. Мер тон. 
Әлеу мет тік де ви ацияға қа тыс ты ано мияның ма ғы на сын то лық 
тү сін дір ген ға лым – Э. Дюрк гейм. «Ано мия» тер ми ні фран цуз ті-
лі нен ау дар ған да «заң ның жоқ ты ғы» де ген ма ғы на ны біл ді ре ді. 
Бұл жағ даят ты ға лым «ес кі нор ма лар мен құн ды лық тар шы найы 
қа рым-қа ты нас тар ға сай кел ме ген, жа ңа ла ры әлі бе кі тіл ме ген 
әлеу мет тік ва куум ның әлеу мет тік тәр тіп сіз дік ті ту ғы за тын күйі 
деп тү сін ді ре ді. Бұл тұ жы рым да ма ны ол өзі не-өзі қол жұм сау 
(суи цид) ат ты клас си ка лық зерт те уін де қол да на ды (1897 ж.). Ға-
лым ның пі кі рін ше, өзі не-өзі қол жұм сау дың са ны тұл ға ның іш кі 
қа сиет те рі не ға на бай ла ныс ты емес, адам дар ды бас қа ра тын сырт-

4. Криминалды психология
65
қы се беп тер ге де бай ла ныс ты. Э. Дюрк гейм әлеу мет тік ауыт қу-
лар дың объек тив ті та би ға ты на еш кү мән дан ба ға ны сон ша лық ты, 
ол қыл мыс ты «әдет ті жағ дай» деп пайым да ды. Оның пі кі рін ше, 
әдет ті құ бы лыс тың дау сыз бел гі ле рі бар, бас қа еш қан дай құ бы-
лыс жоқ, «қыл мыс қо ғам ның бар лық тү рін де кез де се ді… Қыл мыс 
дең гейі адам зат тың да муымен азай май ды». Осы лай ша, Э. Дюрк-
гейм әлеу мет тік ауыт қу лар ды қо ғам ның нор ма тив ті-құн ды лық та-
ры ның шыр қы бұ зылуын ың сал да ры ре тін де қа рас ты ра ды. Оның 
ойла ры әр түр лі әлеу мет тік топ тар мен әлеу мет тік күш тер дің ара-
сын да ғы қа ра ма-қай шы лық ты де ви ант ты мі нез-құлық тың бас ты 
се беп те рі деп есеп тейт ін зерт теу ші лер дің ең бек те рін де жал ға сын 
тап ты, мы са лы, жа ңа шыл дық пен кер тарт па лық. 
Р. Мер тон – әлеу мет тік ба ғыт өкіл де рі нің бі рі, қыл мыс тық мі нез-
құлық ты мә де ниет тің да муымен анық та ла тын ұм ты лыс тар жә не 
олар ды қа на ғат тан ды ра тын құ рал дар дың, әлеу мет тік құ ры лым ның 
ара сын да ғы ке ліс пеуші лік тің нә ти же сі ре тін де қа рас ты ра ды. Мә се-
лен, қа зір гі аме ри ка лық мә де ниет те ау қат ты лық идеясы ба сым, бұл 
өз ке зе гін де сәт ті лік тің жо ға ры ин ди ви ду ал ды ма ңы зын анық тайды. 
Әлеу мет тік нор ма лар ар қы лы мә де ниет мақ сат тар ды ға на анық тап 
қой май ды, со ны мен қа тар олар ға же ту дің заң ды тә сіл де рін де анық-
тайды. Со ны мен, егер адам та бан ды ең бек ет се, оның «аме ри ка лық 
ар ма ны» әйт еуір бір орын да луы тиіс деп ұйға ра ды ға лым. 
Же тіс тік ке же ту де бар лық адам дар да жағ дай лар бір дей емес, 
бі рақ олар кез де се тін ке дер гі лер ге бір не ше тә сіл дің кө ме гі мен 
бейім де ле ала ды. Мұн дай бейім де лу тә сіл де рін Р. Мер тон ке ле сі-
дей анық тап көр се те ді: 
−
кон фор мизм (әлеу мет тік тұр ғы дан ма құл дан ған мақ сат тар 
мен олар ға қол жет кі зу тә сіл де рін то лық қа был дау);
−
ин но ва ция (мақ сат тар ды қа был дау, олар ға же ту дің заң ды тә-
сіл де рі нен бас тар ту);
−
ри туализм (бе ріл ген не ме се үй рен шік ті тә сіл дер ді ол қы 
қайталап қол да ну);
−
рет ризм (әлеу мет тік нор ма лар ды орын дау дан пас сив ті бас 
тар ту, мә се лен, на ша қор лық қа бейім ді лік);
−
бү лік (бел сен ді бү лік − әлеу мет тік нор ма лар ды мо йын да мау).

Заң психологиясы
66
Әлеу мет тік де ви ация ның фак тор ла ры ре тін де ке ле сі объек-
тив ті жағ дай лар ма құл дан ған: әлеу мет тік өза ра қа рым-қа ты нас-
қа қа ты су шы лар ара сын да ғы айыр ма шы лық тар мен күт кен ді 
орын да мау (Т. Пар сонс); игі лік ті бө лу мен адам дар дың тұл ға лық 
қа сиет те рі нің ара сын да ғы сәй кес сіз дік (П. Со ро кин); де ви ант-
ты суб мә де ниет нор ма ла ры мен оқы ту дың әсер ле рі (Р. Клауорд,
Л. Оу лин). Со ны мен, жас кез ден бас тап де ли нк вент ті (қыл мыс-
тық, қақ ты ғыс тық не ме се рет рис тік) суб мә де ниет тің ық па лы на 
түс кен же ке тұл ға де ви ант ты мі нез-құлық тың мұн дай жа ғым сыз 
түр ле рін қол да нуы әб ден мүм кін. 
Қа рас ты рыл ған объек тив ті әлеу мет тік фак тор лар мен қо са, де-
ви ант ты мі нез-құлық тың суб ъек тив ті се беп те рі бо ла ды. Стиг ма ти-
за ция тұ жы рым да ма сы на сәй кес (Э. Ле мерт, Г. Бек кер), де ви ация 
қо ғам ның өзі (дә лі рек айт қан да, әлеу мет тік топ) же ке тұл ға ға нақ-
ты адам ның әре ке ті мен абст рак ті ере же лер дің (бас тап қы де ви ант-
ты лық) ара қа ты на сын бел гі леу жо лы мен сәй кес ке ле тін жар лық тар 
сал да ры бо лып та бы ла ды. Бір те-бір те де ви ант ты рөл ді сақ тау ға 
мәж бүр ете тін атақ-даңқ қа лып та са ды (қо сал қы де виация).
И. Гоф ман стиг ма ны үш түр ге бө ле ді: фи зи ка лық стиг ма (туа 
біт кен ауыт қу шы лық тар жә не де не де гі зақым дар); ерік тің кем ші-

жүктеу/скачать 4.34 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: