Н. Б. Жиен баева Ақажанова А. Т
жүктеу/скачать 4.34 Mb. Pdf көрінісі
|
| Са рап шы-пси хо лог
ке ле сі мін дет тер ді ат қа ра ды: – қыл мыс жа са ған адам ның өмір ге де ген құн ды лық та рын, өз- өзін ба ға лауы, ұстаным да ры, уәж ді лік дең ге йін , же ке-ти по- ло гия лық мі нез де ме ле рі нің ерек ше лік те рін анық тау; – ше шім қа был дау тә сіл де рі нің ерек ше лік те рін дә лел ді көр се ту; – қыл мыс тық іс ке де ген адам ның қа ты на сы (өкі ні ші); – пси хи ка лық күй дің дең ге йін (аф фект-қыз ба лық, тү ңі ліс, т.б.), эмо ционал ды реак циялар ды анық тау; – қыл мыс тық іс-әре кет тің кө рін уін анық тау; – айып та лу шы ның зият кер лік да му дең ге йін , өмір ге де ген көз қа ра сын анық тау. Ше ка ра лас күй лер ді (оли гоф ре ния, ин фан ти лизм, мі нез ак- цен туацияла ры, пси хо па тия) зерт теу ке зін де ке шен ді пси хо ло гия- лық-пси хи ат риялық са рап та ма жүр гі зі ле ді. Со ма ти ка лық (де не) ауру лар дың пси хи ка лық күй ге әсе рін зерт теу үшін ке шен ді ме ди- ци на лық-пси хо ло гия лық са рап та ма та ға йын да ла ды. Заң психологиясы 170 Сот психологиялық сараптама ның (СПС) әдіс те рі мен құ ры лы мы СПС қа зір гі ғы лы ми-пси хо ло гия лық әдіс тер мен жүр гі зі луі тиіс. Са рап та ма лық зерт теу нә ти же ле рі се нім ді жә не ве ри фи ка- циялы бо луы тиіс, яғ ни тер геуші мен сот тың тек се руі жә не ба ға- лауы үшін қол же тім ді бо луы ке рек. СПС не гіз гі мін де ті – құ қық үшін ма ңыз ды па то ло гия лық емес пси хи ка лық ауыт қу лар ды ғы лы ми не гіз де диаг нос ти ка лау. Пси хо ди аг нос ти ка пси хо ло гия ның бір са ла сы ре тін де ХІХ ға- сыр дың ая ғын да да ми бас та ды. Оның ең ірі өкіл де рі – Дж. Кет тел, Ф. Галь тон жә не т.б. Бұл ғы лы ми са ла ның дам уына ба ла лар дың ақыл-ой дам уын (ин тел лек ті нің да му шка ла сы) диаг нос ти ка лау әді сін құ рас тыр ған фран цуз пси хо ло гы А. Би не үл кен үлес қос ты. Пси хо ди аг нос ти ка да әр түр лі ба ғыт тар ға ма ман дан ды рыл ған көп- те ген әдіс те ме лер бар. Сот-са рап та ма лық диаг нос ти ка да пси хи- ка лық ауыт қу лар, пси хи ка лық да му да ғы те же ліс тер са ла сын да ғы ма ман дар же тек ші рөл ге ие. Пси хо ди аг нос ти ка ның не гіз гі әді сі – тест әді сі. Сот са рап та ма сы мақ са тын да қол да ны ла тын диаг- нос ти ка лар, тес тер ва лид ті жә не се нім ді лі гі жо ға ры бо луы тиіс. Ин тел лект тес ті сы на лу шы лар дың зият кер лік дағ ды ла ры мен бі лік те рі нің дең ге йін анық тау ға ар нал ған. Бұл тест тер ақыл- ой дам уын ың арт та қалуын диаг нос ти ка лау үшін жа рам ды. Сен- сор лық ая ның, ой лау мен сөй леу дің ауыт қу ла ры па топ си хо ло- гияда жа сал ған әр түр лі әдіс тер мен әдіс те ме лер дің жүйесі мен зерт те ле ді. СПС тә жі ри бе сін де пси хо со ма ти ка лық жә не нев ро ло гиялық бұ зы лыс тар да, әлеу мет тік-құн ды лық қа ты нас тар да мі нез-құлық- тың пси хо па тия лық тип те рін (фо биялар, ма ни кал ды жә не пси хо- па тия лық күй лер, аг рес сив ті жә не кі сә пір лік (сад дис тік) бейім дік- тер жә не т.с.с.) анық тайт ын ММРІ тұл ға лық сауал на ма сы ке ңі нен қол да ны ла ды. Ре сей Фе де ра циясы пси хо ло гия сын да ММРІ-дің үш бейім дел ген нұс қа сы бар (Бе ре зин нің, Ми рош ни чен ков тың, Л.Н. Соб чик тің сау ал на ма ла ры). ММРІ сау ал на ма сы тұл ға ның кри ми нал дық ма ңыз ды са па ла рын диаг нос ти ка лау үшін қол да- ны луы мүм кін. 8. Сот психологиясы мен сот өндірісінің психологиялық ерекшеліктері 171 Сот-са рап та ма лық зерт теу лер де, сон дай-ақ Кет тел сау ал на ма- сы қол да ны ла ды (16 фак тор дан тұ ра ды). Сауал на ма лар мен қа тар сот-са рап та ма лық тә жі ри бе де үл гі- лік ахуал дар ар қы лы тұл ға ның әр түр лі бағ дар ла рын анық тайт ын проек тив ті (жо ба лы) әдіс тер де ке ңі нен пай да ла ны ла ды. Кең та- рал ған проек тив ті диаг нос ти ка лық әдіс тер дің бі рі – Рор шах тес ті (ол екі жақ ты сим мет риялы дақ тар бей не лен ген 10 кес те ден тұ ра- ды). Сы на лу шы лар ға: «Бұл не ге ұқ сай ды?» – деген сұ рақ қойыла- ды. Экс пе ри мен та тор жа уап ты тұ рақ ты тұл ға лық көз қа рас тар ды анық тау үшін теория лық ере же лер дің не гі зін де пайым дай ды. Сот психологиялық сараптама ны жүр гіз ген кез де ке ле сі: Спил- бер гер-Ха нин, Тей лор шка ла сы, Ай зенк, Бас са-Дар ки, Леон гард- Шми шек, т.б. сау ла на ма лар ды қол да ну ға бо ла ды. Ро зе нц вейг тес- тін де су рет ас со циацияла ры әді сі мен тұл ға ның эмо циоген ді жағ- даят тар да ғы мүм кін бо лар лық реак циялар анық та ла ды. Та қы рып тық ап пер цеп тив ті тест (ТАТ) бір ша ма күр де лі рек. Сы на лу шы лар ға әр түр лі тү сін дір ме бе ру ге бо ла тын сю жет тер бей не лен ген бір қа тар су рет тер ұсы ны ла ды. Сы на лу шы лар дың жа уап та рын тал дау ке зін де ке йіп кер лер по зи циясы ның пайым да- луы, пі кір ге ке лі су, ше гі ну, сю жет тік же лі ден ке ту, қа был дау қа- те ле рі ес ке рі ле ді. Кә ме лет тік жас қа тол ма ған дар дың пси хи ка лық ауыт қу ла рын зерт теу үшін А.Е. Лич ко ның па то ха рак те ро ло гия лық диаг нос- ти ка лық сау ал на ма сы (ПДС) қол да ны луы мүм кін. ПДС ар қы лы оның же ке ле ген пси хи ка лық әсер лер ге осал дық та ны ту ға се беп бо ла тын мі нез ак цен туацияла ры анық та ла ды. Па то ха рак те ро- ло гия лық диаг нос ти ка лық сау ал на ма сын Сот психологиялық сараптама прак ти ка сын да қол да ну тә жі ри бе сі қа зір гі кез де жиі орын ал ған. СПС қо ры тын ды сы дә лел де ме кө зі ре тін де жаз ба ша түр де жә- не заң та лап ете тін тәр тіп те, бел гі лен ген фор ма да, құ ры лым мен маз мұн ға сай баян да луы тиіс. Бе ріл ген қо ры тын ды тү сі нік ті тіл- мен жа зы лып әрі он да ғы ғы лы ми тер мин дер ге анық та ма бе рі луі тиіс. Қо ры тын ды үш бө лік тен тұ ра ды: кі ріс пе, зерт теу жә не тұ- жы рым. Заң психологиясы 172 СПС та ға йын да мас бұ рын оның не лік тен өт кі зі ле тін се бе бін, яғ ни осы са рап та ма ның қа жет екен ді гін дә лел дейт ін фак ті лер ді анық тау қа жет. Са рап та ма ны мін дет ті түр де та ға йын даудың не- гіз гі қи сы ны: 1. Кә ме лет тік жас қа тол ма ған айып та лу шы ның ақыл-ой дамуын ың арт та қалуына бай ла ныс ты СПС. 2. Адам ма ңыз ды іс-жағ дай лар ды дұ рыс қа был дап жә не ол ту- ра лы дұ рыс тү сі нік тер бе ру қа бі ле тін анық тау үшін СПС. 3. Зор лық жә не жә бір ле ну ші нің дәр мен сіз кү йін де жа сал ған қыл мыс тар ды тер геу ке зін де. 4. Жә бір ле ну ші нің құ қық қа қай шы әре кет те рі нен ке йін ті ке- лей им пуль сивті қыл мыс тық әре кет тер ден бай қал ған, ке нет (ая қас ты) пай да бол ған эмо циялық қо зу (аф фект) бел гі ле рі- нің кө рі ні сі не бай ла ныс ты СПС. Қо ры та кел ген де, сот тық-пси хо ло гия лық са рап та ма – дә лел- дер алу дың ма ңыз ды құ ра лы. СПС ар қы лы айып та лу шы ның, жә- бір ле ну ші нің, куә гер дің пси хи ка лық ерек ше лік те рі, қа сиет те рі, пси хи ка лық күйі ту ра лы нақ ты мә лі мет тер алы на ды, қыл мыс тың суб ъек тив ті жақ та рын то лық қан ды зерт теу ге мүм кін дік туады, сот ше ші мін объек тив ті ба ға лауға жә не қыл мыс тық әре кет тің се- беп те рі мен жағ дайла ры анық та ла ды. жүктеу/скачать 4.34 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|