Н. Б. Жиен баева Ақа­жа­но­ва А. Т

Заң психологиясы
74
Кез кел ген қыл мыс тық топ тың құ ры луы бел гі лі бір нор ма-
лар дың жа сақ та луымен ты ғыз бай ла ныс ты. Олар, ең ал ды мен, 
топ тың бір тұ тас ты ғын сақ тау үшін қа жет. Кез кел ген жа ңа нор ма 
қыл мыс тық іс-әре кет тің жал пы салт-дәс түр ле рі ая сын да қа лып-
та са ды. Қыл мыс тық топ, әсі ре се ма фиялық құ ры лым дең ге йін-
де бұл салт-дәс түр лер топ мү ше ле рі үшін тек өмір лік іс-әре кет 
ере же ле рі ға на бо лып та был майды. Қо ғам ға қар сы ор та да ғы қа-
рым-қа ты нас пен әре кет тер ден олар қыл мыс тық іс-әре кет тің, 
тіп ті, өмір сү ру дің қа таң за ңы на айна ла ды. Ал олар сақ тал ма ған 
жағ дайда тиіс ті санк ция қол да ны ла ды. «Әдет те мұн да санк ция-
лар өте қа тал (ақы та лап ету, ұрып-со ғу, де не мү ше ле рі не жа ра қат 
са лу, өл ті ру) жә не олар фи зи ка лық зор лық-зом бы лық қа не гіз де-
ле ді. Нор ма лар мен ере же лер, кө сем нің бе де лі сияқ ты ар найы мо-
раль дық «ере же лер мен» бе кі ті ле ді (мы са лы, «па рыз», «әді лет», 
«шын дық», «үл кен ді құр мет теу», «ба тыл дық»). Шын ды ғы на кел-
ген де, олар бір жақ ты, ар найы ма ғы на ға ие».
Қыл мыс тық топ тар өз шең бе рін де ор тақ қыл мыс тық салт-дәс түр-
лер ді шо ғыр лан ды ра оты рып жә не сол ар қы лы қыл мыс тық іс-әре кет-
тің топ тық нор ма ла рын қа лып тас ты ра ды, тұ тас тай күй де қыл мыс тық 
әре кет тің ай рық ша ав то ном ды суб мә де ниетін тү зе те ді. Қыл мыс кер-
лер ді ор тақ өмір сал ты не гі зін де бі рік ті ру ар қы лы қыл мыс тық суб мә-
де ниет қыл мыс тық топ тық ұйым дас ты ру шы бас та ма сы на айна ла ды. 
Ол іш тей өзін-өзі ба қы лауды кү шейтуге жағ дай жа сай оты рып, топ 
мү ше ле рі нің әре кет-қы лық та рын жі ті ба қы лауға ала ды. 
С.Я. Ле бе дев кри ми нал дық салт-дәс түр лер дің үш құ рам дас 
бө лік тен тұ ра ты нын айтады.
«Ре гу ля тив тік» эле ме нт тер: қо ғам ға қар сы өмір сал ты ның ор-
на уына жә не қыл мыс жа салуына орай қыл мыс кер лер ара сын да ғы 
қа рым-қа ты нас ты рет тейт ін «заң дар» мен «ере же лер», қыл мыс тық 
ор та ға тән қа рым-қа ты нас пен іс-әре кет тің өзін дік ғұ рып та ры.
«Ат ри бут тық» эле ме нт тер: бел гі лі бір тұл ға ның қыл мыс тық 
топ қа қа тыс ты лы ғын біл ді ре тін та ту таң ба ла ры, жар гон, бүр ке-
ніш ат тар, ым-иша ра.
«Эмо ционал дық» эле ме нт тер: қо ғам ға қар сы өмір сал ты ның 
жә не қыл мыс қа қа тыс ты лық тың эмо ционал дық қы рын бей не-

