Элге тегиз жеткиликтіі жана сапаттуу саламаттыкты сактоо чјйрјсі

Саламаттыкты сактоо терењ реформага дуушар болуп келе жаткан секторлордун бири. 1996-2006-жылдарда јлкјбіздј «Манас» аттуу саламаттыкты сактоо чјйрјсін реформалоого дуушар кылган Улуттук программа ишке ашырылган. 2006-жылы Јкмјт 2006-2010-жылга карата «Манас таалими» Улуттук программасын бекитти.

Саламаттыкты сактоонун олуттуу проблемаларынан болуп тјмјнкілјр эсептелет: Каржылоонун јксіктігі, системанын бардык тепкичтерине тиешеліі кызматтардын сапатынын начардыгы, калкка денсоолукту сактоо жана оорулардын алдын алуу боюнча маалыматтын жетишсиз берилиши, материалдык-техникалык жабдуунун начардыгы жана кызматкерлердин адистигинин жетишсиздиги.

Саламаттыкты сактоонун приоритеттик маселелери болуп алгачкы саламаттык сактоонун жеткиликтіілігі, медициналык жана алдын алуу жаатындагы сапаттуу жардам кјрсјтіі, калктын саламаттыгын жакшыртуу.

Саламаттыкты сактоо чјйрјсінін јнігіші 2006-2010-жылдарга эсептелген «Манас таалими» Улуттук программасын ишке ашырууга негизделет. Саламаттыкты сактоого сарпталуучу каржылардын жалпы јлчјмі 450 миллион долларды тізмјкчі. Чыгымдарды жабуунун булактары болуп жергиликтіі жана республикалык бюджет жана донордук колдоолор эсептелет.

ЈЈС ишке ашырылышы ічін саламаттыктык сактоонун гарантиялуу социалдык стандарты белгиленип, жылдык мамлекеттик каржылоо азыркы 10,4%дан 2010-жылы 13%га чейин јсј бермекчи. Саламаттыкты сактоо уюмдарынын автономиялуулугун жогорулатуу, менеджментти жана медиктердин иштјј шарттарын жакшыртуу калктын (јзгјчј айылдыктарды) сапаттуу медициналык тейлјј ічін стимулдарды пайда кылмакчы. Бул ишчаралар калк ічін финансы жактан жењилдиктерди берип, элдин денсоолугуна жакшы јбјлгјлјр тізілмјкчі.

Кыргызстандагы социалдык коргоо системасына социалдык тјлјмдјр, калктын айрым аялуу топтору ічін социалдык кызмат кјрсјтіілјр кирет. Азыркы тапта мамлекеттик жјлјкпул алуучулардын саны јлкј калкынын 11 пайызын тізді. Социалдык кызматтан пайдаланучлар болуп негизинен атайын мекемелерде – интернат-ійлјрдј жашап атышкан жана ійінј социалдык кызмат кјрсјтіліічі адамдар эсептелишет. Жјлјкпулдарга улгайганда чектеліічі пенсиялар, майыптык жјлјкпулдар, багар-кјрјрі жокторго жардамдар кирет.

Социалдык жјлјкпул алуучулардын кјп санда болушу мамлекеттик бюджеттин чектеліі ресурстарынын шартында жјлјкпулдун јлчјмін кјп болушун камсыздай албайт, адамдардын турмуш дењгээлин кјтјріігј анча таасир бере албайт. Социалдык коргоо жана камсыздандыруу системасында атайын даярдалган адистер жок, социалдык кызматтардын тірлјрі менен камсыз кылууга жергиликтіі јзін јзі башкаруу органдары кызыгуу артышпайт. Социалдык гарантияларды бекемдјјнін бирден бир ыкмалары болуп даректіілік жана социалдык коргоонун чараларынын натыйжалуулугу саналат.

Ушул Стратегиянын приоритети болуп калктын жардамга муктаж бјлігін (кедейлер, балдар, кыйын абалдагы ійбілјлјр, майыптар, жалгыз-жарым жана улгайган адамдар) социалдык коргоого алуу болуп эсептелет. Стратегиянын максатына жетишіі ічін тјмјнкі маселелерди чечіі керек: (1) мамлекеттик жјлјкпулдар менн пенсиялардын кјлјмін кјбјйтіі; (2) мамлекеттик колдоонун даректіілігін жогорулатуу; (3) бюджет чјйрјсіндјгі кызматкерлердин эмгек акыларын жыл сайын жогорулатып туруу; (4) Кыргызстандын мыйзамдарында каралган эмгек жана аны коргоо маселелерин чечип туруу.

