Н. Б. Жиен баева Ақажанова А. Т
жүктеу/скачать 4.34 Mb. Pdf көрінісі
|
| Аф фек ті лер са на ның өз ге ріс і мен, ке нет тен бу лық ты ра би леп,
бұрқ етіп сырт қа шы ға тын эмо циялық күй бол ған дық тан, адам көп жағ дай лар да ле пір ме сөз, дө ре кі қи мыл-қоз ға лыс тар, бұл қан- тал қан бо лып ашу ла нып, өзін-өзі би лей ал май қа луымен си пат- та лы на ды. Адам бо йын қан ша лық ты ашу-ыза кер не ге ні мен, оны до лы лық са ты сы на жет кіз бей, аф фек ті ні ауыз дап, ерік кү ші не ба- ғын дыр уына бо ла ды. Кө ңіл-күй – бұл айт ар лық тай уа қыт ше гін де адам ның бү кіл мі- нез-құл қы на рең бе ре тін жал пы эмо циялық күй. Мы са лы, кө ңіл- күйі жоқ адам қал жың ға жа уап қат пайды, ал ма за сыз да нып тұр- ған қо бал жу лы адам бар лық нәр се ден қа уіп те ніп тұ ра ды. Кө ңіл- күйі жақ сы, кө ңіл ді адам бар лы ғын жа ғым ды түр де қа был дайды. Адам ның кө ңіл-күйі бел гі лі бір мән ге жә не әр түр лі оқи ға лар ға, сон дай-ақ фи зи ка лық жай-күй ге не гіз де ле ді. Адам ның эмо циялық өмі рі аме ри калық пси хо лог К. Изард ұсын ған айы рым дау эмо циялар тұ жы рым да ма сын да анық бел- гі лен ген. Ол эмо циялық күй лер дің ке ле сі түрін бө ліп көр се те ді: 1) қы зы ғу – қо зу; 2) қа на ғат та ну – қуа ныш; 3) таң да ну – та ңыр- қау; 4) қай ғы – қа сі рет 5) ұят – жас қан шақ тық; 6) кі нә – өкі ну. Кей бі реуле рін ол жа ғым ды ға, ал кей бі рін жа ғым сыз ға жат қы- за ды. Осы не гіз гі эмо циялар дан күр де лі эмо циялық ке шен дер – триада лар ды (үш та ған) құр ған, мы са лы, қай ғы – ашу – жек кө ру; Заң психологиясы 242 қор қы ныш – ұят – кі нә жә не т.б. Эмо циялық ке шен дер бейім де лу қыз ме ті не жә не өзі не тән сырт қы ми ми ка лық, жүй ке лік-бұл шы- қет тік мә нер лі кө рі ніс тер ге ие. Қа уіп-қа тер, өк пе, ұят, қо қан-лоқ- қы жағ дайла рын да эмо циялық күй зе ліс пай да бо ла ды. Құ мар лық – адам ды ұзақ уа қыт бойы би лейт ін жә не құ ма рын қан ды ру ға ба ғыт тал ған іс-әре ке тін бел сен ді ре тін күш ті жә не тұ- рақ ты се зім. Жа ғым ды құ мар лық тар – тұл ға ны тү зе ту дің ма ңыз- ды фак то ры, жа ғым сыз құ мар лық тар – қыл мыс қа апа ра тын се- беп жә не қайта әлеу мет те ну ге тос қауыл. Бұл се зім құ мар лық тан құ мар лық қа ауысу сияқ ты ны сан дық әуес тік ке ие, бі рақ оны тез мер зім де өте тін елі гу қа сиеті нен ажы ра та бі лу ке рек. Мы са лы, кар та ойыны на, түр ме суб мә де ниеті не елі гу құ мар лық қа ұла суы ық ти мал. Осы ған қа тыс ты тұл ға ның эмо циялық се зім дер ерек ше- лік те рін оның эмо циялық қа сиет те рі нен ажы ра та бі лу қа жет. Тұл- ға ның эмо циялық ерек ше лік те рі не эмо циялық қоз ғыш тық, эмо- циялық қыз ба лық, эмо циялық тұ рақ ты лық пен ерік-күш жа та ды. Тұл ға ның эмо циялық қа сиет те рі не жа та тын дар: әсер лен гіш тік, ықы лас ты лық, се зім дер дің ашық түр де өтуі, эмо циялар дың бай лы- ғы, олар дың әсер лі лі гі жә не осы лар ға қа ра ма-қар сы қа сиет тер. Тәр бие нің ық па лы мен сот та лу шы тұл ға ның эмо циялық ти пі қа лып та са ды. Се зім дер дің ек пін ді лі гі не, ай қын ды ғы на, те рең ді- гі не, ерік тік жә не зият ты лық са па лар дың ара қа ты на сы на бай ла- ныс ты сот та лу шы лар дың тө мен де гі дей эмо циялық тип те рін бө- ліп көр се ту ге бо ла ды: 1. Эмо циялық (на ту ра лар) жа ра ты лыс тар – қыз ба лы-қоз ба лы. Қоз ғыш тық тың жо ға ры лы ғы мен, се зім дер дің пай да бо лу шап шаң ды ғы мен, қо зу ға ұла сып ке те тін өту же дел ді гі мен си пат та ла ды. Бұ лар дың қа та ры на се зім де рі ашық түр де си- пат ала тын әсер лен гіш адам дар жа та ды. 2. Сен ти мен тал дық жа ра ты лыс тар – бұл се зім тал, бі рақ ен жар адам дар, олар дың се зім де рі кө бі не өз де рі не ба ғыт тал ған, олар дың эмо циялық қал пы сырт тай он ша бай қал майды. 3. Әуес қой жа ра ты лыс тар – ек пін ді лер жә не фа на тик тер, олар- дың се зім де рі түр лі реңк тер ге бай, те рең жә не тұ рақ ты си- пат қа ие. 11. Пенитенциарлық психология 243 4. Сал қын жа ра ты лыс – эмо циялық кө рі ніс тер дің әл сіз ді гі мен, эмо циялық қоз ғыш тық тың тө мен ді гі мен, се зім дер дің аз ды- ғы мен, кө бі не се елі гу дің жоқ ты ғы мен си пат та ла ды. Мұн- дай тип те гі қыл мыс кер лер жо ға ры дең гейде гі қа ты гез дік ті бай қа та ды. Сот та лу шы лар дың эмо циялық тип те рі не дер бес тік пси хо ло- гия лық са рап та ма жа сау та лап еті ле ді. Р. Хаб бард пси хи ка лық жә не фи зи ка лық күй ге қа тыс ты екі қи сық тың бо ла ты ны на кө ңіл ау дар ған: бі рін ші сы зық тың тө мен деуі, екін ші сі нің тө мен деуі нің ал дын орай ды. Олар ды адам ның жо ға ры дан тө мен ге де йін гі эмо- циялық ек пі нін көр се те тін өл шем дер ре тін де қол да ну ға бо ла ды: жан дү ниенің то лық тай ты ныш ты ғы, жі гер лік, ес кі шіл, зе рі гу, қай шы лық, ашу, жа сы рын ашу, қай ғы, сел қос тық, өлім т.с.с. Жа ғым сыз эмо циялар көп те ген ауру лар дың се бе бі бо лып, адам ның ру ха ни құ ры лы мын бұ зуы мүм кін. Бір қа тар ға лым-пе ни тен циа рис тер дің (Ю.М. Ан то нян, А.Д. Гло - точ кин, Ю.А. Дол го ва, В.Ф. Пи рож ков, А.И. Уша ти ков, Б.Б. Ка зак жә не т.б.) зерт теу ле рін ар қау ете оты ра біз тө мен де гі дей ке ле сі жал пы лан ған си пат та ма құ рас ты рып, ұсы нып отыр мыз: жүктеу/скачать 4.34 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|