4. Криминалды психология
75
лейт ін «ұр лық» та қы ры бын да ғы ән дер, өлең дер мен ма қал дар 
(қыл мыс тық фольклор де се де бо ла ды).
Қыл мыс тық салт-дәс түр лер бір қа тар функ ция лар ды ат қа ра ды. 
Со лар дың ішін де ке ле сі ле рін атап көр се ту ге бо ла ды. Бі рін ші ден, 
олар құ қық қа қар сы іс-әре кет ке итер ме леп, қыл мыс тың өршуіне 
жол бе ре ді; екін ші ден, олар бел гі лі бір тәр тіп ті сақ тайды, үшін-
ші ден, оны ке ле сі ұр пақ тар үшін да йын дай ды.
Қыл мыс тық са ла да салт-дәс түр лер атал ған функ ция лар ды өз 
жол да ры мен іс ке асы ра ды. Дәс түр өн ді ріс тік мақ сат та не ні ны-
ғайт ып, сақ тап қа лу қа жет ті гін ұйға ра ды, ал салт тар олар ды қа-
лай ны ғайт ып, сақ тау ке рек ті гін ше ше ді. Салт тың идея лық маз-
мұ нын қа шан да іс-әре кет ере же сі – нақ ты жағ дайда ғы әре кет тің 
ег жей-тег жейлі нұс қа ма сы, дәс түр дің идея лық маз мұ ны, іс-әре-
кет нор ма сы мен ұстаным да ры құ рай ды.
Төр тін ші ден, қыл мыс тық әлем де гі салт-дәс түр лер дің «тәр-
бие лік» рө лі ерек ше. Не гі зін де бұл функ цияны өзін дік ғұ рып тар 
тиім ді ат қа ра ды. Кез кел ген әлеу мет тік са ла да ғы дай, қыл мыс тық 
ор та да да олар адам ның эмо ционал дық аясы на әсер ету ге, бел гі лі 
бір кө ңіл-күй ге бө леуге, сол кри ми нал дық тұл ға ның қа лып тас-
уына ық пал жа сауға ба ғыт тал ған. 
Қыл мыс тық салт-дәс түр лер дің адам са на сын «улау» қа бі ле ті не 
ие екен ді гі бел гі лі. Бұл олар дың сырт тай тар тым ды кө рін уіне бай-
ла ныс ты деп есеп те ле ді. Олар дың айна ла сын да әл де қан дай сәт ті-
лік пен ро ман ти ка «шұ ғы ла сы» елес бе ре ді. Қыл мыс тық өмір дің 
дәс түр ле рі не ай нал ған кей бір ат ри бут тар өз құ ра мын да ар тис тік 
өнер, театр, құ мар лық, әзіл-ос пақ эле ме нт те рін қам тып, адам дар-
ды, әсі ре се жа сөс пі рім дер ді олар ға елік теу ге ұм тыл ды ра ды.
Көп те ген қыл мыс тық салт-дәс түр лер дің ғұ рып тық қы ры тиіс-
ті көр кем дік құ рал дар мен то лық ты рыл ған да тиім ді әсер ете бас-
тайды. Олар дың қа та рын да қыл мыс тық «фольклор» бар (ұр лық 
та қы ры бын да ғы ән дер, өлең дер, ма қал дар жә не т.б.).
Қыл мыс тық фольклор дың эмо ционал дық әсе рі айт ар лық тай 
елеу лі. Оның үл гі ле рін тал дау ар қы лы қыл мыс кер лер дің ақы лы 
таяз адам ның се зі мі не оңай әсер ете ала тын дық та ры анық та ла-
ды. Бұл фольклор өзі нің тұ тас тай маз мұ ны мен заң ға, құ қық қор-

Заң психологиясы
76
ғау ор ган да ры ның өкіл де рі не қар сы лық ты өр ші ту ге, қыл мыс тық 
өмір сал тын ас қақ та ту ға, «ер лік ті», «адал дық ты», «мейір бан дық-
ты», «ұры ның кең пейіл жа нын» дә ріп теу ге ба ғыт та ла ды.
Мұн дай қыл мыс тық на си хат көп жағ дайда нә ти же лі бо лып шы-
ға ды. Ол қыл мыс қа итер ме ле ме се де, «жү ре гі жұм сақ» адам дар ды 
қыл мыс кер лер ге ке ші рім мен, жа на шыр лық пен қа рауға ба ғыт тайды.
Бе сін ші ден, қыл мыс тық салт-дәс түр лер дің жал ғас тық эле мен-
ті ре тін де гі функ цияла ры ның бі рі – өс ке лең ұр пақ қа ал дың ғы 
буын ның кри ми нал дық тә жі ри бе сін жет кі зу. Жал ғас тық тың не-
гі зі – жас тар мен жа сөс пі рім дер ара сын да ғы қыл мыс тық іс-әре-
кет тер. Бұл жас са на ты өзі не тән әлеу мет тік-пси хо ло гия лық ерек-
ше лік тер ге орай қыл мыс тық салт-дәс түр лер ге тым әсер шіл бо-
луымен қо са, кри ми но ген ді лік тің бе лең ал уына бел гі лі бір дә ре-
же де сеп ті гін ти гі зе ді. Жа сөс пі рім дер мен боз ба ла лар ере сек тер-
дің әлеу мет тік-нор ма тив тік жүйесі нен дер бес тік ке, тәуел сіз дік ке 
ұм ты ла ды. Олар дың ойын ша, ере сек тер жас тар дың тұл ға лық 
ай рық ша қа сиет те рі нің та ны лу ер кін ді гін шек теп, сұ ра ныс та рын 
өтеу ге мүм кін дік бер мейді. Бұл жүйе, әсі ре се өз қа сиет ін де ли-
нк вент тік ор та да қо ғам ға қа уіп төн ді ре оты рып, зұлым дық пен, 
жал ған жол мен та ны ту ға ты ры са тын кә ме лет ке тол ма ған құ қық 
бұ зу шы лар дың үл кен на ра зы лы ғын ту ды ра ды. Ал кри ми нал дық 
ор та, әл бет те, қа таң қа да ға ла на тын қыл мыс тық дәс түр лер ар қы-
лы өз ере же ле рін на си хат тай оты рып, мұн дайға қол дау көр се те ді. 
Осы ған бай ла ныс ты, ал тын шы дан,­ қыл мыс тық салт-дәс түр лер 
қыл мыс тық топ мү ше ле рі нің ара сын да әлеу мет тік (кри ми нал-
дық) ба қы лау функ ция сын ат қа ра ды. 
Же тін ші ден, қыл мыс тық салт-дәс түр лер­кә ме лет ке тол ма ған-
дар ды мақ сат ты түр де кри ми нал дық іс-әре кет ке тар ту үде рі сін де 
пси хо ло гия лық ық пал жа сау функ ция сын ақ та ра ды. Жет кін шек-
тер ді қыл мыс жа сауға да йын дау ба ры сын да ере сек тер, әсі ре се 
бұ рын сот тал ған дар, олар ға бас тан кеш кен де рін жиі әң гі ме лей ді. 
Олар бір ге қыл мыс қа бар ған «дос та ры», қыл мыс кер лер дің «ба-
тыр лы ғы» мен «ер лі гі», ұры лар дың сал ты, то нау тә сіл де рі, із жа-
сы ру амал да ры, қыл мыс тық жол мен қол ға тү сі ріл ген бұйым дар 
ту ра лы қы зық ты ра баян дай ды.

4. Криминалды психология
77
Қыл мыс тық топ тар дың салт-дәс түр ле рі өз да му жо лы ның бел-
гі лі бір ке зе ңін де әл сі ре ге ні мен, із сіз жо ға лып кет кен жоқ. Жа ңа 
жағ дайға бейім дел ген нен соң олар ен ді одан да қа таң мі нез та-
ны тып, түк пір-түк пір ге та мыр жая бас тайды. Қыл мыс кер лер дің 
қыл мыс тық ор та ға тән салт-дәс түр лер ді бе рік ұс тан уына ке ле сі-
лер куә лік ете ді: 
1) заң ға ба ғы ныш ты қа лып ты өмір сал ты на де ген на ра зы лық; 
2) құ қық қор ғау ор ган да ры на қар сы әре кет; 
3) қыл мыс тық іс-әре кет ке қа ты су жә не оны әр қи лы жол мен 
қол дау; 
4) қыл мыс тық ор та ның бі рі гіп, жұ мы ла тү су ге ұм ты луы, қыл-
мыс тық бай ла ныс тар дың сақ та луы.
С.Я. Ле бе дев Қа зір гі қыл мыс тық ор та ға тән ор тақ салт-дәс түр-
лер деп ке ле сі лер ді атап көр се те ді:
– қо ғам ға пай да лы ең бек пен айна лы су дан бас тар ту, қыл-
мыс есе бі нен өмір сү ру, көл де нең та быс та бу дың жол да рын 
жүйелі із дес ті ру;
– қыл мыс тық бі лік ті лік ті арт ты ру;
– қыл мыс тық өмір сал тын бүр ке ме леу, қыл мыс ты іс ке асы ру-
ға бө гет жа сайт ын фак тор лар ды алас тау;
– қыл мыс тық ие рар хияда ие лен ген орын мен бе дел ге қа рай 
су бор ди на ция сақ тау, қыл мыс тық ор та ның көш бас шы сы на 
қалт қы сыз ба ғы ну;
– қыл мыс тық ор та да қа лып тас қан ұжым дық ше шім дер мен 
та лап тар ды орын дау;
– құ қық қор ғау ор ган да ры мен бір ге жұ мыс іс теуі мүм кін бо-
ла тын кү дік ті тұл ға лар дың ор та ға кір уіне жол бер меу, он-
дай лар ды анық тап, жа за лау;
– бас қа қыл мыс кер лер ге ма те ри ал дық жә не фи зи ка лық қол-
дау көр се ту;
– құ қық бұ зу шы жет кін шек тер ді қыл мыс тық іс-әре кет ке тар-
ту, қыл мыс тық салт-дәс түр лер мен қыл мыс тық ро ман ти ка-
ны на си хат тау; 
– сал та нат ты өмір сал тын ұстану, қо ғам дық мо раль мен тәр тіп 
нор ма ла ры на ба ғын бау;

Заң психологиясы
78
– абақ ты ның құ мар ойын да ры на жә не бас қа ойын дар ға, ғұ-
рып тар ға қа ты су;
– жар гон ті лін бі лу жә не пай да ла ну, өз ге де құ пия қа рым-қа-
ты нас тә сіл де рін иге ру;
– де не ге ұр лық қа бай ла ныс ты сим вол дық мән де гі та ту таң ба-
ла рын жа сау;
– ми ли ция, про ку ра ту ра, сот, ең бек пен тү зеу ме ке ме ле рі әкім-
ші лі гі қыз мет кер ле рі нің бе де лі не нұқ сан кел ті ру, қыл мыс-
тық әлем ге зиян кел ті ре тін сол ор ган дар дың өкіл де рі мен 
қа рым-қа ты нас қа түс уіне жол бер меу, олар дың қыз ме ті не 
ұдайы ке дер гі жа сау.
Қыл мыс тық салт-дәс түр лер кри ми нал дық ор та да ғы ара қа ты-
нас не гі зін де иге рі ле ді. Қа рым-қа ты нас тың бар лық түр ле рін де гі-
дей қыл мыс тық ор та да да ал ды мен өзін ұс таудың үл гі сі иге рі ліп, 
ба ға ла на ды. Же ке сұ ра ныс та рын өтеу үшін мұн дай үл гі лер дің 
тиім ді лі гін түй сін ген тұл ға әуелі елік теу ден бас тайды. Ақы рын-
дап елік теу ықы ла сы ай қын ұм ты лыс қа айна ла ды. 
Со ны мен, елік теу – тұл ға ның қыл мыс тық салт-дәс түр лер ді 
иге ру дің, ал олар дың кө ме гі мен тең дес ті ру, тұл ға ның қыл мыс-
тық топ қа кі рі гу жо лын иге ру дің әлеу мет тік-пси хо ло гия лық ме-
ха низ мі бо лып та бы ла ды. Қыл мыс тық салт-дәс түр лер ге елік теу-
мен бір ге бір уа қыт та тұл ға ның кри ми но ген дік «ауру ға» шал ды ғу 
үде рі сі жү зе ге аса ды.
Қыл мыс тық топ тың жұ мы ла түс уін ің ерек ше лік тә сі лі қыл-
мыс тық әре кет тер дің ғұ рып тық си пат қа ие болуына бай ла ныс ты. 
Әң гі ме эмо ционал дық тұр ғы да мей лін ше қа нық, аса қа уіп ті қыл-
мыс жа йын да бо лып отыр. Се бе бі топ мү ше ле рін пси хо ло гия лық 
тұр ғы да ай рық ша әлем ге, ерек ше өмір шын ды ғы на тар та тү су – 
ғұ рып тың түп кі мә ні. Та рих та кә сіп қой қыл мыс кер лер жа са ған 
ғұ рып тық мін де гі қыл мыс тар дың мы сал да рын кез дес ті ру ге бо ла-
ды. Ғұ рып тық қыл мыс сце на рийі нің өзін де ар тис тизм, ойын эле-
ме нт те рі бай қа ла ды. Олар топ мү ше ле рін эмо ционал дық тұр ғы да 
қыл мыс қа да йын дап, құ мар лық әсе рін өр ші тіп, топ тың өза ра тү-
сі ніс ті гін арт ты ра ды; осы тә різ дес қыл мыс ты қайталауға же те леу, 
кри ми нал дық уәж де ме ні қа лып тас ты ру ар қы лы қыл мыс жа сау 

4. Криминалды психология
79
әре ке тін зор қа жет ті лік ке ай нал ды ра ды. Осын дай қыл мыс тар ға 
ба ра тын дар қыл мыс үде рі сі нен ләз зат ала тын дық тан, мұн дай іс-
әре кет тер аса қа уіп ті бо лып та бы ла ды.
Тұл ға ны қыл мыс тық топ пен тең дес ті ру жә не со ған сәй кес 
топ тың ұйым шыл ды ғын ны ғайту тә сіл де рі қыз ме тін жар гон, та-

жүктеу/скачать 4.34 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: