§45. БҮЙРЕКТЩ ҚҮРЫЛЫСЫ ЖӘНЕ ҚЫЗМЕТІ. БҮЙРЕК АУРУЛАРЫНЫҢ АЛДЫН АЛУ

Сыртқа шыгару жүйесінің маңызы. Адамның тіршілік етуінде қоректік заттар мен оттектін маңызы өте зор. Олардың катысуы-мен мүшелердің кызметін бүзатын, уландыратын заттар түзіледі. Бүл заттар адам организмінен үнемі сыртка шығарылып отырады.

Организмге керексіз зиянды заттарды шыгаруға белгілі мүшелер катысады. Мысалы, өкпе арқылы организмнен кеміркышқыл газы, су буы бөлінеді. Теріден тер бөлішп, артық су мен минералды түздар, ал бүйрек пен ішектер арқылы соңғы керексіз калдьщ — нәжіс пен зәр бөлініп, сыртқа шыгарылады.

Адам организмінде клеткалар мен үлпаларда заттар үнемі алмасып түрады, ал бүйрек организмдегі суды және түрлі улы косылыстарды бөліп шығаруға катысады.

Бүйректің қүрылысы. Адамның кос бүйрегі қошқыл коңыр түсті, бүршак пішінді болып келеді. Бүйрек бел омыртқаның екі жағына бір деңгейде орналасады. Бүйректің сыртын жылтыр, жүка кабықціа каптайды. Бұл оның ішкі мүшелермен үйкеліс кедергісін азайтуға мүмкіндік береді.

Бүйректің кызметімен анығырак танысу үшін, оның ішкі күры-лысын қарастырайық. Бүйректі үзынынан екіге бөліп қараса, одан сыртқы кабықшаны, коңыр кыртысты кабатты, үсак түйіршікті борпылдак (без тәрізді) бозгылт денені және бүйрек астаушасын көруге болады. Бүйректің негізгі күрылымдык және функциялык бөлімі нефрон болып саналады. Нефрон — бүйректід денешігі мен түтікшелері. Өр бүйректе 1 млн-нан астам нефрон бар. Нефрондар кан тамырларымен тығыз байланыста болады.

Сырттай Караганда — бүйректің бүрілген түсынан ірі кан тамырларын керуге болады. Бүлардың бірі - организмнің баска мүшелерінен ағып келген қаннын коктамыры болса, екіншісі — бүйректе сүзіліп шыккан канның кызылтамыры. Бұлармен катар бүйректің осы түсынан шығып, куьщпен жалғаскан кос несеп түтігін байкауға болады (102-сурет).

Бүйректе заттардың түзілуі. Бүйрек тек сыртка шығару және бөлу функциясымен сипатталып кана коймайды, ол ерекше ішкі секреция безі болып саналады. Бүйрек шумактарында кан әкелетін және кан шығаратын кызылтамырлардьщ аральц'ында түтікше-лердің қабырғасында түйіршіктерге бай ерекше клеткалар болады. Бүл клеткалар ренин нәруызын түзеді. Ренин канның кысымынрет қылтамырлар торын күрады. Осындай ерекшеліктерге байла-нысты шумактардағы кылтамырларда фильтрация өте жоғары қысымның нәтижесінде өтеді (ол 60—70 мм сынап бағанасына тең, ал басқа үлпалардың қылтамырларында кысым шамамен 30 мм сынап бағанасына тең). Фильтрация нәтижесінде пайда болған алғашқы зәрдің күрамында кан плазмасының нәруыздары жок, ал калган заттары зәрге өтеді. Бір тәуліктің ішінде 150— 180 л алғашқы зәр пайда болады. Сонымен, алгашқы зәр деп күрамында нәруыз жок плазманы айтады.

Соңғы зәрдің пайда болуы. Алгашкы зәр шумактан бүйрек түтікшелеріне өтеді. Бүл түтікшелерден өту кезінде реабсорбция қүбылысы болады: глюкоза, аминкышкылдары, витаминдер, көп мөлшерде су мен түздар кері қанға өтеді. Осыдан 150 л алғашқы зәрден 1,5 л сощы зәр пайда болады. Бір минуттың ішінде бүйректен 1200 м л қан өте ді, а л бір тәу лікте организм дегі барлык кан бүйрек аркылы 200 рет етеді. Сорылу — өте күрделі қүбылыс. Ол түтікшелердің эпителий клеткаларының химиялық энергиясының әсерінен өтеді. Сонымен катар бүйректің кызметіне оттек көп жүмсалады, бүл зат алмасудың онда жоғары екенін керсетеді. Бүйректің пайдаланатын оттек мөлшері — 1:1, яғни бүкіл дененің пайдаланатын оттек катынасымен тең, бірақ дененің салмағына Караганда бүйректін не бары 1/112 бөлігіндей ғана. Сонымен, зәр пайда болуы үшін — өте көп энергия жүмсалады.

Бүйрек түтікшелерінің эпителийі кез келген заттарды өткізбейді, ол іріктеп өткізу касиетімен сипатталады. Мысалы, канның күра-мында глюкоза көбейсе (кантты көп жегенде), онда оның артык мөлшері зәрмен сыртқа шығарылып отырады. Тамактың күрамында ас түзы жетіспегенде, ол зәрмен сыртка шығарылмайды, организмнің қажетіне пайдаланылады. Бүйрек канның күрамын-дағы организмнің тірніілігіне кажетті, маңызы зор заттарды сақтау-ға үлкен әсерін тигізеді.

Зат алмасудың соңгы күрамы — креатин, сульфаттар түтікше-лердің эпителийлерінен сорылмайды, аздап несепнәр сорылады.

Түтікпіелердің эпителийіне сору қызметінен басқа экскреторлык қызмет те тон. Экскреторлык кызметіне байланысты бүйрек фильтрі аркылы (шумактарда) өтпейтін заттар, мысалы, кейбір бояулар, кеп дәрілер организмнен сыртка шығарылады.

Бүйректе заттардың түзілуі. Бүйрек тек экскреция (сыртка шығару) функциясымен сипатталып кана коймайды, ол ерекше ішкі секреция безі болып саналады. Шумактың кан әкелетін және кан шығаратын қызылтамырларының аралығында түтікшелердің кабырғасында түйіршіктерге бай ерекше клеткалар болады. Олар иондардың, судың мелшерін, еріген түздардың осмостык кысымын реттейді.

160

Бүйрек зат алмасуға катысады. Бүйрек шумактарында нөруыз-дар түзіледі, организмдегі аминкьішкьілдарынын қорын калпына келтіруге мүмкіндік жасайды. Бүйрек ауруға шалдыкканда, оның бүл функциясы бүзылады. Үзак уакыт аштык кезінде жалпы глюкозаның жартысын бүйрек түзеді, бүл глюкоза қанға түседі. Бүйрек май алмасуына да катысады.

Қатты ауырсыну кезінде шартты-шартсыз рефлекторлык түрде зәрдің бәлінуі токтайды.

Сонымен, бүйректің атқаратын кьізметтері коп. Оның негізгі функциясы — зәрдің пайда болуы мен зәрді сыртка шығару, мүны диурез дейді. Диурез бүйректе жаксы жетілген рецепторлар аркылы реттеледі. Олардың біреуі суда еріген түздардың концентрациясын, екіншілері — иондардың мелгдерін, үініншілері — судың көлемінід өзгеруін реттейді.

? 1. Зәр пайда болуының механизмі кандай? 2. Алгаыщы зәр дегеніміз не?

3. Соңғы зәр қалай пайда болады? Оныи қүрамына қандай заттар кіреді?

4. Фильтрация мен реабсорбцияның маңызы неде? 5. Бүйрек түтік-шелерінің эпителийінін қызметі қандай? 6. Бүйректе ңандай заттар түзі-леді жәяе оның маңызы неде?


8сынып. 2 .04.08ж

Cабақтытың тақырыбы: .Тері оның құрылысы.

баулу,ізденіске жетелеу.

ІІ. Жаңа сабақты түсіндіру.

ІІІ. Бекіту.

ІV. Үйге тапсырма беру.

V. Үй тапсырмасын тексеру

VІ. Бағалау.

І. Амандасу. Оқушыларды түгелдеу.

ІІ.Терінің маңызы. Тері — біздің денеміздің сыртқы жабыны. Ол мықты, серпімді болады. Бұл адамның жеңіл және еркін қозғалуына мүмкіндік береді. Тері адамның ішкі мүшелерін сыртқы соққыдан қорғайды ж\е судың мөлшерін белгілі бір келемде сақтайды. Таза ж\е ауруға шалдықпаған тері организмге әр түрлі микробтардың енуіне жол бермейді.

