Н. Б. Жиен баева Ақа­жа­но­ва А. Т

Заң психологиясы
234
та лу шы лар дың пси хи ка лық күй ле рі нің айыр ма шы лық та ры сырт-
тай кө рі ніс бай қа та ды де ген. Бө лім бас шы сын да ма за сыз да ну, 
кү мән шіл дік, ши зо ид тық күй лер бол са, ал бри га дир де фруст ра-
ция, ма за сыз да ну, кү мән шіл дік, па ра нояль дық, ши зо ид тық, инт-
роп си хи ка лық рет сіз дік, жас қан шақ тық, ұял шақ тық тән екен ді гі 
бай қал ды.
Зве но бас шы бри га дир лер ге қа ра ған да фруст ра цияға түс пейді, 
яғ ни олар да ашу шаң дық, әл сіз дік, қоз ғыш тық, қыз ба лық, аф фек-
тив ті лік аз бай қа ла ды.
Қа тар да ғы сот та лу шы лар да өз ден сау лық та рын кү ту жағ дайы 
ба сым бо ла ды, олар кө ңіл-күй дің сол ғын ды ғы мен, зият ты лық 
жә не мо тор лық те же лу мен ерек ше ле не ді. Осы ған бай ла ныс ты 
өмір лік қиын дық тар ды олар асы ра ба ға лай ды, пес си мист, өз мүм-
кін дік те рін же те біл мейді, сон дық тан бә рі нен қор қа ды, кез кел-
ген өз ге ріс тен тек қа на жа ман дық кү те ді.
Сот та лу шы лар дың пси хи ка лық күй ле рі жа за ны өтеу дің түр лі 
ке зең де рін де бір дей емес. Мы са лы, тұт қын дал ған нан ке йін ги по-
ти мия, инт роп си хи ка лық рет сіз дік, ма за сыз да ну бол са, мер зім нің 
ор та сын да ги по ти мия, ма за сыз да ну, ней ро тизм, кү мән шіл дік пен 
сен беуші лік, ал мер зім нің со ңын да ма за сыз да ну, ги по ти мия, ней-
ро тизм ай қын бай қа ла ды.
Сот та лу шы лар дың пси хи ка лық күй ле рі нің тәу лік мер зім бойы 
кө рі ну де гі ди на ми ка сы бай қа ла ды. Кө бі не се сот та лу шы лар бел-
гі лі бір пай да ны көз деп, пси хи ка лық күй ле рін жал ған көр се те ді, 
олар дың пси хи ка лық күй ле рі ту ра лы қо ры тын ды ны жа бық ме ке-
ме нің қыз мет кер ле рі, қа рым-қа ты нас тың сөз дік жә не сөз дік емес 
құ рал да ры на, ми ми ка ға, пан то ми ми ка ға сүйене ке ле жа сай ды.
Іш кі күй лер ту ра лы ма ңыз ды ақ па рат ты сөз дік ин то на ция бе ре 
ала ды. Адам өз пси хи ка лық кү йін жа сыр ма ған сәт тер де айт ыл-
ған сөз дер дің ма ғы на сы мен маз мұ нын әл сі ре туі мүм кін, олар дың 
көп ші лі гі нің са быр лы түр де сөй лей ал майт ын дық та рын да ес ке ру 
қа жет. Олар көп жағ дайда жо ға ры ек пін мен сөй лей ді, ис те рия лық 
түр де ай қай лай ды. Әсі ре се мұн дай күй сот та лу шы әйел дер ге тән.
Сот та лу шы ның пси хи ка лық күйі нің көр сет кі ші – оның қоз-
ға лыс та ры мен әре кет те рі. Мы са лы, се нім сіз не ме се ен жар қоз-

11. Пенитенциарлық психология
235
ға лыс тар шар ша ған дық ты, ал қуат ты жә не ек пін ді қоз ға лыс тар 
сер гек тік кү йін біл ді ре ді. Алай да сот та лу шы лар дың өз пси хи ка-
лық күй ле рін жа сы ру ға бейім екен дік те рін ұмыт пау ке рек. Тіп ті 
ай қын бай қа ла тын ен жар қоз ға лыс тар – фи зи ка лық шар шау, ауру, 
ішім дік не ме се есірт кі қол да ну, деп рес сия сал да ры нан да бо луы 
ық ти мал.
