Н. Б. Жиен баева Ақажанова А. Т
Сотталушылардыңэмоциялықкүйлері
жүктеу/скачать 4.34 Mb. Pdf көрінісі
|
| 11.3.Сотталушылардыңэмоциялықкүйлері
Қыл мыс тық жа за ны өтеу мер зі мі сот та лу шы лар да пси хи ка- лық үдеріс те рі мен тұл ға ның тұ рақ ты қа сиет те рі ара сы нан орын ала тын әр түр лі эмо ционал дық күй лер дің пай да бо луымен жал- ға са ды. Олар айт ар лық тай тұл ға іс-әре ке ті нің ерек ше лі гі мен та- быс ты лы ғын анық тайды. Бұл жер де кей бір пси хи ка лық күй лер өту жа ғы нан бір ша ма ұзақ си пат қа ие бо ла ды, тұ рақ ты жә не сот- та лу шы лар дың жа за ға, өтеу мер зім ге, ең бек, тұр мыс пен де ма лыс шар ты на де ген қа ты на сын анық тайды. Кей бір күй лер ахуал дық си пат қа ие, өйт ке ні қор ша ған дар дың тұр мыс пен өн ді ріс те гі ол қы лық та ры ның, тұл ғаара лық қа ты нас- тар да ғы мә се ле лер дің әсе рі нен туын дай ды, ал кей бі рі сот та лу- шы лар да оқ тын-оқ тын жа за ны өтеу үдерісін де пай да бо лып, пси- хи ка лық күй ле рі же ке лен ген, сон дай-ақ ке шен ді түр де де кө рі ніс бе руі мүм кін. Пси хи ка лық үдеріс тің ба сым ды лы ғы на қа рай ин тел лек ту ал- дық (зият ты лық), эмо циялық жә не ерік тік пси хи ка лық күй лер деп бө ліп көр се ту ге бо ла ды. Ин тел лек ту ал дық пси хи ка лық күй лер – таң да ну, кү мән, ықы- лас ты лық, алаң ға сар лық, та ным дық үдеріс тер дің не гі зін де пай да бо ла ды. Сот та лу шы лар да ең бек іс-әре ке ті, бі лім бе ру жә не кә сі би да йын дауда тиім ді зият ты лық күй лер ді тұ рақ та ту қа жет. Эмо циялық пси хи ка лық күй лер – қа на ғат та ну мен қа на ғат тан- бау, қуа ныш пен кө ңіл сіз дік, сер гек тік пен сел қос тық, ашу ла ну мен ыза ла ну, эмо циялық өз ге ріс тер не гі зін де кө рі ніс біл ді ре ді, кө бі не се олар тұл ға да ғы ба сым бо лып тұр ған кө ңіл-күй ді бай қа- та ды. Ерік тік пси хи ка лық күй лер – бел сен ді лік пен ен жар лық, ше- шім қа был да ғыш тық пен ше шім қа был дай ал маушы лық, се нім ді- лік пен се нім сіз дік, ерік тік қуат-күш тің сал да ры нан орын ала ды, пси хи ка лық бей не леудің ерік тік тү рі не жа та ды. Жа за ны өтеу дің әр түр лі ке зең де рін де қан дай да бір пси хи ка- лық күй лер аз не ме се көп дең гейде кө рі нуі мүм кін. Олар жа за- ны өтеу дің бас тап қы ке зе ңін де, яғ ни сот та лу шы лар дың өмір сү- Заң психологиясы 230 ру жағ дайла ры мен іс-әре кет те рі тү бе гей лі өз ге ріс ке тап бол ған кез де, сон дай-ақ бо сап шы ғу ал дын да шиеле ні се тү се ді. Бұл ке- зең дер де адам кү ту мен ма за сыз да ну, та ғат сыз дық пен уайымдау, фруст ра ция, то ры ғу, тү ңі лу, есең гі реу, үміт пен қор қы ныш сияқ- ты се зім дер ке ше нін бас тан өт ке ре ді. Осын дай сәт тер де олар дың мі нез-құл қы өз ге ріс ке тү суі мүм кін. Ко ло нияда ғы жа ңа өмір жағ- да йына түс кен жә не әр түр лі қиын дық тар ға кез дес кен сот та лу шы- лар кө бі не се ашу лан шақ, қор ша ған дар ға аг рес сив ті лік көр се те бас тайды. Әр бір сот та лу шы ер кі нен айыры лу ды өзін ше се зі не ді, бі рін ші рет сот тал ған дар бір не ше рет сот тал ған дар ға қа ра ған да жа за ны өтей бас та ған нан-ақ қай ғы ру, үміт сіз дік күй ле рін жиі се зі не ді, үйі мен бос тан дық ты са ғы нуы бір не ше күн нен бір не ше ап та ға, ай лар ға со зы ла ды. Бо сап шы ғар ал дын да ма за сыз да нып, әр кү нін са нап, кү ту – бар лық сот та лу шы лар ға тән. Олар дың пси хи ка лық күй ле рін де не қоз ға лы сы нан, ым-иша ра дан, жү рек со ғы сы нан, ты ныс алу ыр ға- ғы нан, бе ті нің қы зар уын ан, бо зар уын ан, дауыс ыр ға ғы нан сырт- тай ба қы лап кө ру ге бо ла ды. Көп жағ дайда бел гі ле рі бір адам ның пси хи ка лық күйі екін ші бір адам ға тез әсер ти гі зе ті ні бай қа ла ды. Жа за ны өтеу мер зі мі нің ор та сын да сот та лу шы лар дың пси хи ка- лық күй ле рі тұ рақ та на ды жә не жа за ны өтеу мер зі мі нің со ңы на қа рай қайтадан шиеле ні се ді. Сот та лу шы лар да бо сап шы ғу қар са ңын да ерек ше та ғат сыз- дық пай да бо ла ды, оның фор ма ла ры да әр түр лі бо ла ды: қы зу- лы қуа ныш тан аф фек тив ті-те жел ме лі реак циялар ға де йін . Кү ту жағ да йын да ғы адам жо ға ры, кей де бір кел кі емес күш те ну мен, шиеле ніс кен пси хи ка лық жә не фи зи оло гиялық функ ция лар мен си пат та ла ды. Ал да кү тіп тұр ған бо сау мер зі мі бір сәт те қуан та- ды жә не өзі нің жа ңа лы ғы мен, бел гі сіз ді гі мен қор қы та ды. Қа лай жә не қай да жұ мыс қа тұ ра мын, от ба сым не ме се сүйік ті қы зым, әріп тес те рім, дос та рым, жол дас та рым қа лай қар сы ала ды, өмі рім қа лай бо лар екен сұ рақ тар туын дап, ма за лай ды. Адам өмі рі нің мә ні мен ке ле ше гі не де ген се нім ді лік жо ғал ған кез де пай да бо ла тын күй реу күйі үміт ке қа ра ма-қар сы ке ле тін күй 11. Пенитенциарлық психология 231 бо лып та бы ла ды. Әсі ре се бұл өмір бойы түр ме ге ке сіл ген сот та- лу шы лар ға, сон дай-ақ ауыр сыр қат қа ду шар бол ған сот та лу шы- лар ға тән. Мұн дай кө ңіл-күй дің сал да ры нан сот та лу шы лар қыл- мыс тар ға жиі ба ра ды. Үміт сіз дік пен күй реу се зім де рі, әсі ре се ұзақ мер зім ге ке сіл ген дер мен бір не ше рет сот тал ған дар да ай қын бай қа ла ды. Олар дың ер кі, ой лауы, есі сол ғын да на ды. Қиын дық тар ды же ңе ал ма ған қиын-қыс тау сәт тер де фруст- ра ция күйі пай да бо ла ды. Ф.Е. Ва си люк фруст ра циялық мі нез- құлық тың ке ле сі түр ле рін бө ліп көр се те ді: а) қоз ға лыс та ры – мақ сат сыз жә не рет сіз; ә) ен жар лық, сел қос тық; б) аг рес сия мен қа лып ты құ ры лым ның бұ зы луы; в) тап тау рын дық – бір мі нез-құлық ты қайталау әре кет те рі; г) ке рі ке ту ин ди вид өмі рі нің ана ғұр лым ер те ке зең де рін де ба- сым бол ған мі нез-құлық үл гі ле рі не жү гі ну ре тін де немесе мі нез-құлық сын дар лы ғы нан құл ды рау бай қа ла тын мі нез- құлық тың жа байы тү рі ре тін де тү сі ні ле ді. Сот та лу шы лар ға эмо циялық то ры ғу, есең гі реу тән, ер кі нен айыру орын да ры ның жа ңа жағ дайла рын да өзі не се нім сіз бо- ла тын жә не өзі не төн ген қан дай да бір қа уіп-қа тер ді се зі не тін адам ның эмо циялық күйі. Бұл пси хи ка лық күй, әсі ре се қоз ға лыс функ цияла ры ның уа қыт ша тө мен деуі нен кө рі не ді. Егер де сот та- лу шы ға эмо циялық-мо тор лық тұ рақ сыз дық тән бол са, эмо циясы- ның кө рі ні сі күш ті рек бай қа ла ды. Оның болуын пан то ми ми ка мен ми ми ка сы нан (тұн жы раң қы ке йіп , шек тен тыс баяу не ме- се шұ ғыл қоз ға лыс тар), зе йін нің тө мен деуі нен, ес тің әл сі ре уін бай қау ар қы лы айтуға бо ла ды. Кей бір сот та лу шы лар да мұн дай күй лер ай қын бай қа ла ды жә не ұзақ уа қыт жо ғал майды, ал кей бі- реуле рін де