Об руҳий касалликларнинг этиологияси ва патогенези

Қоллоид реакциялари (Лани реакцияси) орқа мия суюқлигида тавсифли 1-пробиркада максимал тушадиган паралитик эгри чизиқни кўрсатади.

Бир курс даволашга 12 дан 20 млн гача пенициллин қўлланилади. Шундай даволашдан 6—8 курс ўтказилади. Курслар ораеидаги танаффус 15—60 кунгача бўлиши керак.

Миокард инфарқтининг дастлабки даврларида иллю­зия, галлюцинация, аффектив бузилишлар, ўзига ва атрофдагиларга танқид йўқолиши бўлади. Баъзида мани­акал ҳолат юзага келиб, бемор ҳатто ўзининг инфарқт бўлганлигини эсдан чикаради. Миокард инфарқти ри-вожланиши билан дереализация ва деперсонализация белгилари, муносабат ва ўз-ўзини айблаш васвасалари пайдо бўлади. Сурункали юрак қон-томир етишмовчиликларида ҳам психопатологик белгилар бўлиши мумкин. Стенокардияда хуруж вақтида аффектив бузилишлар, ваҳима, ўлимдан қўрқиш белгилари юзага келади. Касаллик қайталангандан кейин беморларда кардиофобик синдром доимий ҳолда ривожланиши мумкин.

Жигарнинг токсик дистрофиясида коматоз ҳолат ри­вожланади. Бунда бош оғриги, кўп терлаш, нафас сикиши, кунгил айниши, қайт қилиш, уйқу бузилиши кузатилади. Қулоқ битиши фонида психомотор қўзғалишлар, делириоз-аментив бузилишлар, галлюци­нация ва васваса кўринишлари ривожланади.

Бемор аҳволининг оғирлашиши билан сопор, кома ривожланиб, оғир оқибатга олиб келиши мумкин.

Сурункали зотилжам, ўпка силининг оғир шакллари билан касалланган беморларга депрессив эйфория, юзаки фикрлаш, васваса белгилари хосдир.

Баъзида эйфория, юзаки фикрлаш, ҳаракатларнинг тезлашуви кузатилади. Бу руҳий бузилишларнинг ҳаммаси астеник аломатдар мажмуига бирлаштирилган. Баъзи ҳолатларда бу аломатлар мажмуи касалликиинг клиник манзарасини белгилайди, бошқа ҳолатларда руҳий астения фонида қўшимча руҳий бузилишлар: маниакал параноид ҳолат, баъзида онг бузилишининг белгилари юзага келади. Силдаги руҳий астения бошқа соматик касалликлардаги астениядан фарқ қилмайди ва руҳий ҳорғинлик, фаолиятсизлик билан тавсифланади. Силда ҳиссий лабиллик бошқа касалликлардагига қараганда анча кучлидир. Баъзи касалликларга анозогнозия (ўз ҳолатини етарлича баҳоламаслик) хос. Сил касаллиги оғирлашиб бориши билан, беморларда аментив ҳолат ривожланиши мумкин. Беморнинг гапи узуқ-юлуқ ноадекват бўлади. Фиброз-каверноз сил оғир кечганда амен­тив ҳолат кўп учрайди. Бу ҳолатларда делириоз, кататоник бузилишлар, вербал галлюцинозлар кузатилиши мумкин. Бир ярим-икки ойгача сақланган аменция, ка­салликнинг ривожланганлигини ва сил менингити келиб чиқиши мумкинлигини кўрсатади. Сил касаллигида делирий ичкилик ичадиганларда кўп учрайди. Бунинг кли­ник манзарасига вербал ва қўрув галлюцинациялари киради. Енгил астеник чалкаштириш фонида параноид ҳолат ривожланиши мумкин. Бунда улар ҳар хил васвасалар (кузатиш, заҳарланиш) ҳақида, овқатни рад эта-ётганини айтади. Улар қисқа муддатли эйфориядан кейин таъсирланувчанликнинг пасайганлиги, кам ҳаракатлик кузатилади. Антибиотикларни, антибактериал дориларни таъсирчан қўллаш, улардаги руҳий бузилишларни камайтиради. Дастлаб онг бузилишлари, параноид бузилишлар, сўнгра аффектив бузилиш ва астеник ало­матлар мажмуи йўқолади.

Аментив ва аментив онейроид бузилишлар кўпинча юқумли табиатли ҳар хил гинеқологик асоратларда юзага келади. Айниқса септик жараёнларда аментив ҳолатлар чуқурлашади. Бундай ҳолларда аменция, гал­люцинация, васвасалар, онероид кечинмалар, ступор ҳолатлари, мутизм, ҳаракатсизлик кузатилади. Бу кўрсатилган белгиларнинг пайдо бўлиши, патологик жараённинг ривожланганлигини кўрсатади. Ҳақиқатдан ҳам бемор аҳволининг оғирлиги билан тана ҳарорати ўртасида номутаносиблик юзага келади ва жинсий аъзолар томонидан ҳам нисбий ўзгаришлар бўлади. Бу руҳий бузилишлар фақат туғруқдан кейинги соматик касалликларга боғлиқ бўлмасдан, церебрал хасталикка ҳам боғлиқ эканлигини кўрсатади.

Туғруқдан кейинги депрессия, туғруқдан 1,5—2 ойдан кейин юзага келади. Одатда уй шароитида туғруқҳонадан чиққандан кейин бир неча кун ўтгандан кейин бошланади. Бунда кайфиятнинг тушиши, ҳаракат ва тафаккурнинг сусайиши, уйқусизлиқ ўзини айблаш васвасалари пайдо бўлади.

Депрессив ҳолат бир неча ҳафтадан 2—3 ойгача, баъзан сурункали давом этиши мумкин. Боланинг нуқсон билан туғилишида, бола ўлими ёки бошқа психоген ҳодисалар натижасида реактив психоз юзага келиши мумкин, бунда бемор ҳаётининг қийинлиги, ўзининг ноуддабуронлиги ҳакида фикр пайдо бўлганлиги, бола кўра олмаслиги, болани парвариш қила олмаслигидан шикоят қилади. Оилани боқа олмасликдан қурқиш, ўз айбларини сезишнинг кучайиши кейинчалик ўзининг яқинларига бўлган бегоналикни ривожлантиради. Баъзида бундай беморлар болани овқатлантиришдан бош тортади, сабаб қилиб у ҳаётга қизиқиши қолмаганини кўрсатади. Бун­дай беморларда суицидал фикрлар пайдо бўлиши мум­кин. Шуни ҳам айтиб ўтиш керакки, туғруқдан кейинги депрессия, эндоген депрессиялар сингари чуқур бўлмайди. Антидепрессантлар, транквилизаторларни қўллаш яхши натижа беради. Айниқса инсулинокоматоз даволаш, электро-титратиш билан даволаш яхши натижа беради.

Операция оқибатининг яхши бўлиши, консерватив давонинг яхши натижа бериши, бу кўрсатилган бузилишларнинг орқага кайтишига олиб келади. Беморнинг яхши натижаларга умид қилиши ҳам бузилишларнинг орқага қайтишига олиб келади. Ўсманинг ривожланиши ва соматик ҳолатнинг оғирлашиши, айниқса ошқозон-ичак йўқлари ракида безовталиқ депрессия фонида нигилистик васваса, эшитиш ва тактил галлюцинация ривожла­ниши мумкин.

Мия усмаларининг клиник манзараси жуда ўзгарувчан бўлади. Бу усманинг жойлашган жойига, усиш тезлиги ва тавсифига боғлиқдир. Руҳий бузилишлар бош мия усмаларида қўшимча патологик ўзгаришлар сифатида намоён бўлади. Кўп ҳолларда мия ўсмаларида ҳар хил даражада ифодаланган онгнинг бузилиши кузатила­ди. Бунда руҳий жараён — умумий тормозланганлиги, ланжлик, бефарқлик, фаол ва пассив диққатнинг сусайганлиги, мўлжал олишнинг бузилганлиги кузатилади. Камроқ ҳолларда онгнинг бошқа тур бузилишлари, эпилептиформ қўзғалишлар ва онейроид ҳолатлар учрайди. Баъзан деперсонализация ва дереализация ҳолатлари кузатилади. Ўткир пароксизмал бузилишлар кекса ёшдаги кишиларда юқорида кўрсатилган аломатлар билан кузатилиши мумкин. Бундам ташқари, онгнинг ўзгариши асосида руҳий органик синдромлар учраши мумкин. Бундай ҳолларда хотиранинг кучайиб борувчи бузилиши, бошланишида фиксацион амнезия билан псевдореминесценция ва конфабуляциянинг, кейинчалик эса ретро- ва антеград амнезиянинг ривожланиши тавсифланади. Шу билан бир вақтда қўзғалувчанлиқ ўзини тута олмаслик, ланжлик, бефарқлик, апатия кўринишида аффектив сферанинг ўзгариши кузатилиши мумкин. Бундай беморларда ўзига нисбатан танкид камайган бўлади.

Юқорида айтиб ўтилганидек, руҳий бузилишлар клиникаси ўсманинг жойлашган ўрнига боғлиқ бўлади. Ўсма миянинг чекка бўлагида жойлашганда рудиментар қўрув ва эшитув галлюцинациялари, камдан-кам ҳид ва таъм билиш галлюцинациялари бўлиши мумкин. Бундай бузилишлар ўсманинг тепа ва энса бўлимларида жойлашганида ҳам кузатилиши мумкин. Ўсма миянинг пешона бўлагида ривожланганида апато-абулик синдром билан хотиранинг бузилиши биринчи ўринга чиқади. Камроқ ҳолларда қарама-қарши аффектив бузилишлар, эйфорияга мойилликнинг тормозланиши содир бўлиши мумкин. Бош миянинг ҳар хил жойлашган ўсмаларида, ривожланган ва абортив (Жексон диэнцефал) эпилептик талвасалар кузатилиши мумкин.

Қалтирашли талвасалар асосан миянинг органик ўзгаришларида учрайди. Мия усмаларини ташхис қилиш кўпгина қийинчиликлар туғдиради. Уии миянинг қон-то мир ва атрофик касалликларидан фарқлай олиш керак. Онгининг ва бошқа кўринишдаги бузилишлари кучли сиқувчи бош оғриқлари, эпилептик талвасалар бош мия­да ўсма борлигидан далолат беради. Диагностика мақсадида кўз туби текширилади. Бунда кўрув нервининг ши­ши ва атрофиясини кўриш мумкин. Орқа мия суюқлигида оқсил ва ҳужайра элементларининг миқдори ошганлиги, орқа мия ичи босимининг ошганлиги, бош мия рентгенографияси, пневмо- ва эхоэнцефалография маълумотлар мияда ўсма борлигини тасдиқлайди. Миядан усмалар жарроҳлик йўқи билан олинади. Бундан ташқари, радио­терапия, дегидратацион терапия ва калтирашга қарши терапия ўтказилади. Ўткир психоген бузилишларда, психомотор бузилишларда транквилизаторлар ва нейролептиклар қўлланилади.

Нефроген психозлар астеник симптомокомплекс, делириоз ва аментив бузилишлар билан намоен бўлади. Астеник синдром бирор компоиентининг кўпроқ юзага келишига қараб уч тўрга фарқланади:

1. 
   Астеноадинамик.
   
2. 
   Астеноневротик.
   
3. 
   Астеновегетатив.
   

Астенодинамик турида онгнинг хиралашуви қулоқ битиши билан кузатилиши, уремик команинг чуқурлашиши унинг кучайишига олиб келади. Беморлар саволларга кийналиб жавоб беради, атроф муҳитга мослашиши йўқолади. Фикрлашнинг сусайиши, диққатнинг бузилганлиги кузатилади. Ташқаридан қараганда улар ланж, уйқусираган, бефарқ бўлиб кўринади.

Астеновегетатив тури кўпинча кома ҳолатидан чиққан беморларда кузатилади. Бунда асаб-руҳий фаолиятининг сусайганлиги, вегетатив реакцияларнинг кучайиши, фикрлаш ва мойилликнинг пасайиши, бош оғриғи ва бошқа белгилар билан намоён бўлади. Тафаккурнинг пасайиши, қизиқишнинг чегараланганлиги кузатилади. Айрим ҳодларда беморлар атроф муҳитпи хомуш ҳолатда қабул қилади, даволанишига ишонмайди, уйдагиларга ноқулайликлар туғдиради.

Делириоз синдром кўпинча кўп миқдорда ичкилик ичиб юрган беморларда кузатилади. Делириоз белгилари соматик ҳолат оғирлашганда ривожланади ва аментив чалкаштириш ҳолатининг юзага чиқишига олиб келади. Психопатологик белгиларнинг намоён бўлиши, соматик статусга боғлиқлиги тавсифланади. Нефроген делирийдаги қўрув галлюцинациялари турли хил таъм билиш, сезги, хид билиш галлюцинациялари билан бирга намоён бўлади, лекин эпилепсия ва оқ алаҳлашларга нисбатан анча кам ривожланган бўлади. Аментив синдром нефро­ген заҳарланишда бошқа токсик — юқумли касалликдаги психопатологик ўзгаришлардан фарқ қилмайди. Лекин нефроген аменциянинг асосий белгиси бўлиб руҳий жараёнларнинг сустлашуви, ўз-ўзини билишнинг бузилиши билан кечувчи фикрлашнинг боғланмаганлиги, мўлжал олишнинг чуқур бузилиши ва психотик амнезия ҳисобланади. Амнезияда кузатилувчи психомотор қўзғалувчанлик айрим ҳолларда ҳаракат стереотипи билан тавсифланадиган кататоник хавотирланиш, ноадекват аг-рессивлик ва кейинчалик бўлар ступор аментив ҳолатга ўтади. Ташқи кўринишидан тери коиламларининг оқиш-кўкимтир ранглиги, камдан-кам қизариши, юз ифодасининг ўткирлашиши кузатилади.

Психопатияга хос бузилишлар психоастеник сезгиларнинг ривожланиши билан тавсифланади. Бундай ҳолларда беморлар безовта, беқарор, жуда нозик бўлиб қолади. Бўларга ҳамиша ўз кучига ишонмаслик сезгиси қўшилиб келади. Бундан ташқари, шилқим қўрқув, гу-монлар ривожланиши мумкин. Баъзи ҳолларда беморларда ўта қиммат кечинмалар кузатилиб, тиббий ходимлар, қариндошларининг унга эътибор бермаслигидан шикоят қилади, атрофдагилардан кўпинча норози бўлиб юради. Янги даволаш усулларини қўллашни талаб қилади. Эндокрин бузилишдаги аффектив синдромларнинг клиник манзараси, депрессив ва гипоманиакал ҳолатлар кўринишида юзага чиқади. Депрессив бузилишлар асте­ник симптомокомплекс асосида юзага чиқади. Беморлар тез чарчаш, беҳоллик, уйқусизлик, атрофга бўлган қизиқишнинг пасайганидан шикоят қиладилар. Бундай ҳолатларда кайфиятнинг пасайиши, оғир вегетатив томир пароксизми, бефарқлик, безовталик ва ваҳима кузатилади. Астенодепрессив бузилишлар одатда моно­поляр кечади, лекин циклик кечиши ҳам мумкин, бунда депрессив ҳолат маниакал ҳолат билан алмашинади.

Гипоманиакал бузилишлар атипик кўриниши билан тавсифланади. Кўтаринки кайфият асосида қўзғалувчаилиқ ҳаяжонга берилувчанлик, мойилликнинг тормозланиши кузатилади. Гипоманиакал ҳолат оптимизм, хурсандчилик, ялқовлик ҳолати билан кузатилмайди (бу маниакал-депрессив ҳолатга хосдир).

Уларга гамгинлик, дисфорик гипомания ҳолатлари хосдир. Гипоманиакал ҳолат депрессив ҳолатларга нисбатан уч баравар кам учрайди. Юқорида намоён этилган психопатологик бузилишлар психоэндокрин синдромга хос эмас. Лекин бошқа бирор эндокрин бузилишда бу психопатологик белгиларнинг учрамаслигини билдирмайди. Кўпинча Базедов касаллигида қўзғалувчанлиқ ўзгарувчан кайфият, ҳаяжонланиш, йиғлоқилик белгилари кузатилади. Оғир ҳолатларда онг бузилиши синдромлари, васваса, галлюцинация ҳолатлари ривожланиши мумкин.

Юқорида кўрсатилган кучли қўзғалувчанлик ҳисобига диабетик кома ривожланишига олиб келади.

Симптоматик психозларни даволаш асосий соматик ёки юқумли касалликни йўқотишга каратилган бўлиши лозим. Бундан ташқари, дезинтоксикацион терапия ҳамда руҳий бузилишлар синдромларининг хусусиятига қараб атипик нейролептиклар (риспаксол, кветилепт, нопрения, зипрекс, зифорт) берилади. Соғайиш даврида ноотроплар церебролизин, фенотропил, ноофен, луцетам, ноотропил, аминолон, пирацетам ва б.) қўллаш мумкин.

Психиатрия амалиётида психотроп моддалар асосий терапевтик воситалар сифатида ишлатилса, симптоматик психозларда эса, қўшимча восита сифатида ишлатилади. Улар соматик касалликларнинг маълум босқичларида рухсат этилади. Бу касалликнинг оғир-енгиллигига, ўткирлигига, клиник хусусияти ва ривожланиш босқичларига қараб бир неча кун, ҳафта ёки ой мобайнида бир марта берилади. Психотроп моддалар руҳий фаолиятни меъёрлаштириш билан бирга асосий соматик касалликни даволашда ҳам ёрдам беради.

ЮРАК-ТОМИР ВА МИЯ ТОМИР КАСАЛЛИКЛАРИДА РУҲИЙ БУЗИЛИШЛАР

Юрак касалликлари билан боғлиқ бўлган руҳни бузилишлар. Марказий нерв тизими, айниқса бош мия пўстлоқ қисмидаги ҳужайраларнинг кислород етишмовчилигига ва қон айланишининг бузилишига сезгирлиги жуда юқори бўлади. Шунинг учун юрак фаолиятидаги кўзга кўринган патологик жараёнлар эртами-кечми албатта руҳий бузилишларга олиб келади. Бирқ марказий нерв тизимининг ўта мослашиши ва адаптацияси, бош мия гемодинамикасининг доимийлигини таъминлайдиган компенсатор механизмлар мавжудлиги учун кардиоген психозлар кам учрайди. Кўп ҳолларда психоз даражасига етмайдиган руҳий бузилишларни учратиш мумкин.

Кейинги вақтларда кўкрак қафаси жарроҳлиги соҳаси ривожланиши билан юрак операциясидан, айниқса митрал комиссуротомиядан кейинги руҳий бузилишлар учрамокда.

Патогенези. Беморларда руҳий бузилишларни келтириб чиқарадиган механизмлар тўрт гуруҳга бўлинади:

1. 
   Мияда қон айланишининг бузилиши.
   
2. 
   Кислород етишмовчилиги.
   
3. 
   Заҳарланиш.
   
4. 
   Рефлектор таъсирлар.
   

Юрак фаолиятининг декомпенсацияланиши натижасида операциядан сўнг гипоксия бўлиши мумкин. Буни қон таркибидаги ҳаво миқдорини текшириб руҳий бўзилиш билан таққослаб кўрилганда аниқласа бўлади.

Беморнинг соматик ахволи оғирлашиши билан туш­кунлик кайфичоғлик билан алмашади. Улар ҳазилкаш, сергап, ҳушчақчақ бўлиши мумкин. Ва, аксинча, кайфичоғликнинг тушкунликка ўтиш ҳолатини кузатиш мум­кин. Масалан, миокард инфарқтидан кейин. Юрак касалликларидаги психологик кўринишларнинг яна бир ўзига хослиги шундаки, улар сўнадиган кам фаолиятли бўлиб қоладилар. Беморларнинг шикоятларидан бири уйқунинг бузилишидир. Бемор юзаки, енгил ҳансирайди, қийинчилик билан ухлайди. Яна бир клиник кўриниши: онг бузилишининг ҳар хил шакллари билан боради. Қўрқув ва эшитув, сезиш галлюцинациялари (чалғишлари), васваса ва беҳузурлик шулар жумласидандир. Баъзан васваса ғоялар онгли равишда ҳам бўлиши мум­кин.