Адам ның бар лық, тіп ті қа ра пайым эмо циялық әсер лен уін ің 
өзі же ке ле ген емес, тұ тас ке шен ді реак ция бай қа та ды. Бас қа ша 
айт қан да, бар лық жағ дай лар да, мы са лы, адам зы ғыр да ны қай на-
ған да не ме се абыр жы ған да, ма за сыз дан ған да не ме се қуан ған да, 
тө бе сі көк ке же тіп шат тан ған да не ме се ашу ға буып ыза лан ған да, 
ол тұл ға ре тін де өз күйін бай қа та ды. 
Эмо циялар адам ның бү кіл іс-әре ке ті мен ұла са жү ріп, кез кел-
ген пси хи ка лық үде ріс ке ене ді. С.Л. Ру би нш тейн нің айт уын ша, 
бей не леудің тұ тас ак ті сі әр дайым қан дай да бір шек те екі қа ра ма-
қай шы ком по не нт тер дің – бі лім мен қа ты нас тың, зият ты лық тың 
жә не қыз ба лық тың (аф фек тив тік тің) бір лі гі нен тұ ра ды, олар дың 
кей де бі рі, кей де екін ші сі ба сым дық та ны та ды.
Бей не леудің ажы ра мас ком по нен ті ре тін де эмо циялар (эмо-
циялық се зі ну лер) пси хи ка лық функ ция лар ды жү зе ге асы ра ды, 
ба ға лау функ ция сын ат қа ра ды. Алай да та ным дық үдеріс тер дің 
ерек ше лі гі ор та ның объек тив ті қа сиет те рі нің өзін емес, суб ъек ті-
нің ма ңыз ды қа жет ті лік те рі не де ген қа ты на сын бей не леп, қа жет-
ті лік тің са па сы мен кө ле мін, туа біт кен қа сиет те рі нің не гі зін де гі 
қа на ғат тан ды ру мүм кін дік те рі ту ра лы бел гі бе ре ді.
Эмо циялық се зі ну лер де түрт кі бо лу функ ция сын ат қа ра ды.
С.Л. Ру би нш тейн нің пі кі рін ше, эмо ция елі гу, қа жет ті лік, зат қа 
ба ғыт тал ған ұм ты лыс тан тұ ра ды, олар аз ды-көп ті эмо ционал ды 
бо лып ке ле ді. Эмо ция іс-әре кет ке тек түрт кі бо лып, оны ба ғыт тап 
жә не рет теп қа на қой май ды, сон дай-ақ бү кіл ағ за ның жұ мылуын
анық тай оты рып, оны энер ге ти ка лық жа ғы нан қам та ма сыз ете ді.
Жо ға ры эмо циялық әсер ле ну жағ даят тың объек тив ті жағ-
дайла ры мен емес, үс тем дік ет кен эмо циялық се зі ну лер мен анық-
та ла бас тайт ын та ным дық іс-әре кет тің си па тын өз гер те ді. Мы са-
лы, қор қу да ғы қа уіп-қа тер ді се зу ге, одан құ ты лу дың жол да рын із-

Заң психологиясы
236
деуге ба ғыт тайды. Эмо циялық се зі ну лер қар қын ды лы ғы ның әрі 
қа рай үдеуі та ным мен іс-әре кет ті рет теу үдерісі нің шек те луі мен 
бұ зылуына әке ле ді.
Ерек ше шұ ғыл қиын дық ту ған сәт тер де ол фи зи оло гиялық 
аф фект (қо зу) күйі нен кө рі ніс бе ре ді. Мы са лы, қо зу жағ да йын да 
жа сал ған қыл мыс тық іс-әре кет те уайым дауы сон ша лық ты бол-
ған дық тан, ол мі нез-құлық тың өзін дік рет теу ме ха ни зм де рін би-
леп алып, мақ сат қою, құ рал дар ды таң дау, жа са ған ісін құ қық тық 
жә не адам гер ші лік тұр ғы дан ба ға лауы нем құ рай лы бо лып қа ла-
ды да, қыл мыс тық әре кет ке кө шу бір ден орын да ла ды (В.Н. Куд-
ряв цев, 1989).
Адам ның эмо циялық-ба ға лау іс-әре ке ті оның та ным дық-ба ға-
лау аясы мен ты ғыз бай ла ныс та. Са на лы түр де гі рет теу дең гейі 
не ғұр лым тө мен бол са, эмо циялық-шы дам сыз әре кет ке де со ғұр-
лым көп ер кін дік бе рі ле ді.
В.А. Се ме нов эмо циялық аясы ның кө рі ні сін ке ле сі са па лар-
дың симп то м ке ше ні не не гіз дейді:
– ті лек тес тік (бас қа сот та лу шы лар дың же тіс тік те рі не қуана 
бі лу, олар ға қол ұшын со зу ға, қол дау көр се ту ге, жақ сы лық 
жа сауға да йын тұ ру);
– қай ғы ға ор тақ тас тық (бас қа бі реудің тағ ды ры на алаң дау шы-
лық, тү сі ну ші лік та ны та бі лу);
– әсер лен гіш тік (қор ша ған дар ға эмо циялық қа ты нас бай қа ту, 
се зім тал дық);
– оп ти мизм (бо ла шақ қа се нім);
– ықы лас ты лық (аяушы лық біл ді ру ге, бас қа адам ның қай ғы-
сын бө лі су ге, жа на шыр лық та ны ту ға әзір бо лу).
Сот та лу шы лар дың қайта әлеу мет те ну үдерісін дұ рыс ұйым-
дас ты ру үшін әкім ші лік тің ес кер ту ле рі мен та лап та рын, қор ша-
ған дар дың ма зақ та ры мен ма дақ та рын қа лай қа был дайтынын, 
өз де рі нің өт кен де рі мен қа зір гі сәт те рі не қа лай қа ты нас жа сайт-
ын ды ғын бі лу қа жет. 
Жа бық ме ке ме лер де сот та лу шы лар дың әр түр лі қа жет ті лік тер-
ді қа на ғат тан ды ру мүм кін дік те рі тө мен дейді. Бұл олар дың эмо-
циялық ая сын да қан дай да бір жет кі лік сіз, эмо циялық ке міс тік тің 

11. Пенитенциарлық психология
237
бар екен ді гі нің сал да ры бо ла ды. В.Ф. Аб рам кин мен Ю.В. Чи жов 
тер геу түр ме сін де гі ең қор қы ныш ты нәр се – ме ңі реу, ты ныш тық-
та оңа ша қа лу жағ даят та ры деп көр се те ді.
Ф.М. Дос тоевс кий түр ме ні «ме ңі реу үй» деп дәл си пат та ды.
В. Ша ла мов: «Қа мау тұт қынды жал қау лық қа, қор ша ған ор та ға 
жә не бар лық бол мыс тар ға ашу-ыза мен қа ты нас қа тү су ге үйре те-
ді. Ол өз тағ ды рын қайталаудан қор қа ды, көр ші ле рі нен сес ке не ді, 
қо рық пауға се бе бі жоқ нәр се нің бар лы ғы нан да қор қа ды», – деп 
көр сет ті.
Г. Хох ря ко ва ның пі кі рін ше, өз ер кі мен не ме се ер кі нен тыс оқ-
шаула ну кез кел ген адам ның пси хи ка лық кү йіне жа ғым сыз әсер 
ете ді: ма за сыз да ну, қоз ғыш тық, эмо циялық тұ рақ сыз дық ар та ды, 
мі нез-құлық ты бол жап бі лу мүм кін бол майды. Ер кі нен айыру 
орын да рын да кез де се тін қа ты гез дік бос тан ды ғы нан айыры лу 
сал дары ның ық па лы нан туын дай ды.
Ас те ни ка лық эмо циялар қор қы ныш ты, ар-ож дан ның ал дын-
да азап ше гу қи на лы сын бә сең де те ді, сол се беп ті ер кі нен айыру 
орын да рын да же ке дер бес тік, өзім шіл дік, шы дам сыз дық орын 
ала ды, аяушы лық біл ді ру жойыла ды. Сот та лу шы өз қай ғы сын 
тым ба ға лап, өз ге лер жай лы ұмы та ды.
Сот та лу шы лар дың эмо циялық қар қы ны бел гі лі бір суб мә де-
ниет тің, түр ме әуені нің, дәс түр ле рі нің, ғұ рып та ры ның, ерек ше 
пі кір лер дің не гі зін де қа лып та са ды.