Социалдык кызмат кјрсјтіінін системасы реформаланат. Социалдык кызмат кјрсјтіінін эффективдіі райондук тармактарын тізіп, ал – муктаж атуулдарга жана ійбілјлјргј улам келип чыгып аткан социалдык проблемаларды чечіігј жана коом менен байланышып туруу аркылуу коомдон изоляцияда калуудан сактап калууну кјздјйт.

Социалдык коргоо жаатындагы ишчараларды каржылоо 1100 миллион долларды тізмјкчі. Натыйжада социалдык инфраструктураны даректіі колдоо, кызматтарды жењилдиктерди беріі маселелери чечилмекчи. Даректіі социалдык жардамдардын механизми жана сапаты јркіндјтіліп, социалдык кызматтарды кјрсјтіінін туруктуу системасы тізілјт. Жогорку квалификациялуу кадрлардын жер-жерлерде бекитилишин камсыздап, травмалар, кесиптик оору-сыркоолор, эмгекти коргоо жјніндјгі башка мыйзамдардын бузулушу азаймакчы.

Кыргызстанда айылдык калк шаар калкына караганда кыйла кјптік кылат (65% жана 35%). Јзгјчј Тіштіктін эмгекке жарамдуу куракка келген жаштары жашаган жеринен алгылыктуу жумуш таба алышпай, борбор шаарга массалык тірдј кјчіп кетишип, же башка јлкјлјргј иш издеп кетип жатышат. Бишкектин калкы јтј жыш абалга жетти. Ал эми сырттан келген мигранттар башка јлкјлјрдјгідјй тартипке кјнбјгјндіктјн, курч социалдык-укуктук кыйынчылыктарды баштарынан кечиріідј.

Ички миграциялык агымдардын багыттары жана масштабдары калктын туура бјліштірілішінј кедергисин тийгизип, регионалдык эмгек балансын бузууда. Чегарага чукул жана алыскы тоолуу райондордо калктын азайып кетиши экономиканын агрардык секторун јніктіріігј кедергисин тийгизип, табият берген «кен сандыкты» да јнјр жай жолуна салууга тоскоол болууда.

Ошол эле учурда миграциянын оњ таасири да жок эмес. Эмгекке жарамдуу калк катмарлары келечектіі адистиктерге жана кесиптерге ійрјніп, башка мамлекеттерде эмгектенип атышкан жердештерибиз жана «челноктор» таап аткан акча каражаттары алардын ійбілјлрі жана жакындары ічін бирден бир жашоо булагына айланып, натыйжада кедейчиликтин жайылышын азайтууда. Ошондуктан керектіі чаралар тјмјнкілјр: (1) калктын ички миграциясын стабилдештирип, тартипке келтиріі керек; (2) тышкы миграцияны цивилдіі жолго коюу; (3) экономикалык жактан жигердіі калк катмарларынын атаандаштык жјндјмдіілігін арттыруу.

Эмгек рыногу менен миграциянын малекеттик саясатынын башкы максаты болуп алардын динамикалуу јнігішінј шарт тізіп, калктын эмгек менен камсыз болушунун жогорку дењгээлине жетишіі болуп эсептелет. Ошондо мамлекеттик коопсуздук, мигранттардын бардык категорияларынын укуктарын колго алуу аркылуу аларга туура мамиле жасоого шарт тізілјт.

Стратегиянын ушул этабын ишке ашыруу ічін каржылоо јлчјмі 200 млн. долларды тізјт. натыйжада калкты иш менен камсыз кылуу, жашоо дењгээлин жана сапатын жогрулатуу, жумушсуздукту азайтуу, дестабилдешіі очокторун жоюу жана социалдык чыњалууну бошоњдотуу мімкіндігі ачылат. Миграциялык процесстер стабилдешіігј, адамдардын эмгекчил кудуретин жайгаштырууда, дестабилдешіі очокторун четтетіідј роль ойнойт. Ошондой эле караджаттарды топтоп, кичи жана орточо инвестициялык долбоорлордо тышкы булактардын катышуусуна жол ачат.

Кыргызстандын табигый жана маданий байлыктары байыркы тарых менен јнігіп аткан маданий жолубузга байланыштуу. Уникалдуу табигый жана маданий чјйрјбізді сактап, андан ары јніктјрјј мамлекеттик саясаттын орчундуу маселелеринен болуп калууга тийиш.

Акыркы жылдарда жасалып аткан кјптјгјн аракеттерге карабастан, акыркы жылдарда маданият каржы жагынан јксіп келе жатат. Калктын басымдуу кјпчілігі маданий борборлордон оолак болгондуктан сапаттуу маданий жетишкендиктерге каныга албай келет. Маалыматтын жетишсиздиги, материалдык каатчылык, балдар, майыптар жана пенсионерлер ічін маданият боюнча окуу-тарбия программаларынын алешемдиги кендирди кесіідј.

Азыркы маданий саясат мамлекеттик саясаттын ажыралгыс бјлігі катарында рухий дјјлјттјрді, адеп-ахлак нормаларын толук кандуу чагылдырылышы ылаазым. Маданият деген нерсе социалдык саясаттын калкка кызмат кјрсјтіічі мааниси зор бјлігі катары, саламаттыкты сактоо, жалпы билим беріі, туризм, коомдук коопсуздук ж.б. багыттар сыяктуу эле Кыргыз Республикасынын социалдык-экономикалык турмушуна салым киргизип аткан багыты.

Маданият чјйрјсіндј мааниліі багыттар катарында тјмјнкі ишчаралары аткарылышы керек: (1) калктын рухий талаптарына кјњілдін борборун буруу; (2) маданий кызмат кјрсјтііні кјбјйтіі; (3) Кыргызстандын маданиятынын кадыр-баркын кјтјріі; (4) чыгармачылыктын ар тараптуулугун колдоо; (5) Кыргыз Республикасынын салттуу маданиятын сактап калуу.

Маданий мекемелер керектјјчігј карата жіз буруп, ар кыл социалдык, курактык, улуттук жана башка топторго јз-јзінчј мамиле тізіші ылаазым. Маданий мекемелер ээлеген имараттар, бјлмјлјр кјрктіі жана ыњгайлуу болушу ічін бардык аракеттерди жасоо зарыл. Азыркы тапта 100дјй имарат ремонттоо-кайра калыбына келтиріі иштерине муктаж, ошондой эле жањы маданий аянттарга коом муктаж.

2007-2010-жылдарга маданий чјйрјнін бардык чараларын каржылоого 2 млн. доллар талап кылынат. Ушул Стратегиянын алкагында аткарылуу ишчараларын каржылоо, маданият тармагында модернизация жасоо, физикалык жактан мімкінчілігі чектеліі адамдар менен калктын кедей бјлігі ічін маданияттын агартуучул ролун кјтјріі, адамдардын маданий жана чыгармачыл кудуретин јркіндјтіі керек. Жер-жерлерде маданияттын жайылтылышын камсыз кылуу, чет јлкјлјрдј Кыргызстандын маданий кадыр-баркын кјтјріп, тарыхый-маданий дјјлјттјрді сактап калуу милдеттери каралмакчы.

Экологиялык туруктуулук

Бігінкі кіндј Кыргызстан 13 эларалык экологиялык конвенциялардын жана макулдашуулардын катышуучусу. Экологиялык коопсуздук улуттук коопсуздуктун ажырагыс бјлігі катарында јлкјнін јнігішінін маанисин шарттайт.

Кыргызстандын территориясынын болгону 20 гана пайызы биоклиматтык шарттары боюнча толук кандуу жашоого ылайыктуу. Ушул жерлерде гана калктын негизги бјлігі жашап, јндіріштін дээрлик бары жайгашкан. Ушул зоналар максималдуу антропогендик басымга учуроодо. Мындай шарттарга кошул-ташыл болуп табиятка жат чарба жіргізіі экологиялык абалды начарлатып ийди. Экологиялык акыбалды жаратылыш байлыктарына жырткычтык менен мамиле жасоо (токойлорду кыюу, браконьердик, айдоо жерлерин экстенсивдіі ысырапчылык менен пайдалануу, мелиоративдик эрежелерден тыш жіргізіі ж.б.) оорлотууда. Акыркы жылдары курчап турган чјйрјні коргоо ічін каражат ілјштіріі јтј тјмјн кјрсјткічтјргј тішіп, ИДПнын болгону 0,026 пайызын гана тізјт.

Мамлекеттин экологиялык коопсуздук жаатында саясаты тјмјнкі ишчараларга байланыштуу болмокчу: (1) укуктук базаны јркіндјтіп, табиятты пайдалануунун экономикалык механизмдерин бекемдјј; (2) курчап турган чјйрјнін абалына мониторинг жіргізіп, кјзјмјлдікті кічјтіі; (3) јзгјчј корукка алынуучу табигый аймактарды белгилјј; (4) биологиялык кјп тірдіілікті сактоо жана токойлорду калыбына келтиріі; (5) экосистеманы талкалануудан коргоп, анын бітіндігін калыптандыруу.

Статегиянын максаттарын аткаруу ічін тјмјнкі программалар жана долбоорлор ишке ашырылмакчы: Экологиялык коопсуздук концепциясын иштеп чыгуу, Экологиялык кодексти кабыл алуу, Кыргыз Республикасынын туруктуу јнігішінін Концепциясын кабыл алуу, биологиялык кјп тірдіілікті сактоонун Улуттук Стратегиясын кабыл алуу, 2016-жылга чейин жер ресурстарын туруктуу башкаруу ічін улуттук программанын алкагын талкуулоо, Кыргыз Республикасында кесепеттіі органикалык булгагычтар жјніндј Стокгольмдо кол коюлган конвенциясын аткаруу боюнча Улуттук планын ишке ашыруу.

Јлкјнін экологиялык коопсуздугун камсыз кылуунун маселелерин чечіі ічін муктаждык 60 млн. долларды тізјт.

Кыргызстандын территориясы дійнјдјгі эњ кооптуу табигый кырсыктардын 70 тірінін 20сына дуушар. Эњ коркунучтуулары – жер титрјјлјр, жер кјчкі, сел жана суу ташкындоо, кар кјчкі, жырылып кетіі коркунучундагы тоо кјлдјрі, жер астындагы суулардын сыртка чыгышы болуп эсептелет. Јлкјбіздј 14 мињ коркунуч туудурган жерлер бар. Жыл сайын табигый мінјздјгі 200дјн ашуун кырдаал тізіліп турат. Техногендик мінјздјгі коркунучтардын эњ кооптуусу радиоактивдіі булганычтар.

Жыл сайын экологиялык зыян 35 млн. долларды тізіп атса, јзгјчј кырдаалдарды жоюу ічін болгону 6 млн. долларды тізјт, же зыяндын бештен бири гана четтетилет.

ЈЈС бул багытта мындай приоритеттіі иш аракеттерин белгилейт: (1) Табигый кырсыктар менен кыйроолордун коркунучунан сактоону комплекстіі жолго коюу; (2) јзгјчј кырдаалдарды башкаруунун мамлекеттик системасын јркіндјтіі; (3) уран калдыктары сакталган жана башка уулуу кјмілгјлјрді рекультивациялап, аларды кайрадан кјміі; (4) эларалык уюмдар менен ишчараларын жигердіі нукка коюу, гранттык жардамдарды тартуу.

Јлкјнін Јнігіі Стратегиясынын алкагында Јзгјчј кырдаалдар министрлигинин ишмердигин жалпысынан бекемдеп, јркіндјтіі ічін багытталган долбоорлорду ишке ашыруу керек. Мисалы, жер кјчкілјр менен туракжайларды ным басуусунан сактоо. Метеорологиялык, гидрогеологиялык жана сейчсмикалык байкоо жіргізіілјр жањыланууга муктаж. Уу кјмілгјлјрді кайрадан кјміі (реабилитация жасоо) керек. Бардык иш долбоорлорун аткаруу ічін 400 млн. доллар керектелмекчи.

РЕГИОНДОРДУН ЈНІГІІСІ

Кедейликти жоюунун региондук дењгээлиндеги Стратегиясы жергиликтіі коомчулуктун бардык тепкичтеринде жигердіілікті пайда кылууда. Программаларды ишке ашыруу ічін республикалык жана жергиликтіі бюджеттен каражаттар бјлініп, ишканалардан, микрокаржылоо уюмдарынан акчалай салым болуп, тикелей долбоорлорго инвестицияларды тартуу боюнча иштер жасалды.

Алгылыктуу колдоолор ЮСАИД, ПРООН, Фонд Сорос-Кыргызстан, Евразия фонду сыяктуу эларалык донор уюмдар тарабынан болууда. Арийне финансы каражаттары жашоонун сапатына эч тасирин тийгизбестен ысырап болуп атат. Экономикалык јнігіінін бийик дењгээли болгону Бишкек шаары менен Чій областында гана туруктуу сакталып калган. Адам санына карата жалпы регионалдык продуктынын јндіріліші Баткен жана Ош аймактарында эњ тјмјн.

Жергиликтіі јзін јзі башкаруу органдарынын јніктірііідј, алардын потенциалын чыњдоодо башкарууну децентралдаштыруу зор роль ойнойт. 2007-жылдын бюджетинин долбоору эки тепкичте – республикалык жана жергиликтіі финансылык децентралдаштыруу принцибин киргизіі менен ишке ашат. Аймактардын экономикалык јнігішіндјгі башкы ролду инвестициялык жагымдуу чјйрј ойномокчу.

Кыргызстандын Тіштіктјгі борбору Ош шаарында кайра иштетіі јнјржайы приоритеттіі тармак катары јнігіідј. Ош – республикадагы бирден бир жибек ишканасынын, ошондой эле пахтаны кайра иштетіічі ири ишканалардын чордону. Тамак-аш јнјржайын јніктіріі ічін бардык шарттар бар: сіт, ичимдиктер, јсімдік майлары, ун-нан продуктылары ж.б. продуктылардын јндіріліші.

Стратегиянын максаты – региондорду аталган багыттарда јніктірііні кјњілдін борборуна коюу. Аймактык долборлорду ишке ашыруу ічін 1 миллиард доллар керек болот. Тикелей чет јлкјлік инвестицияларды, банктардын жана финансы институттарынын кредиттик каражаттарын, донорлордун колдоолорун Јкмјт кепилдикке алган инвестициялык каражаттарды пайдалануу каралууда.

СТРАТЕГИЯНЫ ИШКЕ АШЫРУУ ПРОЦЕССИ

Стратегиялык долбоорду башкаруу

Стратегиянын негизги багыттары бийликтин, коомдун жана бизнестин партнердугу менен ишке ашат. Демек, аткаруу кјзјмјлі да коомдук болушу керек.

ЈЈС ишке ашыруу процессин башкаруу тјмјнкічј болмокчу: ар бир программаны такай талкуулоо жана баа беріі; натыйжаларын ырааттуу тірдј экспертизалоо; каржылоонун мімкін болгон булактарын аныктоо; башкаруу (укуктук, кадрлык) базасын тізіі; мониторинг јткјріп, белгиленген максаттардан четтеп кетіінін алдын алып туруу жана керектіі оњдоолорду киргизип туруу.

Аракеттерди координациялоо КРнын стратегиялык јнігіі боюнча Улуттук Кењеши аркылуу, Кыргыз Республикасынын Президентинин тјрагалыгы астында жіргізілјт. Стратегиянын тикелей катышуучулары болуп аймактык јзін јзі башкаруу уюмдары, Јкмјттік жана јкмјттік эмес уюмдар, Улуттук банк, Жогорку Кењеш, соттор, донорлор жамааты жана жеке сектор эсептелинет.

Стратегия атуулдук коомдун катышуусу менен жіргізілмјкчі. Атуулдук коомчулук калктын эњ мааниліі керектјјлјрінј ылайык социалдык жана башка стандарттарды даярдоого чакырылып, аларды камсыздандырууга карата иш чараларын аныктоого, илимий-изилдјј иштерине, аналитикалык материалдарды даярдоого, каражаттарды пайдалануу боюнча мониторнг жана кјзјмјл жіргізіігј катышат.

Ресурстук камсыздандыруу

ЈЈС ічін негизги финансы булагы болуп мамлекеттик бюджет эсептелет. Башка булактар: эларалык донорлор жамаатынын инвестициялык колдоосу, анын ичинде гранттар жана техникалык жардам; аймактардын жергиликтіі бюджеттери; жеке инвестициялар, анын ичинде – тикелей чет јлкјлік инвестициялар бар.

ЈЈС ічін 8,75 млрд. доллар талап кылынат. Мамлекеттик бюджеттен 2,53 млрд. доллар бјлінјт. ЈЈС боюнча финансылык айырма 6,22 млрд. доллар болуп, аны тикелей жеке инвестициялардан камсыздоо менен, бюджеттен алынуучу каражаттарды кошо тартуу абзел. Донордук коомчулук 413 миллион доллар кјлјміндј каражат бјлјт.

Јкмјт ушул Стратегиядагы приоритеттерди эларалык донор уюмдары колдойт деп іміт артып, тикелей инвестицияларды тартуу ічін бизнестик чјйрј менен инвестициялык саясатты жакшыртууну кјздјйт. Бизнести алып баруунун ийкемдіі фискалдык чаралары каралууда.

Бюджет ушул Стратегиянын алкагында болуп, иштердин тийиштіі тыянактарына байланыштуу тізілјт. Стратегиянын приоритеттерине кирбеген 2007-2010-жылдардагы мамлекеттик бюджеттин башка жумшалуучу багыттары 887,3 млн. доллар каражаты талап кылынат.

Тобокелчиликтер менен коркунучтар

ЈЈС программасынын ишке ашырылышы жана макроэкономикалык, геосаясий, экологиялыкжана операциялык мінјздјгі реалдуу тобокелчиликтер менен байланыштуу болот.

Бардык кызыкдар тараптардын катышуусу менен белгиленген кјрсјткічтјр (индикаторлор) ЈЈСтін кадиксиз бјлігі катарында электрондук байкоо жана баа беріі системасын ишке киргизіі аркылуу кызмат јтјйт. Кјрсјткічтјр жана байкоолор системасын куруу иштин тыянагын изилдеп, ченјјлјргј таянат. Мисал: (1) стратегиянын ара-чоло тыянактарын иштин кјрсјткічтјрі менен айкаштыруу; (2) акыркы тыянак ара-чоло тыянактар менен дал келіісі; (3) јлкјнін јнігішінј тийгизген таасири кјп мезгил аралыгындагы таасир менен ченелет; (4) Кыргыз Республикасынын жалпы экономикалык јнігіісінін улуттук кјрсјткічтјрі.

Электрондук маалымат системасы интернет-технологияларга негизделип, ЈЈСтүн процесстерин иликтјјгј багытталып, катардагы жарандар менен мамлекеттик маанилүү чечим кабыл алуучу инсандарга бирдей жеткиликтіі, айкын. Бул системага областтык жана борбордук мамлекеттик тізімдјр толук катыша алышат да, ар бир кјрсјткіч статистика жана отчеттуулук менен колдоого алынат.

ЈЈС иш пландары (иш матрицасы) жана натыйжаларына кјз салып туруу системасы јз ара байланышта, себеби, пландын тіздјн-тіз аткарылышы жана Стратегиянын тіпкі максатына жетишіі ара-чоло иликтјјлјрдін жана байкоолордун тыянактарына байланыштуу болот.

Мониторинг жана баа беріі иштери маалыматтын бир нече каналдары аркылуу жіргізілјт: мамлекеттик (расмий) жана мамлееттик эмес (тышкы). Мамлекеттик эмес байкоо жіргізіі ЈЈС алкагында биринчи ирет болуп атат. Анын мурунку програмалардан жана стратегиялардын айырмасы ушунда.

Мониторинг жана баа беіінін системасын ишке киргизіінін негизги проблемасы - јлкјнін институционалдык чабалдыгы. Бул маселени бардык ресурстарды пайдалануу менен гана чечсе болот. Донордук уюмдар тажрыйбалуу мноиторинг жана баа беріі жаатында тажрыйбалуу болгондуктан, алар мааниліі рголь ойнойт. Ошону менен бирге алар Стратегиянын эфективдіілігін баалоодо мімкінчіліктјрді бириктире алышат. Мунун таасын кјрініші катарыЈЈС ічін Азия Јнігіі банкынан техникалык каражат бјліп беріігј берген кјмјк болду.