Научный журнал
жүктеу/скачать 3.75 Mb. Pdf көрінісі
|
| Серия Педагогическая № 1. 2018
ПМУ Хабаршысы, ISSN 1811-1831 Педагогикалық сериясы № 1. 2018 Зерттеу нысаны әр түрлі деңгейдегі психикалық жай-күйге әсер етудің өзін- өзі реттеу тәсілдері ретіндегі психологиялық технологиялар болып табылады. Өз зерттеуімізде біз келесідей болжамды басшылыққа алдық. Әр түрлі сипаттағы психикалық жай-күйлердің өздігінен реттелу процесінде қазіргі заманғы психологиялық технологияларды қолдану адамның тыныс-тіршілігін, проблемаларды шешуде күтпеген жаңа бағыттарды қалыптастырады, өзі және басқалар туралы құндылық-бағдарлық, сондай-ақ оң эмоционалды-ерікті және жеке қасиеттері туралы түсінікті қалыпына келтіреді. Зерттеудің міндеттері: – психологиялық заңдылықтар мен психикалық жай-күйлердің өзін-өзі реттеу тетіктерін талдау; – психикалық жай-күйге психологиялық технологияның өзін-өзі реттеушілік әсер ету тиімділігін анықтау; – психикалық жай-күйлердің динамикалық өзгерістеріндегі заңдылықтарды ашу. Зерттеу әдістері: Ұсынылған проблемаларды зерттеуде психологиялық диагностикалық әдістемелер, психологиялық бақылау, әңгімелесу, талдау және синтездеу әдістерін қолдана отырып эксперименттік жұмыстар жүргізілді. Зерттеудің теориялық және практикалық маңыздылығы. Психикалық жай- күйлердің анықталған заңдылықтары мен өзін-өзі реттеу тетіктері психикалық ахуалдың теорияларын дамытуда белгілі бір үлес қосады. Ситуативтік қиындықтар жағдайында алынған нәтижелер өзін-өзі реттеу тәсілі ретінде қазіргі заманға психотехнологияларды қолданған кезде психиканың ахуалын оңтайландыруға көмектеседі. НЕГІЗГІ БӨЛІМ Сөздікте психологиялық (психикалық) өзін-өзі реттеу (лат. regulare – ретке келтіру) ұғымы психиканың ішкі реттеу мен белсенділік таныту процесі, жалпы алғанда субъекті өзінің психофизиологиялық функциялары мен психикалық жай- күйінің мақсатты және еркін түрде өзгеретін ерекшеліктері болып табылады [1]. Адамның мақсатқа бағытталған белсенділігінің (қызметі, қарым- қатынастары, мінез-құлықтары) түрлерін іске асыру тәсілдері ретінде психикалық реттеудің өнімділігін жетілдіру туралы көрнекті ғалымдар Б. Г. Ананьев, Л. С. Выготский, А. Н. Леонтьев, С. Л. Рубинштейннің және т.б. еңбектерінде аталады. Психикалық жай-күйдің өзін-өзі реттеу мәселелері қазіргі заманғы зерттеушілердің еңбектерінде қарастырылады. Субъекті әрекетінің сапасы ретінде және өзіндік құрылымы бар дербес әрекет ретінде психикалық өзін-өзі реттеу Л. Г. Дикаяның экстремалды жағдайда адамның функционалдық жай- күйінің психикалық өзін-өзі реттеудің жүйелі-іс-әрекеттік тұжырымдамасында бейнеленген [2]. Г. Ш. Габдрееваның еңбегінде психикалық жай-күйлердің өзін-өзі реттеуінің жүйелік-функционалдық моделі ұсынылған [3]. Л. В. Куликов күрделі психикалық феномен ретінде көңіл-күйді реттеудің моделін жасады [4]. Психикалық жай- күйлердің өзін-өзі реттеуіне сананың мағыналық құрылымдарының әсер етуін О. И. Мухрыгина анықтаған [5]. Психикалық жай-күйлерді реттеудің жүйелі- функционалдық тетіктерін – функционалдық құрылымдарын А. О. Прохоров жасады [6]. Психикалық жай-күйді өзін-өзі реттеу көрінісінің кейбір дереккөздерінде кәсіби қызметте табысты болуда және қысылтаяң жағдайдан шығу кезінде өзін- өзі қорғау тәсілі ретінде субъектінің мінез-құлықының пәрменді тәсілі күйінде бағаланады (Б. А. Вяткин, Ю. А. Голикова, Л. Г. Дикая, Г. Селье және т.б.). Атап айтқанда, Л. А. Китаев-Смык «белсенді ізгілендіру» феноменін қысылтаяң және күйзеліс жағдайларында әсер ететін фактор ретінде енгізеді [7]. Практикалық психологияда психикалық жай-күйдің өзін-өзі реттеуінің тиімді құралдары мен тәсілдері анықталды, қолданыста олар нәтижелі өзгерістерге әкеледі. Психикалық жай-күйлер туралы әңгіме болғандықтан осы құбылысқа мінездеме береміз. Әр түрлі деңгейлі жіктелімдердің психикалық жай-күйлері маңыздылық, адекваттылық, саналылық, әсерленушілік, жағдаяттық, өту жылдамдығы мен тереңдігі дәрежесі бойынша әр түрлі. Психикалық жағдайдың өзінің алуан түрлілігінде мынадай белгілері бар: тұтастық, қозғалғыштық, салыстырмалы тұрақтылық, дербестік, бірігушілікке және көпкомпоненттілікке ие. Ол психикалық процестер мен жеке адамның қасиеттерімен бірігіп өзара әрекеттеседі және ықпал етеді. Әдетте, адам психикасының жай-күйі, оның белгілі болу ұзақтығы қоршаған ортадағы ішкі және сыртқы факторлардың пәрменділігіне (әлсіздігіне) тәуелді болады. Күйзеліс көріністері мұндай жағдайдың өту кезеңінің ұзақтығымен, ал қорқыныш немесе аффект – қысқалығымен сипатталады. Психикалық жай-күйдің энергетикалық бағыты не жағымды және стеникалық, не жағымсыз, астеникалық эмоциялық сезімнен туындайды. Егер көңіл-күй әлсіз көрсетілген эмоционалдық ахуал ретінде қарастырылса, онда құмарлық, күйзеліс және аффект күрделі эмоционалды құрылымды береді. Психикалық жай-күйге физиологиялық, психологиялық және мінез- құлық деңгейлерінің компоненттері жатады. Психикалық жай-күйдің физиологиялық деңгейі адам ағзасының энергетикалық көздері (мидың |