Тері жүйке талшықтарының ұштарымен торланған. Сондықтан біз ыстықтың, суыктың әсерін, сипау жене ауру сезімдерін қабылдап, өзімізді күюден, үсуден, жарақаттанудан қорғай аламыз. Тері организмнің ысып немесе суып кетуіне және дененің қызуын сактауға кқтысады. Организмдегі зиянды заттар, мөлшерден артық түздар тері арқылы (термен) бөлініп отырады. Тері газдардың алмасуына қатысады, оттекті сіңіріп, көмірқышкыл газын бөледі. Тері — сезім мүшесі.

Терінің құрылысы.

Терінің ішкі қабаты дәнекер ұлпасынан тұрады. Ол үстіңгі қабаттан әлдекайда қалыңырақ болады ж\е теріге серпімділік қасиет береді. Терінің бұл қабаты қан тамырларымен және жүйке талшықтарының таралған ұштарымен торланған. Мұнда май және тер шығаратын бездер шаштың түбінде болады.

Тырнақ. саусақ басын закымданудан қорғайды.

Терінің астында май торлары бар. Ол — терінің ен терең жатқан қабаты. Май торлары ішкі мүшелерді жауып тұрады ж\е оларды әр түрлі зақымданудан және организмді салкындаудан сақтайды, сондай-ақ энергия қоры болып табылады.Шаш және оның гигиенасы. Адам денесінің алақан, саусак, ерін ж\е табаннан баска жерлерін түк басып тұрады. Денеге үш түрлі түк өседі: ұзын түк — шаш басты күннен және суыктан сақтайды, қайратты түк — мұрт, сақал ж\е танауда, құлақтың сырткы дыбыс еткізу жолында, ал жұмсак түктер дененің қалған жерлерінде өседі. Шаштың түбі тері кабатындағы шаш ұясында болады. Адамның басында шамамен 100 мыңнан (сары адамда 80 мың) астам шаш түбі кездеседі.Шаш — нәруызды заттан, кератиннен, күкірт және азоттан кұралады. Шаштын түсі оның түбіндегі бояғыш кератинге байланысты. Күніне 100 шашқа дейін түсіп, онын орнына 100 шаш өседі. Бастағы шаш 2—4 жылда, кірпік 4—5 айда ауысып отырады. адамнын шашы айына 1 см өседі. Шаштың өсуі, сақталуы, онъщ түсуі организмнің күйіне, зат, алмасуға, жүйке жүйесі мен ішкі секреция бездерінің қызметіне тікелей байланысты. Шаштын жылтырлығы мен майықақтығы май безшен бөлінетін химиялык құрамға сәйкес езгереді.Шаштын гигиеналык жағдайы организмнін жалпы күтіміне байланысты. Ол үшін еңбек пен демалысты дұрыс ұйымдастырьш, қуатты тамақтанып, дене шьшықтырумен шұғылданудың маңызы өте зор. Шашты уакытында май жене шаң-тозаңнан, қайызғақтан тазартып, жуып-күту қажет.

Оны аптасына бір рет жуып, тазартады. Шашты дер кезінде шаштаразға алдырып немесе сәнді қиғызып жүру сыпайылыктың, мәдениеттіліктід белгісі болып саналады.Шашты жаңбыр және қар суымен жууға болмайды, себебі олардың құрамында ауаның ластануына байланысты шан-тозаң, түрлі кышқылдар болады.

Cабақтытың тақырыбы: . ЖЫЛУ РЕТТЕУДЕГІ ТЕРІНІҢ МАҢЫЗЫ. КИІМ

және аяқ киім гегиенасымен таныстыру.

баулу,ізденіске жетелеу.

ІІ. Жаңа сабақты түсіндіру.

ІІІ. Бекіту.

ІV. Үйге тапсырма беру.

V. Үй тапсырмасын тексеру

VІ. Бағалау.

І. Амандасу. Оқушыларды түгелдеу.

ІІ. Дәрігермен кездесу. Қойылатын сұрақтар.

1. Теріде болатын аурулардың қандай түрлері бар?

2. Күбіртке қандай ауру оның п.б. себебі ?

3. Күйіктің қандай түрлері бар. Ол кезде қандай алғашқы жәрдем көрсетіледі?

4.Үсіктің белгілері, ол кезде қандай алғашқы жәрдем көрсетіледі?

Жылу реттеудегі терінің маңызы. Тері — жылу реттейтін мүше.Адам организмінде жылу үнемі өндіріледі, ал оның артық мөлшері тері аркылы жөне адам тыныс шығарғанда сыртқы ортаға белінш отырады.Жылудын бөлінуі адамның тіршілік ету жағдайына байланысты.

Ауаның температурасы жоғарылағанда — қан тамырларынын қабырғасы кеңейеді, соның нәтижесінде организмнің шеткі аймақтарына канның ағымы көбейеді де, өзіндегі жылудың артық сыртқа бөледі. Егер ауаның ылғалдылығы жоғарыласа, онда жылудың бөлінуіне кедергі туады. Мысалы, мұндай жағдай адамның ыстық, құрғак климат жағдайынан ылғалдылығы жоғары (өне бойы нөсерлеп жаңбыр жауатын тропикалық аймақ) климат жағдайына барғанда байқалады.

Суық ауа райы күндері қан тамырлары тарылып, жылуды ішкі мүшелер қызметіне сақтайды. Тер өте аз мөлшерде ғана бөлінеді. Өте ыстык климат жағдайында бір тәулікте организмнен 12 литрге дейін тер бөлінуі мүмкін. Көп терлегенде жүрек және қан тамырларына күні түседі. Сонымен бірге тердің құрамымен организмдегі маңызды түздар көп бөлініл, онын қызметіне теріс әсерін тигізуі мүмкін.

Теріде болатын аурулар. Күбіртке — саусақтағы тырнақ көбесінің іріндеп қабынуы. Бүл Жұмыс үстінде жараланған саусаққа (тырнақ кәбесіне) микроб түсіп, оны іріндетеді, ірің солқылдатып, қатты ауырады. Адам тырнақ алғанда етін жарақаттап алуы мүмкін.Саусақ іріні асқынғанда — тамыр қуалайды, қолтық безі шошиды. жұмыс істегенде, қауіпсіздік ережелерін сақтап, қолдың терісі сыдырылғанда, пышақ кескенде, дереу, йод, бриллиант көгін жағып, таза дәкемен байлайдыКуйік ыстықтан, кайнаған су мен кызған темірден, оттан және химиялык заттардан (кышкыл, сілті, улы заттар және т.б.) болады. Тері кызарып күйеді, қол тигізбей ауырады, қызарған тері күлдіреп, ішіне су толады.

165

.

Үсу — терінің аяздан, үскірік суык желден үсікке шалдығуы. Тері ауруларын зерттейтін ғылым дерма­тология.

Терінің әр қабатында орналаскан рецепторлар суықты, ыстықты, қысым-ды, т.б. сезеді. Жанасқы денешік қолдың саусақтарында, алаканда, табанда, ерінде, тілде бо­лады. . Тақташалы денешік дененін терісінің тереңінде орналаскан. Негізінен сіңірде, шажырқайда (брыжейка) болады. Ол дірілдеуді, теңселуді және қысымды сезетін рецептор. Жүйкенің бос жатқан тармақтарының үшы да өте сезімтал. Негізінен сипап сезуді, жылуды, суыкты жөне ауырсынуды сезетін терт рецептор терінің рецепторлары

Саусақтың ұшындағы және алақандағы сезгіш нүктелерді меха-никалык өсермен тітіркендіру (козу басталысымен кыл нейрон майысады)

ІV. Үйге §48 оқу.

V.Нефрон шумақтары бүйректің қай бөлімінде орналасқан ? А) Астаушасында.

В) Қыртысты кабатындд. С) Боз затында. Д) Несепағарда. Е) Бүйрек үсті безінде.

1294. Ағзадағы күрделі биологиялык сүзгіштер: А)Бүйрек. В)Өкпе. С)Бауыр. Б)Асказан. Е) Ішек.

1295. Тері қорғаныш қызметін атқарады, себебі теріде:

А) Рецепторлар бар. В) Меланин пигменті бар. С) Май безі бар. О) Тер безі бар. Е) Эпидермис, меланин пигменті бар.

1296. Дерма кандай жасушалардан тұрады?

А) Мүйізденген, ылғи дөрекеленетін. В) Теріге түс беретін пигмент түзетін. С) Көп майы бар. Д) Созылмалы талшықтары бар дәнекер ұлпасынан. Е) Эпителий жасушаларынан.

1297. Ненің әсерінен тер бөліну реттеледі?

А) Жылу әсерінен. В) Түскен ауыртпалықтан. С) Тек эмоциональды жағдайда (суық тер). Д) Жүйке қозу толқыны мен гуморальды реттелуден. Е) Тек гуморальды реттелу эсерінен.

1298. Суығанда:

1299. Ультракүлгін сәуленің әсерінен адам ағзасында түзіледі:

А) Д дәрумені. В) Тері асты май жасунығы. С) Көп мөлшерде тер.

Е) Қоректенуге қажетті органикалық заттар. Е) Тіршілік өнімдері түзіледі.

1300. Май безінің қызметі:

А) Денені салқындатуға. В) Теріні майлайды. С) Бактерияларды құртады. Д) Анда-санда бүйрек қызметін аткарады. Е) Меланині бар.

1301. Терідегі бактерия тудыратын ірііңі аурудьң себепшісі:

А) Механикалық тітіркендіргіш. В) Күюден. С) Стрептококкалар мен стафилококкалар. О) Химиялық тітіркендіргіштермен. Е) Үсуден.

1302. Эпидермис қабаты түзілген:

1303. Тері бездері шоғырланған терінің қабатын ата;

А) Эпидермис. В) Дерма. С) Тері асты майлы жасунык. Д) Эпидермис, дерма. Е) Дерма, тері асты майлы жасунық.

1304. Тернің сыртқы қабаты неден тұрады:

А) Бір қабатты эпителий. В) Көп қабатты эпителий. С) Кірпікшелі эпителий. Д) Шаршылы эпителий. Е) Безді эпителий.

1305. Терінің ішкі қабаты неден тұрады?А) Дәнекер ұлпасынан. В) Бірыңғай салалы бұлшық ет ұлпасынан. С) Эпителий ұлпасынан. Д) Май ұлпасынан. Е)Жүйке ұлпасынан.

1306. Жылу берілудің реттелуі қай қабатта өтеді? А) Эпидермис.В) Дерма. С) Тері асты жасунык. О) Тері үсті. Е) Қан тамырлары.

1307. Қай мүшеде қаннаң судың артық мөлшері, дәрі, минералдық тұз сүзіліп, несепке айналады?д) Бауыр. В) Бүйрек. С) Тік ішек. 0) Асказан. Е) Ауыз қуысы.

1308. Адам температурасы кетерілгенде, жылу берілуде қай мүше қатысады? А) Өкпе. В) Бүйрек. С) Тері. Д) Бұлшық ет. Е) ішек.

1309. Тері қорғаныш қызметін атқарады, себебі онда; А) Рецептор бар.В) Меланин пигменті, Д дэрумені бар. С) Эпидермис, меланин пигменті бар- Д) май бездері бар. Е) Тері бездері бар.

1310. Қандай ұлпа адамның жүйке жүйесін кұрайды?А) Қан. В) Жүйке ұлпасы. С) Май ұлпасы. Д) Эпителий ұлпасы. Е) Дәнекер ұлпасы.

1311. Қандай жзсушалар жұйке ұлпасының кұрамына кіреді?

А) Лимфоциттер. В) Эритроциттер. С) Глиальды (серік жасушалары). В) Тромбоциггер. Е) Фагоциттер.

1312. Жүйке жүйесі қандай ұрық жапырақшасынан қалыптасады?

А) Эктодермадан. В) Энтодермадан. С) Мезодермадан.

д) Барлық жапырақшалардан. Е) Мезодермадан ж\е энтодермадан.

1313. Орталық жүйке жүйесінің құрымына кіретіндер:А) Ганглиялар.

В) Жұлын. С) Шеткі жүйке жүйесі. Д) Кезбе жүйкесі. Е) Жүйке түйіндері.

1314. Орталық жүйке жүйесінің. құрамына не кіреді? А) Ганглиялар.

В) Вегетативті жүйке жүйесі. С) Шеткі жүйке жүйесі. Д) Бас миы. Е) Жүйке түйіндері.

1315. Дене жүйке жүйесі (соматикалық жүйке жүйесі) қандай мүшелердің қызметін қамтамасыз етеді? А) Бауырдың. В) Қарынның. С) Дене бұлшық еттерінің. Д) Буйректің. Е) Жүректің.

1316. Ми бағанасына қандай бөліктер кіреді?

А) Сопақша ми. В) Шеткі жүйке жүйесі. С) Үлкен ми сыңарлары.Д) Соматикалық жүйкелер. Е) Мишық.

1317. Қазіргі замандагы физиологиялық теорияға академик И.П.Павловтың қосқан үлесі қандай?

А) Тұқымкуалаушылық пен өзгергіштік құбылыстарын ашты.

в) Барлык өсімдіктер мен жануарлардың біртұтастығын дәлелдеді.

С) Ағза онтогенезінде олардың тарихи дамуының филогенездің жаңа жолдары салынатынын көрсетті. Д) Қарын сөлі бөлінуінің нейрогуморальдық жолмен реттелуін көрсетті. Е) Жеке және тарихи

дамудың бір тұтастылығын қайталайтындығын дәлелдеді.

1318. Ағзаның арнаулы қызмет атқару жүйесі туралы теория жасаушысы ағзаның өзін-өзі реттеу идеясын дамытушы академик: А) И.П.Павлов. В) И.И.Мечников, С) П.К.Анохин. Д) И.М.Сеченов.

1319. 1862 жылы И.М.Сеченов қандай ірі жаңапық ашты?

А) жануарлар мен өсімдіктердің шығу тегінің бір екендігі.

В) Қарындағы сөлдің бөлінуіндегі нейрогумароалдық реттеудің маңызы. С) Вирустың ашылуы. Д) О.Ж.Ж. қозу мен тежеуді ашты.Е) Ж.Д.ж.ж. қызметінің жалпы теориясының негізін қалады.

Cабақтытың тақырыбы:КӨБЕЮДЩ МАҢЫЗЫ. ЖЫНЫСТЫҚ ДАМУДЫҢ КЕЗЕҢДЕРІ ЖӘНЕ ОЛАРДЫҢ МЕХАНИЗМІ

Сабақтың пәнаралық байланысы Валеология,математика Сабақтың көрнекілігі: трек-сызба,

ІІ. Жаңа сабақты түсіндіру.

ІІІ. Бекіту.

ІV. Үйге тапсырма беру.

V. Үй тапсырмасын тексеру

VІ. Бағалау.

І. Амандасу. Оқушыларды түгелдеу.

ІІ.Көбеюдің маңызы. Көбею — түрдің жалғасуын қамтамасыз ететін биологиялык құбылыс.

Жыныстык көбеюдің функциялык негізінде аталық ж\е аналық клеткалар қосылып ұрықтанады, ұрық анасының организмінде дамиды.Адамның көбеюі ұрыктанудан басталып, бірнеше даму кезеңдерінен өтеді, оны онтогенез (грекше оп (оггіоз) — заты, мөні және §епез (із) — шығу тегі) дейді. Онтогенез деп тірі организмнің жүмыртка клеткасының ұрыктануынан бастап адамның өмірінің соңына дейінгі кезеңдерді айтады. Онтогенез екі үлкен кезеңнен түрады: біріншісі — анасының жатырында даму, екіншісі — анасынан туып, бөлек өмір сүру кезеңі. Екінші кез-е организмде үлкен сапалы жөне сандык езгерістер өтуінен оның денесінің және мүшелерінің салмағы мен көлемі артады, бала өседі. Сапалы өзгерістерге физиологиялык жүйелер мен бүтін организмнің дамуы жатады.. клеткаларында клетканың кобеюін реттеуші химиялык зат пайда болады. Адам организмінің даму барысында ішкі секреция бездернің қызметі ж.жкызметіне бағынышты қалыптасады. Жыныс бездерінде ішкі секрециялык және сыртқы секрециялык кызмет қатар болады.

Жыныс жүйесінің дамып жетілуі нақты генетикалық бағдарлама бойынша етеді. Дегенмен бүған әлеуметтік, климаттық, экологиялык факторлар әсерін тигізеді.Жыныс жүйесінің жетілуінде оның екі жеке функциясын еске алу кажет: екінші жыныстық белгілер функциясы мен көбеюдің жыныс мүіігелерінің функциясы.Жыныс бездерінің және бүйрек үсті бездерінің функциясының үдемелі болуынан соңғы жыныстык белгілер пайда болады. Олардың барльқ жыныстықбелгілері ересек адамдардың типіне сәйкестенеді. Мысалы, баланың алғашкы 10 жас өмірінде гипоталамустың (аралық ми) қызметі эпифиз безінің тежелтуші әсерінде болады. Эпифиз семген соң гипоталамустың қызметіне тежелту әсер болмағандықтан, ол жыныс жүйесі жетілуінің механизмін іске қосады.Балалық шақта жүйке және эндокриндік жүйелер белгілі мерзімге дейін ішкі фактор (эпифиз) әсерінен тежелуде болады. Эпифиз ми аральпында орналасқан. Ол адамның 7—8 жасына дейін ғана кызмет етеді Эпифиздін бөлетін гормондары ерлердің жыныс бездерінің дамуын баяулатады. Эпифиз. ішкі секреторлык қызметі нашарлағанда — жыныс бездері мерзімсіз өсіп, жетіледі және мұрт шығады. Эпифиздің жұмысы жоғарылағанда адам семіреді.Тимус немесе кеуде ішкі безі адамның 13—15 жасына дейін, яғни жыныс бездерінің дамып жетілуіне дейін қызмет етеді. Тимус организмнің өсуіне әсер етеді. Тимус тимозин деп аталатын гормон боледі. Тимозиннің әсерінен тимуста Т-лимфоциттер дамып, иммундык реакция жүргізу қабілетін меңгереді. Тимус безі жетілмей туған баланың канынын кұрамында ак қан түйіршіктері (лейкоциттер) аз болады.

Гаммаглобулиндер және онымен байланысты антиденелер де болмайды.Сондьщтан мүндай балалар жүкдалы ауруларға карсы түра алмайды да, 2—5 жасында өледі.

Тимустың дұрыс дамуына калқанша безі маңындағы бездер әсер етеді. Бүйрек үсті бездер. глюкокортикоид деп аталатын гормонда­ры оған теріс әсерін тигізеді. Адамның стресс реакциясы (күйзелуі, жүйке қажуы, күш түсу) ұзаққа созылса, жұқпалы аурулардың әсерінен немесе ауыр дене еңбегінен қажығанда иммундык реакциясы тежеледі.

Жыныс бездерінщ гормондары адамньщ жыныс мүшелерінін әсіп, дамуына жэне олардьщ кызметін реттеуге әсерін тигізеді. Ер және әйел адамдардьщ жыныстык белгілерінін пайда болуына эсер етеді. Жыныс белгілері екі түрлі болады: алғашкы және сонғы белгілер. Алғашкьі белгілер ХҮ (ұлда) немесе XX (қызда) хромосомалар болуына байланысты. Жыныс бездерінщ соңғы белгісі кезінде баланьщ дауысы езгеріп, дене бүлшык еттері дамиды, денесінде түктер пайда болады, мұрт, сақал еседі. Жыныс гормоны — тестостерон орга­низм. есуіне және дамуына жауапты, соңғы жыныс белгілерінің (без,) калыптасуына себепші болады. Жыныс гормоны қыз балаларда организмнің есіп дамуына, олардьщ жыныс белгілерінің пайда болуына — дауысының жінішкеруіне, денесінің дөнгеленіп, бәксе бөлігінің иыктан үлкен болуына және төс бездерінің дамуына, жыныс мүшесінің циклдік жүмысын реттеуге жауапты. Әйел адамньщ организмінде жыныс гормоны — фолликул ұрықтанудың, ұрықтың жетілуін жөне баланың тууын қамтамасыз етеді. Жыныс бездерінщ өсіп дамуы қыз балаларда — 8—10 жаста, ер балаларда 10—13 жаста жыныс бездерінің алғашқы даму кезеңі басталады. 2- кезеңі қыз балаларда — 9—12 жаста, ал ер балаларда — 12—14 жаста болады. Бұл кезеңде жыныс гормондары бөлінеді де, 3- кезең қыз балаларда – 10-13 жаста, ер балаларда — 13—16 жаста етеді. Бұл кезеңде жыныс бездерінің және бүйрек үсті бездерінің жұмысы↑. Жыныс без. толык дамып жетілуі қыз балаларда 11—14 жастан басталып, 15—17 жаста аяқталады. Біздің халқымыз қызды бойжеткен, ал ұлды бозбала деп бекер айтпаған.

ІІІ. Боз баламен бой жеткен кезеңде адам өзін қалай ұстау керек.

ІV. Үйге §49 оқу.

V. Сұрақтарға жауап беру. 1. Терінің атқөаратын қызметтері қандай?

2.Тері ауруларын атау.

3.Терінің құрылысы қандай?

4. Терінің қандай гигиеналары бар? Шаш күтімі.