Тер геу үдерісін де, тер геу оқ шаула уын да, ко ло ниялар да (түр-
ме де) өмір сү ру күш ті эмо циялық фак тор ту ды ра ды. Сот та лу шы
жа за сы ның әді лет ті лі гі (әді лет сіз ді гі) мен жа са ған қыл мы сы на 
бер ген ба ға сын бі ле оты рып, пси хо лог өз бол жа мын не гіз дей ала-
ды. Сот та лу шы лар дың көп ші лі гі не тән:
‒ амо раль дық (мо раль ға қай шы), опа сыз се зім дер;
‒ жо ға ры эмо циялық қоз ғыш тық;
‒ өзін-өзі ұс тай ал мау, кө бі не се ұс та ғы сы да кел меу;
‒ эмо циялық кө рі ніс те рін де гі жо ға ры эксп рес сив ті лік;
‒ жа на шыр лық се зім нің жоқ ты ғы жә не бас қа лар дың қай ғы ла-
ры на бей ғам қа рау;
‒ то лым сыз дық се зі мі жә не ке ле шек тің жоқ ты ғын се зі ну;

Заң психологиясы
238
‒ эмо цияның топ ық па лы на тәуел ді лі гі;
‒ шы найы се зім дер ді жал ған бүр ке ме леу.
Пе ни тен циар лық ме ке ме қыз мет кер ле рі сот та лу шы да ғы қан-
дай да бір жағ дай лар дың ық па лы мен пай да бо ла тын қыс қа эмо-
циялық реак циялар ды ұзақ си пат ала тын эмо циялық күй лер ден 
ажы ра та бі луі ке рек.
Сот та лу шы лар да нор ма мен па то ло гия ның қиылы сын да, сон-
дай-ақ эмо цияның ауыр кө рі ніс те рі мен се зім дер дің ара сын да бо-
ла тын өт пе лі күй лер пай да бо луы мүм кін. Мы са лы, қа таң жә не 
ерек ше қа таң ре жим де гі ко ло ниялар да ғы сот та лу шы лар дың ара-
сы нан эмо циялық бір жақ ты лық тән адам дар ды кез дес ті ру ге бо ла-
ды. Мұн дай дә ре же ге бар лық нәр се ге қал жың ар қы лы қа райт ын 
әр дайым күл дір гіш адам ие. Кө ңіл кө те ру үшін ол бә рі не де, тіп ті 
қыл мыс қа да ба ра ды. Оған қа ра ма-қар сы тұн жы раң қы пес си мист 
(кү мән шіл, жақ сы лық ты, рия сыз дық ты, қайы рым ды тү сін бейт ін 
адам) бә рі не «қа ра кө зіл ді рік» ар қы лы қа рай ды. Ол тек опа сыз 
се зім дер ді ба сы нан ке ші ре ді (пай да, кек, т.б.). Өзі нің қа ра ниет ті 
ойла ры мен се зім де рі не қор ша ған дар та ра пы нан қош тау тап қан-
да ға на әсер ле не ді.
Сот та лу шы лар ара сы нан эмо циялық то пас ты ғы ерек ше кө-
рі ніс бе ре тін адам дар да жиі кез де се ді, қор ша ған дар ға олар дың 
эмо циялық реак цияла ры әл сіз: сел қос, ен жар, қан дай да бір 
эмо ция ту ғы зу қиын, кө бі не се олар ды тас жү рек тер деп атай ды. 
Сот та лу шы лар дың осы тип ке жа та тын өкіл де рі нің бі рі өзі нің 
жа са ған қыл мы сы ту ра лы бы лай деп баян да ды: «Біз дің Са пу-
нов де ген та ны сы мыз бол ды. Те ңіз ге ба рып қайту үшін біз оны 
ата-ана сы нан ақ ша ұр лауға көн дір дік, ол ақ ша ны ұр лап ал ды. 
Біз ауыл дан стан цияға қа рай жол тарт тық. Жү ріп әң гі ме ле сіп 
ке ле міз. Со дан соң ме нің се рік те сім ал дын ала ке ліс ке ні міз дей 
бі раз арт та қа лып қой ды да, Са пу нов тың ту сыр ты нан жауы рын 
тұ сы нан пы шақ са лып ал ды. Біз оны көм дік, ақ ша ны тең дей 
етіп бө ліп ал дық та, ауыл ға қайт ып орал дық. Он бес күн нен ке-
йін мәйіт ті тап ты. Біз ді тұт қын да ды, мі не, ен ді мен осын да мын. 
