-
Літара о пішацца пад націскам (правіла “аканьня”): мо´ра, о´дум, о´пэра, о´рган, стырно´.
У ненаціскных складох о пераходзіць у а: во´чы – вачаня´ты, но´гі – нагаві´цы, но´ч – начні´ца, пло´т – платы´, ро´ст – расьлі´на; апэрэ´та, аргані´зм.
Заўвага. На канцы іншамоўных уласных назоваў пасьля галосных ненаціскны о захоўваецца: Барнэ´о, Більба´о, Ле´о, Ма´о, Рамэ´о, Ся´о, Чырчэ´о1.
-
У каранёх шэрагу словаў захоўваецца гістарычнае чаргаваньне спалучэньняў націскных ро, ло й ненаціскных ры, лы: бло´хі – блыха´; бро´вы – брыво´; бро´д – брысьці´; гло´тка – глыта´ць; гро´м – грымо´ты; дро´вы – дрыво´тня, дрывяны´; дро´гкі – дрыгва´; кро´ў – крыва´вы; кро´хкі – крыху´, крышы´ць; скро´гат – скрыгата´ць; хро´ст – хрысьці´ць. У асобных выпадках спалучэньні ры, лы могуць заставацца й пад націскам: гры´мнуць, заглы´тваць, кры´шку, скры´гат, хры´шчаны.
Заўвага. У шэрагу ўласнабеларускіх словаў пасьля зацьвярдзелых не пад націскам пішацца ы: го´рыч, дрымо´та, за´рыва, по´чырк, трыво´га, хрыбе´т, чырво´ны.
Разьдзел 3.ПРАВАПІС Е, Ё, Я -
У першым складзе перад націскам е, ё ў спрадвечнабеларускіх словах пераходзяць у я (правіла “яканьня”): зе´лень – зяле´ніва, зялё´ны – зеляні´на – зеленава´ты; е´лка – ялі´нка; ё´лкі – ялчэ´ць; е´сьці – ясьце´; дзе´вяць – дзявя´ты – дзевяці´; дзе´сяць – дзяся´ты, пяцьдзяся´т2 – дзесятко´вы; сем – сямна´ццаць; во´сем – васямна´ццаць; лё´зы – лязо´; мё´д – мядо´вы – медаву´ха; ё´рмы – ярмо´; няпэ´ўны, бяззбро´йны. Паводле гэтага правіла пішуцца таксама часьцінка не й прыназоўнік без: ня наш, ня по´йдзе, ня што`го´д, бяз кры´ўды, бяз мо`вазна´ўства, бязь зьме´наў.
-
У словах іншамоўнага паходжаньня е ў першым складзе перад націскам, як правіла, захоўваецца: балеры´на, лега´льны, леге´нда, лексы´чны, лему´р, лета´льны3, маеста´т, піетэ´т, фэеры´чны; Ела´буга, Палесты´на. Таксама не адбываецца пераходу е ў я ў становішчы пасьля заднеязычных (г (ґ), к, х) – незалежна ад паходжаньня слова: гекта´р, генэ´тыка, геро´й, кедро´ўнік, келбо´к, кера´міка, кефа´ль, кефі´р (напой), хеўсу´р; Гена´дзь, Гервя´ты/Ґервя´ты, Герко´, Кеды´шка, Керно´га, Кесьлё´ўскі, Македо´нія, Секержы´цкі, Хеле´мскі.
Заўвага А. Правіла “яканьня” пашыраецца на даўно асвоеныя словы іншамоўнага паходжаньня: галяба´рда, дзяжу´рны, калянда´р, ляўка´с, ляўко´нія, сяржа´нт, яно´т, япі´скап, яфрэ´йтар4, яхі´дна; Аляксе´й, Валянці´н, Панцяле´й, Сярге´й, Яго´р, Яўге´н, Яўсе´й, Яўхі´м, Яўста´х.
Заўвага Б. У некаторых пазычаньнях спалучэньне [г’], [ґ’], [к’], [х’] з [а] – этымалягічнае: гяур, кярыз, кяфір ‘немусульманін’, Сігітас Гяда/Сіґітас Ґяда, Гянджа/Ґянджа, Хямяляйнэн.
Заўвага В. У беларускіх прозьвішчах, утвораных ад імёнаў іншамоўнага паходжаньня на -ей, на месцы ненаціскнога е звычайна пішацца і: Агіевіч (< Агей), Алексіевіч (< Аляксей), Анікіевіч (< Анікей), Аўсіевіч (< Аўсей), Гардзіенка (< Гардзей), Карніенка (< Карней), Макіевіч (< Макей), Маціеўскі (< Мацей), Сергіеня (< Сяргей), Стахіевіч (< Стахей)5.
-
У словах іншамоўнага паходжаньня ё не пад націскам, як правіла, пераходзіць у я: лё́гіка – лягі´чны, Маё́н – маянэ´з, маё́р – маяра´т, пэрыё́дыка – пэрыяды´чны, раё́н – раянава´ць, філё́ляг – філялё́гія, хлё́р – хлярафо´рм.
Заўвага. У словах, вытворных ад ёд і ёт, ё на пісьме захоўваецца незалежна ад націску й вымаўленьня: ёдава´ны, ёдава´ньне, ёдафо´рм; ётава´ны, ёта´цыя.
-
Літара е пішацца на канцы нескланяльных назоўнікаў пасьля к, л: камюніке, піке, пірке; кантабіле, праміле, пэрпэтуўм-мобіле, факсыміле.
-
Ва ўласных назовах іншамоўнага паходжаньня канцавы ненаціскны [о] пасьля мяккіх зычных (на пісьме ё) захоўваецца: Ага´ё, Вэ´к’ё, Ма´льмё, Мікеля´нджэлё, Мо´нтэ-Ка´рлё, О´сьлё, Пітэр Мэ´ё6, То´ё Ода Сэсю, Трухі´льлё, у т. л. калі процістаўленьне ё–я адрозьнівае значэньне словаў: Ка´рлё (муж. імя) – Ка´рля (жан. імя), Марыё (муж. імя) – Марыя (жан. імя), Ні´калё (муж. імя) – Ні´каля (жан. імя), По´лё (прозьвішча) – По´ля (жан. імя).
-
Каранёвае я пішацца нязьменна: вя´з – по´вязь – вяза´ць; ля´скат – ляско´ча – ляската´ць; ме´сячны – месяцо´вы; мя´ккі – вы´мякчыць – мякі´на – мяккава´ты; пя´ць – пяцё´ра; сьвя´та – сьвята´р – сьвятары´; ця´жка – цягні´к – цягаві´ты; я´дры – ядро´; я´р – яро´к; дзе´вяць, дзе´сяць, дзе´яньне, па´мяць, по´яс, ты´сяча; Вя´чка – Вячасла´ў, Я´раш – Ярасла´ў, Яку´б – Якубо´віч.
-
Літара я пішацца ў шэрагу канчаткаў іменных часьцінаў мовы: хваляю, хваляў, хвалям, хвалямі; сіняе, сіняя, сіняга, сіняму, сіняй, сіняю, сінія.
Достарыңызбен бөлісу: |