әл сіз бай қа лып, са лыс тыр ма лы түр де қыс қа уа қыт қа со зы ла ды. Сот та лу шы лар да ай қын бай қа ла тын жа ғым сыз эмо циялық күй лер дің пай да болуына се беп бо ла тын әр түр лі фак тор лар ды төрт топ қа бі рік ті ру ге бо ла ды: ‒ сот та лу шы лар дың бі лі мі мен дағ ды ла ры ның оған қойыла- тын та лап тар ға сәй кес кел меуі; Заң психологиясы 232 ‒ тұл ға ның атал мыш жағ даят үшін жа ғым сыз же ке тұл ға лық- пси хо ло гия лық ерек ше лік те рі; ‒ жүй ке-пси хи ка лық ден сау лы ғын да ғы ауыт қу лар; ‒ тұл ға ның дер бес пси хи ка лық ерек ше лік те рін ес кер мей дұ- рыс пси хо ло гия лық ша ра қол дан бау. Пе ни тен циар лық ғы лым да сот та лу шы лар дың ауто де ст рук- тив ті бе та лыс та рын туын да та тын «түр ме ст ре сі» де ген ұғым бар (Д. Лас тер, 1989, И.Б. Бой ко жә не т.б.). Ол, әдет те, тұт қын да лу жә не түр ме мен тү зе ту ме ке ме ле рі нің адам са ны ның то лып ке- туімен бай ла ныс ты. Сот та лу шы ның то ры ғу, есең гі ру қал пы на тү- су дің бас қа да се беп те рі бар: 1. Жа ғым сыз жа ңа лық тар (туыс та ры ның қа за бо луы не ме се нау қастануы, от ба сы ның қол үзуі, бас тар туы не ме се жұ- байы ның опа сыз дық әре кет ке ба руы. 2. Күш теп го мо сек суал дық бай ла ныс қа тү сі ру. 3. Үйі нен ха бар-ошар бол мау. 4. Бі рін ші рет жал ғыз қа мауда оты ру. 5. Сот та үкім шы ға ру дың күт пе ген жер ден ке шеуіл деуі. 6. Туы сын не ме се до сын өл ті ру сияқ ты жа са ған қыл мы сы на бай ла ныс ты кі нә ні се зі ну. 7. Бас қа сот та лу шы лар дың не ме се ме ке ме қыз мет кер ле рі нің ұрып-со ғуы. 8. Сот үкі мін сіз ұзақ мер зім ге қа ма лу. Осы фак тор лар дың әр қай сы сы жан күйзе лі сі нің, то ры ғу дың, есең гі реудің нақ ты жағ дайда пай да болуын ың шарт ты се бе бі. Есең гі реудің то лы ғы мен жо ға луы оның не гіз гі се беп те рін жой ған кез де ға на мүм кін бо ла ды. Есең гі реуге (ст ресс) жа қын күй дің бі рі – абыр жу. Алай да олар дың шы ғу те гі екі түр лі. Егер есең гі реу ке зін де зе йін мен ой- лау да ғы бұ зы лыс тар эмо циялық күй ден туын да са, ал абыр жу ке- зін де олар бі рін ші, ал эмо циялар одан туын ды ре тін де бай қа ла ды. Фруст ра ция кү йін де гі сот та лу шы лар ерек ше қа уіп ті жағ дай лар ту ғы за ды (өз-өзін жа ра қат тау, өз-өзіне қол жұм сау ға ба ру, т.б.). Сот та лу шы лар дың бел гі лі бір бө лі гі – пси хо па тия лық тұл ға- лар. Ең үл кен топ ты қыз ба лы ғы мен, ашу шаң ды ғы мен, тіп ті мар- 11. Пенитенциарлық психология 233 дым сыз се беп ке бо ла ашу, ыза, қыз ба лық тық дүм пу лер дің оңай пай да бо луымен, оқ тын-оқ тын пай да бо ла тын дис фо рия ба сым кө ңіл-күй бұ зы лыс та ры мен си пат та ла тын пси хо пат тар құ рай ды. Олар дың көп ші лі гі өк пе ле гіш, қа ты гез, тү не рің кі, кек сақ та ғыш, жа ғым сыз се зім дер ге жа қын бо лып ке ле ді. Сот та лу шы лар дың заң ға қай шы жа са ған әре кет те рі, не гі зі нен, тұл ға ға қар сы ба ғыт- та ла ды (кі сі өл ті ру, ауыр де не жа ра қат та ры, зор лау, т.б.). Есі рік пси хо пат-сот та лу шы лар эмо циялық тұ рақ сыз дық пен, өк пе ле гіш- тік пен, қыз ба лық пен, жал ған сөй леу мен, қиял дауға бейім ділік- пен, ипо хо нд рия лық жә не тар маз мұн да ғы идея лар ды туын да ту- мен ерек ше ле не ді. жүктеу/скачать 4.34 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|