Біт ті». Ол бұл жағ даят ты бейтаныс адам ды өл тір ме ген дей жай-
ба ра қат әң гі ме леп отыр.

11. Пенитенциарлық психология
239
Сот та лу шы лар ара сы нан кө бі не се эмо циялық қоз ғыш ты ғы мен 
қыз ба лы ғы жо ға ры адам дар кез де се ді. Кез кел ген әсер ге олар өте 
күш ті жә не те рең, сәй кес тен бе ген эмо циялық реак ция қайтара ды, 
бар лық нәр се олар дың зы ғыр да нын қай на тып, аш уын кел ті ре ді. Бұл 
ашу шаң, сот та лу шы лар от ря ды нан, бри га да сы нан өзі не орын та ба 
ал майт ын, сыйыс пайт ын адам дар. Олар дың эмо циялық реак цияла-
ры тү сі нік сіз, се зім де рі шым-шы ты рық, өз гер ме лі жә не тұ рақ сыз.
Кей бір, әсі ре се кә ме лет ке тол ма ған дар мен жас тар ара сы нан 
шық қан сот та лу шы лар қоз ғыш тық пен қыз ба лық ты жа сан ды 
түр де көр се те ді, сол ар қы лы өз де рі нің ба тыл ды ғын, ер жү рек ті-
гін көр се ту ге ты ры са ды. Қыз мет кер лер ге осын дай кө рі ніс тер дің 
жо лын ке су ке рек. 
Ер кін ді гі нен айыру орын да рын да ғы қор ша ған жағ дай дың бір-
кел кі лі гі мен жұ пы ны лы ғы, ол жер де ішім дік пен на ша қор лық-
қа бой ал ды рып, жал пы мә де ни дең гейі тө мен сот та лу шы лар мен 
бір ге ұзақ уа қыт бо луы олар дың эмо циялық әсе рін тө мен де те ді, 
көп жағ дайда се зім дер дің бұр ма лан уына әке ле ді.
Адам ды тек оның қан дай се зім дер ді бас тан ке ші ре ті ні ға на 
емес, сон дай-ақ қа лай ба ға лайтыны, олар мен қа лай кү ре се бі ле-
тін ді гі де си пат та лы на ды. Өз эмо цияла ры на қа лай қа райт ын ды-
ғы на бай ла ныс ты сот та лу шы лар тө мен де гі дей дә ре же ге бө лі не ді:
1) өмір де бо ла тын қан дай да бір құ бы лыс тар ға жал тақ та май, 
өзін де бар эмо циялар ға бе рі ле тін сот та лу шы лар;
2) өз де рін де пай да бол ған жа ғым сыз эмо циялар ды тұн шық ты-
ру ға ты ры са тын сот та лу шы лар;
3) өз де рін де пай да бол ған жа ғым ды эмо циялар ды қол дайт ын, 
олар ды да мы ту ға бел сен ді кі рі се тін сот та лу шы лар. 
Сот та лу шы лар дың өз эмо цияла ры на қа ты на сы құн ды лық бағ-
дар ла ры, өмі рі нің мә ні не, мақ сат та ры мен қы зы ғу шы лық та ры на, 
ба ғыт ты лы ғы на тәуел ді. Олар кей бір эмо циялар ды ба сып, ал кей-
бі реуле рін бел сен ді ре ді.
Сот та лу шы лар дың эмо циялық ая сын да ғы жа ғым ды өз ге ріс тер:
‒ сот та лу шы ның өмі рін де гі ма ңыз ды жағ дай лар ға қа тыс ты 
эмо циялық әсер ле ну қа бі ле ті жан да на ды. Бұ рын өзін тол-
ған дыр ма ған оқи ға ны эмо циялық түр де се зі не бас тайды;

Заң психологиясы
240
‒ өзін қор ша ған дар ға қа тыс ты се зім дер дің іші нен ті лек тес тік, 
жақ сы лық ты бол жау мен қа тар жа ғым ды әлеу мет тік ма ңыз-
ды се зім дер үл кен орын ала бас тайды. Бас қа сот та лу шы лар 
мен өзі нің мі нез-құл қын ба ға лау мо ра лі мен адам гер ші лік 
қа сиет те рі кө бі рек сәй кес те не ді;
‒ сот та лу шы өзі нің эмо циялық кү йін жақ сы мең ге ру ге қа бі-
лет те не ді, адам дар ға қа тыс ты мі нез-құл қы ана ғұр лым ұс-
там ды, са на лы бо ла бас тайды.
Көр се тіл ген ерек ше лік тер же ке түр де бай қа луы да мүм кін, 
со ны мен бір ге сот та лу шы ның жан дү ниесін де бол ған жал пы жа-
ғым ды өз ге ріс тің кө рі ні сі бо луы да ық ти мал.
Сот та лу шы ның эмо циялық өмі рін де гі өз ге ріс тер ді бай қай бі-
лу, абақ ты қыз мет кер ле рі не өз де рі нің жү зе ге асыр ған іс-ша ра ла-
ры ның нә ти же лі лі гі ту ра лы пайым дауға мүм кін дік туын дай ды. 
Со ны мен қа тар қыз мет кер лер дің іс-әре ке ті күш ті эмо циялар ға 
то лы бо лып, сот та лу шы лар ға айт ар лық тай ық пал ете ді. Пай да 
бол ған жа ғым сыз (кү дік, қор қы ныш, қо бал жу, ма за сыз дық, се-
нім сіз дік, ашу шаң дық жә не т.б.) эмо циялар мен жа бық ме ке ме 
пси хо ло гы қа лай ұйым дас ты ру ке рек ті гін біл ге ні жөн. Жа бық 
ме ке ме қыз мет кер ле рі нің де, сот та лу шы лар дың да қа лып-кү йін
рет теу ге кө мек те се тін не гіз гі тә сіл дер:
1) эмо циялық се зі ну лер ге тән мә нер лі қоз ға лыс тар ды ырық ты 
түр де те жеу;
2) эмо циялық күй ге сөз ар қы лы әсер ету;
3) елес тер мен ой лар дың ба ғыт ты лы ғы мен маз мұ нын мақ сат-
ты түр де өз гер ту.
Жа ғым сыз эмо циялар ды жо йып , жа ғым ды эмо циялар ды бел-
сен ді ре тін өмір дің бар лық жағ дайла ры на бір дей жа рам ды, стан-
дарт ты, шаб лон ды тә сіл дер дің бол майт ын ды ғын ес кер ген жөн. 
Се зім ді бас қа ру мен қа да ға лау өте қиын. Олар ды бүр ке ме леуге 
бо ла ды, бі рақ олар дың то лық жо ғалуына қол жет кі зу мүм кін 
емес. Со ны мен бір ге олар дың бас тау кө зі адам ды қор ша ған әлем 
бо лып та бы ла ды. Адам ның әлем мен бай ла ны сы не ғұр лым кең 
бол са, оның се зім де рі де со ғұр лым бай бо ла ды. Осы ған сүйене 
оты рып, жа ғым ды се зім дер ді тәр бие леу сот та лу шы ның дү ниета-

11. Пенитенциарлық психология
241
ны мын, ой-өрі сін, оның сырт қы әлем мен бай ла ны сын ке ңейтуді, 
дер ке зін де пси хо ло гия лық кө мек көр се ту ді көз дейді: ке ңес бе ру, 
тү сін ді ру, сен ді ру, жа ғым сыз эмо циялар ды те жей бі лу ді қа лып-
тас ты ру.
И.П. Пав лов эмо циялық күй ді рет теу де тәр бие лен ген ерік 
күш тің бел сен ді рөл ат қа ра ты нын көр сет ті. Ол бы лай деп жаз ды: 
«Зы ғыр да ны әб ден қай на ған, бі рақ жүй ке жүйесі күш ті адам өзі-
нің аш уын ерік ті сөз дер мен көр сет кі сі ке ле ді, бі рақ іш кі те же лу 
оған жол бер ме ді».
Көп те ген эмо циялық се зім дер дің іші нен кө ңіл-күй ді, аф фек-
ті лер ді, құ мар лық ты ай қын ажы ра ту ға бо ла ды. Сте ни ка лық эмо-
циялар күш те ну ді жо ға ры ла та ды, ал ас те ни ка лық қор қы ныш ты, 
ар-ож дан алдындағы азап ше гу ді бә сең де те ді.

жүктеу/скачать 4.34 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: