­Cот­пси­хо­ло­гия­лық­са­рап­та­ма­(СПС)

8. Сот психологиясы мен сот өндірісінің психологиялық ерекшеліктері
167
Тер геуші са рап та ма лық рұқ сат алу мақ са ты мен са рап та ма та-
ға йын дау қа жет ті лік тің не гіз ін тал дап, ше ші лу ге тиіс ті сұ рақ тар-
ды даяр лауы қа жет, ал ол үшін оған са рап та ма ның атал мыш тү рі-
нің пә нін, мүм кін дік те рін, құ зы рет ті лі гін бі лу қа жет.
Сот психологиялық сараптама (СПС) айып та лу шы лар дың, 
ша ғым да ну шы лар дың, жа уап кер лер мен куә гер лер пси хи ка сы-
ның қыл мыс тық не ме се аза мат тық іс үшін ма ңыз ды ерек ше лік те-
рін зерт тей ді. Сот-пси хи ат риялық са рап та ма дан ерек ше лі гі, СПС 
нор ма ше гі нен шық пайт ын пси хи ка лық кө рі ніс тер ді, яғ ни па то-
ло гия лық емес пси хи ка лық ауыт қу лар ды қа рас ты ра ды.
СПС пә ні – же ке тұл ға ның сот өн ді рі сін де ақи қат ты анық-
тау үшін ма ңы зы бар па то ло гия лық емес пси хи ка лық ауыт қу-
лар. Пси хи ка лық ауыт қуы бар адам дар дың мі нез-құл қы нор ма-
да (адек ват ты) емес ті гі мен – әре кет тер жа саудың объек тив ті та-
лап та ры на сәй кес кел меуі мен ерек ше ле не ді. Мұн дай адек ват ты 
емес қыл мыс кер дің мі нез-құл қы ның көр сет кіш те рі: эмо циялық 
тұ рақ сыз дық тың шек тен тыс кө рі ніс те рі, жо ға ры аг рес сив ті лік, 
жә бір ле ну ші ге кі сә пір лік іс-әре кет тің жа са луы; уәж дер дің сәй-
кес кел меуі нен бай қа ла тын ин тел лек ту ал дық ке міс тік тің бел-
гі ле рі; іс-әре кет тің объек тив ті шарт та рын ес ке ру ге қа бі лет сіз-
дік; тө мен дең гейде гі қа жет ті лік тер дің ша ма дан тыс ұл ғаюы; 
сөз жұ таң ды ғы, дө ре кі лік, жа байы лық, сөз дік құ ры лым дар дың 
кел те лі лі гі (бір буын ды лы ғы), сөз тү зу мен сөй леу дің ақаулы-
ғы, «ой лар дың ша шы раң қы лы ғы» – дис кур сив ті ой лау ға, тал-
дап-қо ры ту мен топ тас ты ру ға қа бі лет сіз дік; тер геу ке зін де гі 
эксп рес сив ті-де мо нс тра тив ті мі нез-құлық, жа сал ған әре кет тің 
сал да ры на же ңіл ойлы, бей ғам қа ты нас; та лап та ну дең гейі нің 
жо ға ры лы ғы, мақ тан шақ тық, өті рік айтушы лық, өзі не-өзі кі нә 
та ғу дың ай қын бел гі ле рі; ой дан шы ға рыл ған, шын дық қа жа-
нас пайт ын мә лі мет тер ді ха бар лау; тү сі нік бе ру ді жиі ауыс ты ру, 
жы ныс тық пер вер сияға (бұ зық тық тар ға) бейім бо лу; қыл мыс-
тық әре кет тер дің қи сын сыз ды ғы (ало гич ность), оның сал да рын 
ашық жа риялау, құн ды зат тар бо ла тұ ра, олар дың іші нен құ ны 
тө мен, ар зан қол зат тар ды ұр лау; сырт қы со ма ти ка лық бел гі лер – 
бет сүйегі нің асим мет риясы, бас сүйек қаң қа сын да ғы ауыт қу лар,

Заң психологиясы
168
де не бө лік те рі нің сәй кес сіз ді гі, бет-әл пет тің ин фан тильді гі, қоз-
ға лыс жә не ми ми ка лық бұ зы лыс тар.
Пси хи ка лық ауыт қу лар ды са рап та ма лық анық тау – қыл мыс ты 
жан-жақ ты, то лық жә не объек тив ті тек се ру дің қа жет ті шар ты.
Сот психологиялық сараптама заң дық маз мұн да ғы мә се ле-
лер ді ше шу ге, тү сі нік тер дің се нім ді лі гін, қыл мыс тық әре кет тің 
уәж де рі мен мақ сат та рын анық тау ға, айып тү рін бел гі леуге жә не 
т.с.с. құ зы рет ті емес.
Сот психологиялық сараптама үде рі сі ке зін де са рап шы пси хо-
лог өзі нің ар найы пси хо ло гия лық бі лім ін қол да нып, іс тің объек-
тив ті шын дығын ор на ту үшін ке рек ті фак ті лер ді жи нақ тайды. 
Са рап шы-пси хо лог ре тін де тек қа на жо ға ры пси хо ло гия лық жә не 
ме ди ци на лық бі лі мі бар ма ман та ға йын да ла ды. Егер са рап та ма 
ал ды на қойыл ған мә се ле лер атал мыш тұл ға ның кә сі би бі лік ті лі-
гі не сай кел ме се, са рап та ма жүр гі зу ден бас тар ту ға бо ла ды.
Сот психологиялық сараптама тер геу жә не сот ор ган да ры ның 
қаулы сы не гі зін де ға на өт кі зі ле ді.
Са рап та ма ны өт кі зу ке зін де 
ең бі рін ші адам ның же ке дер бес ерек ше лік те рі не мән бе рі ле ді, 
жа са ған қыл мыс тық әре кет ті адек ват ты түр де қа был дай ма, қыл-
мыс ты дә лел дейт ін фак ті ле рі есін де сақ тал ды ма жә не есі не тү сі-
ре ала ма? Қыл мыс са на лы түр де жа сал ды ма, адам ның ақыл-ой 
дам уын ың дең гейі кү дік ту ды ра ма, со ны мен қа тар пси хи ка лық 
дам уын ың те желуіне, жас ерек ше лі гі не сәй кес емес екен ді гі не 
мән бе рі ліп, қойыл ған
сұ рақ тар ға дә лел ді жа уап із дей ді.
Көп жағ дай лар да пси хо лог-са рап шы құ зырет ті лі гі не аф фек-
тив ті (қыз ба лық, күй зе ліс, ҚР ҚК – 98-бап, 108-бап) күй де жа-
сал ған қыл мыс түр ле рін анық тау ды жат қы за мыз. Егер де қыл мыс 
аф фек тив ті қа лып та жа са лын са, қыл мыс кер дің жа за сы же ңіл де-
ті ле ді. Бұл про це ду ра сот тық-пси хо ло гия лық са рап та ма әдіс те-
ме сі ар қы лы аф фек тив ті күй дің ме ха низ мі жә не оның ұзақ ты-
лы ғы мен жиілі гі зерт те лі ніп, ай қын түр де анық та луы тиіс. Сот 
психологиялық сараптама ар қы лы аф фек тив ті күй ға на емес, со-
ны мен қатар бас қа да адам ға тән эмо циялық қа лып тар зерт те лі не-
ді: қат ты қор қы ныш, жа бы ғу, тү ңі лу, то ры ғу, фруст ра ция, қат ты 
қа мы ғу, үл кен қай ғы жә не т.б.

8. Сот психологиясы мен сот өндірісінің психологиялық ерекшеліктері
169
Сот психологиялық сараптама лық зерт теу дің нақ ты мін дет те-
рі не қа таң ғы лы ми әдіс те ме лер мен зерт теу про це ду ра ла ры сәй-
кес ке луі тиіс. Са рап шы-пси хо лог тың құ қық та ры мен мін дет те рі 
бар лық сот са рап шы ла ры ның құ қық та ры мен мін дет те рі се кіл ді, 
олар да заң мен бел гі лен ген. Өзі нің та ным дық іс-әре ке тін де са рап-
шы дер бес әрі тәуел сіз. СПС теория лық не гі зі – тұл ға ның пси хи-
ка лық да муы мен пси хи ка лық өзін-өзі рет теуі нің заң ды лық та рын 
анық тау. СПС пси хо ло гия ның қол дан ба лы са ла ла ры на да (жас 
ерек ше лік, пе да го ги ка лық, ин же нер лік, ең бек пси хо ло гиясы, па-
топ си хо ло гия жә не т.б.) не гіз де ле ді.
Қыл мыс кер тұл ға сы на мі нез-
де ме бер ген кез де, тек құ қық тық жа ғы нан ға на емес, со ны мен қа-
тар әлеу мет тік-пси хо ло гия лық по зи цияла ры на да мән бе ру қа жет.
Сот психологиялық сараптама ар қы лы адам ның пси хи ка лық 
іс-әре ке ті нің ме ха ни зм де рі, күй ле рі, мі нез-құлық ерек ше лік те рі 
анық та ла ды. Сот тың ше шім де рі не СПС-ның қо ры тын ды сы үл-
кен әсе рін ти гі зе ді. Сот психологиялық сараптама ның өзі не тән 
ерек ше лік те рі бар. СПС-ны өт кіз ген кез де бір қа тар пси хо ло гия лық 
әдіс те ме лер қол да ны ла ды. Са рап та ма ның ал дын да қойыл ған мә се-
ле лер дің маз мұ ны бо йын ша, әдіс те ме лер таң да лып, анық та ла ды. 

жүктеу/скачать 4.34 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: