Н. Б. Жиен баева Ақа­жа­но­ва А. Т

4. Криминалды психология
67
мет тік үдеріс тер дің, қо ғам мен нақ ты тұл ға ның ара сын да ғы өза ра 
қа рым-қа ты нас тар дың нә ти же сі ре тін де қа рас ты ра ды. Бір жа ғы-
нан, біз қо ғам ның өзін де мі нез-құлық тың ауытқуын ту ды ра тын 
се беп тер − әлеу мет тік бей-бе ре кет тік пен әлеу мет тік тең сіз дік
бар екен ді гін кө ре міз. Екін ші жа ғы нан, нақ ты адам ның же ке 
тұл ға лық рө лін оның же ке тұл ға сы ның әлеу мет те ну үдерісі нен
тү сі не міз.
Тұл ға ның мі нез-құл қы на әсер ете тін ма ңыз ды фак тор лар дың 
бі рі − іш кі, биоло гиялық жағ дай лар, яғ ни кез кел ген сырт қы жағ-
даят тар мен бір ле сіп әре кет ете тін та би ғи өріс. Биоло гиялық ал-
ғы шарт тар: мұ ра лық-ге не ти ка лық ерек ше лік тер, тұл ға ның ин-
ди вид тің туа біт кен қа сиет те рі (ана құр са ғын да да му ба ры сын да 
игер ген қа сиет тер), имп рин тинг (он то ге нез дің ер те ке зең де рін де-
гі қа был дан ған мә лі мет).
Биоло гиялық фак тор же ке тұл ға тұр мы сы ның тө мен де гі си-
пат та ма ла рын рет тейді:
−
он то ге нез үдерісі нің ин ди ви ду ал дық өз ге ше лі гі (со ның 
ішін де пі сіп же ті лу, қар таю тем пі);
−
ген дер лік (жы ныс тық) айыр ма шы лық тар;
−
жас ерек ше лік те рі;
−
де не бі ті мі;
−
ден сау лық жә не тө зім ді лік; 
−
жүй ке жүйесі нің ти по ло гия лық қа сиет те рі мен күйі.
Де ви ант ты мі нез-құлық та би ға ты мен се беп те рі нің биоло-
гиялық тү сін дір ме сі нің кө не та ри хы бар. ХІХ ға сыр да итальян-
дық дә рі гер-пси хи атр әрі кри ми на лист Че за ре Ломб ро зо (1836-
1909
ж.) биосо ци оло гиялық тұ жы рым да ма сын ұсын ды, мұн да 
ға лым адам ның қыл мыс тық іс-әре ке тін оның ана то миялық құ ры-
лы мы мен бай ла ныс тыр ды. Бас ты на зар ауда рыл ған ны сан дар: бас 
сүйегі, ми, мұ рын, құ лақ тар, шаш тың тү сі, та туиров ка, қол таң ба, 
те рі нің се зім тал ды ғы, қыл мыс кер лер дің пси хи ка лық қа сиет те-
рі. Ант ро по мет ри ка лық әдіс ті қол да нып, зерт теу ші «туа біт кен 
қыл мыс кер тип тің» 37 мі нез де ме сін бө ліп көр сет ті, со ның ішін де 
ас тың ғы жақ тың шы ғың қы лы ғы, пұ шық мұ рын, са қал дың аз ды-
ғы, құ лақ тың сыр ға лық та ры ның үл кен ді гі. Ке йін нен Ч. Ломб ро зо 

Заң психологиясы
68
тұ жы рым да ма сы та рих қа ғы лы ми ой ре тін де ен ге ні мен, ғы лы ми 
тұр ғы да жа рам сыз деп та ныл ды. 
Атал мыш ба ғыт тың та ғы бір көр нек ті өкіл де рі нің бі рі − аме ри-
ка лық дә рі гер жә не пси хо лог Уильям Шел дон (1898-1984 ж.) тем-
пе ра мент түр ле рі (жә не мі нез-құлық), со ны мен қа тар адам ның 
со ма ти ка лық құ ры лы мы ның ара сын да ғы бай ла ныс тар ды анық та-
ды. Ға лым де не бі тім нің үш тү рін бө ліп көр сет кен: эн до морф ты, 
ме зо мо рф ты, эк то морф ты. Де не бі тім нің бұл үш тү рі тем пе ра ме-
нт тің: вис це ро то ния, со ма то то ния, це реб ро то ния се кіл ді үш тү рі-
мен бай ла ны са ды. Олар дың үйле сім ді лі гі − пси хо тип. Мы са лы, 
ра қат та ну ға мұқ таж дық, бел сен ді лік, үс тем дік ке жә не би лік ке 
ұм ты лу, қа тер ге бас ті гу ге бейім ді лік, аг рес сив ті лік, се зім сіз дік. 
Ке рі сін ше, це реб ро то нияда ұс там ды лық, се зім тал дық, со ци офо-
бия, жал ғыз дық қа бейім ді лік бай қа ла ды. 
Чар льз Дар вин ұсын ған та би ғи ірік теу мен мұ ра гер лік заң да ры-
на не гіз дел ген − эво лю циялық әдіс биоло гиялық тұ жы рым да ма лар-
дың ішін де ерек ше орын ала ды. Эво лю циялық әдіс ті жақ тау шы лар 
адам мі нез-құл қы ның әр түр лі ас пек ті ле рін мұ ра гер лік бағ дар ла ма-
лар дың кө рі ні сі ре тін де қа рас тыр са, атал мыш әдіс ті сы наушы лар 
жа ну ар лар дың мі нез-құл қы на қа тыс ты заң дар ды адам пси хо ло гия-
сын зерт теу де қол да ну ды не гіз сіз, орын сыз деп есеп тейді. 
Ч. Дар вин идея сын әр і қа рай да мыт қан Кон рад Ло ренц (1903-
1989
ж.) адам мі нез-құл қы ның әр түр лі құ бы лыс та рын тү сін ді ре-
ді, мә се лен, аг рес сия − өмір сү ру үшін кү рес тің туа біт кен инс-
тинк ті. «Аг рес сия ның пай да бо луы кө бі не се өлім инс тинк ті нің 
пай да бо луымен тең дес ті рі ле ді, бұл да бас қа ла ры сияқ ты инс-
тинкт, та би ғи жағ дай лар ды бас қа инс тинкт тер се кіл ді өмір мен 
түр ді сақ тау ға сеп ті гін ти гі зе ді». 
Бү гін гі таң да адам мі нез-құл қын да ғы биоло гиялық де тер ми-
на нт тар ды зерт теу ғы лым ның бір не ше са ла сын да бел сен ді түр де 
жү зе ге аса ды: биоло гияда, ме ди ци на да, кри ми но ло гияда, фи зи-
оло гияда, әсі ре се ге не ти ка да.
ХІХ ға сыр дың атақ ты ға лым да ры Фрэн сис Галь тон (1822-1911 ж.)
мен Гре гор Мен дел дің (1822-1884 ж.) есім де рі пси хо ге не ти ка 
дам уын ың бас та луымен бай ла ныс ты. 1865 жы лы олар пси хо-

4. Криминалды психология
69
ге не ти ка не ме се ев ге ни ка са ла сын да ғы ал ғаш қы зерт теу ле рі нің 
нә ти же ле рін жа рияла ды. Ке йін гі жыл да ры Ф. Галь тон ал ғаш рет 
егіз дер жә не ста тис ти ка лық әдіс тер ді қол да на оты рып, же ке тұл-
ға лық айыр ма шы лық тар ға жүйелі зерт теу жүр гіз ді. 
1869 жы лы шық қан «Нас ледст вен ный ге ний: исс ле до ва ние 
за ко нов и пос ледст вий» атау лы ең бе гін де ат та ры әлем ге бел гі лі 
да рын ды адам дар дың тек ті лі гі тұ қым қуа лай ды де ген мә се ле ні 
зерт теу ші ға лым ерек ше кө те ріп, өзін ше шеш кен. Фрэн сис Галь-
тонның пайым да уын ша, не ғұр лым туыс ты ғы жа қын бол са, сол 
әу лет тен шық қан туысы да да рын ды бо ла ды. Бұл заң ның ме ха-
низ мі тек ХХ ға сыр дың ба сын да ға на, Ме дель заң да ры қайтадан 
ашыл ған нан (К. Кор ренс, Х. Де Фриз, Э. Чер мак, 1900 ж.) ке йін
тү сі нік ті бол ды. Оның ең бек те рі ин тел лект де тер ми на нт та рын 
зерт тейт ін ғы лы ми із де ніс тер ге бас та ма бол ды жә не осы жыл дар-
дан бас тап Ре сей де гі ге не ти ка ғы лы мы да ек пін ді түр де да ми бас-
та ды (Т.П. Юди на, С.А. Су ха нов, Б.М. Теп лов, В.Д. Не бы ли цын, 
И.В. Ра вич-Щер бо, т.б.). Егіз дер ді зерт теу оның ма те ма ти ка лық 
өң де луі, ге не ти ка лық жә не қор ша ған ор та ның рө лі, ауру лар дың 
этиоло гиясы, ба ла лар дың фи зи оло гиялық ерек ше лік те рі нің қа-
лып тас уын да ғы тұ қым қуа лау шы лық әсе рі, ин тел лек ті нің да муы 
т.с.с. зерт теу лер қар қын ды жүр гі зіл ді. Пси хо ло гия лық тұр ғы да-
ғы зерт теу лер де А.Р. Лу рияның ең бе гі ора сан зор. Бі рақ тұл ға лық 
мі нез де ме лер мен мі нез-құлық тар аз дең гейде зерт тел ді. Та ғы да 
бір ес ке ре тін зерт теу лер − әлем нің көп те ген ел де рін де жүр гі зіл-
ген экс тра вер сия мен ней ро ти зм ді қа рас ты ра тын зерт теу лер. Мы-
са лы, Аме ри ка да, Авс тра лияда жә не Еуро па да (1992) швед ға лы-
мы Нэн си Пе тер сон қи ғаш кес кін дер әді сі мен он бес мың туыс-
қан дық жұп қа жүр гіз ген зерт теуі мы на дай екі тұ жы рым жа сауға 
мүм кін дік бер ді:
−
ней ро тизм мен экс тра вер сия қа сиет те рі он то ге нез ба ры сын-
да ғы ге не ти ка лық шарт тас тық пен си пат та ла ды;
−
жас тың ұл ғаюы тұ қым қуа лау шы лық көр сет кіш тер ді тө мен-
де те ді (әсі ре се ней ро тизм жағ да йын да).
ХХ ға сыр дың 60-жыл да ры ның ор та сын да У. Пе терс ге не ти-
ка лық зерт теу лер нә ти же сін де ер адам дар да У хро мо со ма ла ры-

Заң психологиясы
70
ның ар тық бо луы − олар дың кри ми нал ды зор лық-зом бы лық қа 
бейім ді лі гін анық тайды де ген қо ры тын ды ға кел ген (тұт қын дар-
дың ара сын да мұн дай ауыт қу шы лық әдет те гі ден 15 рет жиі рек 
кез де се ді). Сот та лу шы лар ды зерт тей оты рып, Г. Ай зенк экс тра-
ве рт тер инт ра ве рт тер ге қа ра ған да қыл мыс жа сауға бейім ді рек, 
ал бұл, өз ке зе гін де, ге не ти ка лық дең гейде анық тал ған де ген 
қо ры тын ды ға ке ле ді. Со ны мен қа тар кей бір кә ме лет ке тол ма ған 
заң бұ зу шы лар дың бас миы ның маң дай бө лік те рі нің дам уын да-
ғы арт та қа лу шы лық ай қын дал ған, бұл құ бы лыс ней ро фи зи оло-
гиялық бұ зы лу ға, ақы рын да құ қық қа қай шы ке ле тін әре кет тер ге 
алып ке ле ді. Мі нез-құлық тың қан дай да бір нақ ты тү рі не жа уап
бе ре тін ген нің анық тал ма ға ны на қа ра мас тан, көп те ген ма ман дар 
тұ қым қуа лау шы лық пен мі нез-құлық ара сын да ғы тү зе ту ді мо-
йын дай ды. Ауыт қы ған мі нез-құлық тың бас қа да биоло гиялық 
де тер ми на нт та ры ның ішін де гор мон дар дың ық па лы да ата ла ды 
(
атап айт қан да, тес тос те рон). Төрт мың со ғыс ар да ге рі не зерт теу 
жа сай оты рып, Даббс мен Мор рис (1990 ж.) тес тос те рон дең гейі 
мен қо ғам ға қар сы мі нез-құлық қа бейім ді лік тің ара сын да бай ла-
ныс бо ла ды де ген қо ры тын ды ға кел ген. 
Жүй ке жүйесі нің қа сиеті адам тем пе ра мен ті нің − оның пси хи-
ка лық өмі рі нің ди на ми ка лық құ ры лы мын анық тайт ын ды ғы бел гі-
лі. Сә би лер дің бір жыл ғы өмі рін зерт те ген Нью-Йорк тік лон ги тюд-
ті зерт теу ле р өмір дің бі рін ші айын да пре на тал ды жағ дай лар мен 
бо са ну ерек ше лік те рі се кіл ді фак тор лар ба сым рөл ат қа ра ды де ген 
қо ры тын ды жа сауға мүм кін дік бер ді. Ге не ти ка лық тұр ғы дан бе ріл-
ген же ке тұл ға лық ди на ми ка лық мі нез де ме лер (яғ ни тем пе ра мент) 
са ла сын да ша ма мен то ғыз ай лық жас тан бас тап кө рі не ді.
А.Тор гер сен нің егіз дерді зерт теу мә лі мет те рі бо йын ша, 6 жас-
та қиын тем пе ра мент синд ро мы ком по не нт те рі нің бе сеуі жо ға ры 
ге не ти ка лық құ ры лым ға ие бо ла ды: әл сіз реак ция, реак цияның 
жо ға ры қар қын ды лы ғы, тө мен ыр ғақ тық. Бұл кез де на шар бейім-
де лу ші лік жал пы от ба сы лық ор та мен анық тал са, жа ғым сыз кө ңіл 
күй ин ди ви ду ал ды ор та да қа лып та са ды.
Әлеу мет тік фак тор дың өкіл де рі Э. Дюрк гейм, Н. Смел зер,
Р. Мер тон, Я. Ги ли нс кий лер дің дә лел де рі бо йын ша, тұл ға ның қа-

4. Криминалды психология
71
лып тас уына қо ғам жә не мик роор та (кі ші ор та) ерек ше әсер ете ді. 
Мы са лы, «ано мия» тер ми нін ғы лым ға ен гіз ген Э. Дюрк гейм өзі-
нің суи цид та қы ры бы на ар на ған клас си ка лық зерт те уін де («Са-
моубий ст во: со ци оло ги чес кий этюд», 1897): «Өзін-өзі өл ті ру де гі 
адам са ны ин ди вид тің іш кі қақ ты ғы сы нан бұ рын сырт қы жағ дай-
лар ға тәуел ді жә не адам зат тың да муы қыл мыс тық әре кет ті кө-
бейт пе се аз айт пайды», − де ген пі кір де бол ған. За ма науи зерт теу-
ші И. Гоф ман: «Адам ның мі нез-құл қы на әсер ете тін жағ дай дың 
бі рі − мик роор та ның тұл ға ға не бір атау лар ды (яр лық ты) жа быс-
ты руы», − де ген. Ға лым стиг ма ны үш түр ге бө ле ді: фи зи ка лық 

жүктеу/скачать 4.34 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: