Орны: 209-кабинет

Тік жүруге байланысты адамның аяқ басы жұрісті қамтамасыз ететін күмбез тәрізді пішінге ие болды

Сүйек қабығы Сүйектің тығыз заты

Сүйек Сүйектердіи көбісі сырткы тығыз және ішкі кемік заттардан түрадьі Сүйектің ерекше беріктігі қажет жерде тығыз заі орналасады, ал кемік зат сүйек массасын азайтады. Барлық сүйектің беті сонымен тұтасып өскен, қанмен жақся камтамасыз етілетін жөне көптеген жүйке ұштары -1 рецепторлары бар созылғыш ұлпа — сүйек қабығымеі жабылған. Ол сүйектің қоректенуін және жуандап өсуіі қамтамасыз етеді (58-сурет).

Сүйек остеондардың күрделі қүрылымынан түратын сүйек ұлпасынан құралады. Остеондар сүйек жасушалары және кальций фосфаты мен карбонаттарының жасуша аралық заттарынан тұрады. Остеондарға сүйек үлпасыныі коректенуі мен тыныс алуын камтамасыз ететін тамырлары мен лимфа тамырлары келеді.

ІІІ. Зерттеу. Бөлімі №5.

ІV §23

V.

1. Сипап сезу дегеніміз не?

3. Адам үшін иіс сезу мен дәм сезудің маңызы қандай?

4. Барлық анализаторпардың өзара байланысты жұмысы не үшін қажет?

5. Неліктен көзді жұмып, мұрнымызға сұқ саусақты тигізе аламыз?

6. Неліктен біз тек суда еритін заттардың дәмін сезе аламыз?

7.Тамақ қабылдауға қандәй сезім мүшелері қатысады?

Кан тамырлары мен жүйкелер

Бейорганикалык заттар сүйекке қаттылык, беріктік қасиет береді.

Демек, органика лық заттар -сүйекке иілгіш, созылғыш қасиет береді.

Бас сүйек

сүйегі
Бұғана
Төс сүйек
Токпан жілік

Қабырғалар

Кәрі жілік
Жауырын
Алакан

Астынғы жак сүйегі

Саусақ суйектері

Ортан жілік Тізе қаңпағы

Асықты жілік Шыбык сүйек

Табан сүйектері

Жарты ай тәрізді еүйек

Омыртқалар

Шынтак сүйек

Жамбас сүйек

Табан сүйектері

Топайсүйек

51-сурет. Адамнын каңқа сүйектері

79Мандай сүйегі

Төбе сүйегі^-

Сүйек жігі

Мұрын сүиеп

Маңдай сүйегі

Шүйде сүйегі

Самай сүйегі

Бет сүйегі

Астынғы жак сүйегі і Үстінгі жак сүйегі

каңкасы

Үстідгі жак сүйегі

і

80
Жауырын

Қабырғалар

— Жамбас

-SS6

53-сурет. Жамбас белдеуі және дене сүйектері

81Омыртка жотасының бөлімдері

1-мойын омырткасы

Қүйымшак

Алдынғы жағынан

Омыртңа жотасынын кеуде бөлімі
55-сурет. Кеуде қуь

Білек кәрі жілік және шынтақ сүйектерінен тұрады. Кәрі жілік.

Кәрі жілік

Шынт; сүйек

Саусак сұйектеріОртан

Жіліншік

Асықты^И! жілік

4. Омыртқа жотасының қандай иілімдері бар және олар қандай қызмет атқарады?

5. Қандай сүйектер кеуде қуысын қурайды?

Ойланып, жауап беріңдер

Қол жөне аяқ сүйектерінің кұрылысында кандай ерекшеліктер бар? Мұны калай түсіндіруге болады?

Қаңқа тірек-қимыл жүйесінің қандай бөлігіне жатады?

Дөптерлеріңе кестені толтырыңдар.
Қацқа бөлімдері

Бас сүйек Омыртқа жотасы

Кеуде куысы

Иык белдеуі

Қол сүйектері

Жамбас белдеуі

Аяк сүйектері

1. Сүйек улпасы қандай құрылым қүрайды?

2. Сүйек қандай заттәрдан түзіпген?

3. Сүйектің бейорганикалық заттарын атаңдар.

4. Олар сүйек улпасына қалай эсер етеді?

5. Органикалық заттар сүйекке қандай қасиет береді?

СҮЙЕК ТИПТЕРІ ЖӘНЕ ОЛАРДЫЦ БАЙЛАНЫСУЫ

Ойланып, жауап беріңдер

Сүйектің жуандап өсуі жөне ауырсынуды сезгіштігі неге байланысты?

Суретке караңдар. (Түтік тәрізді сүйек.) Сүйектің күрылысын атаңдар.

5-зертханалық жүмыс

Кальцийсіздендірілген және күйдірілген сүйек қасиеттерін зерттеу

1. Жануар сүйегін иіп, содан соң созып көріңдер. Сүйек j иіле ме? Сүйек созыла ма?

2. Қыздырылған сүйекті иіп көргенде не болады? Оған] кандай касиет төн?

3. Түз қышқылына батырылған сүйекті созуға бола ма?1 Бүл сүйекке кандай касиет тән? Кальцийсіздендірілген және қыздырылған сүйектердің ерекшелігі қандай? Қоры-1 тынды жасаңдар.

Биология. 8-сынып.

Сабақтың тақырыбы: СҮЙЕК ТИПТЕРІ ЖӘНЕ ОЛАРДЫҢ БАЙЛАНЫСУЫ

Сабақтың мақсаты: 1.Оқушыларды сүйек типтерімен және олардың байланысын түсіндіру.

2. Оқушылардың танымдылық қабілетін ғылыми тұрғыда дамыту.

3.Оқушыларды адамгершілікке, бас гигиенасын таза ұстауға тәрбиелеу

Сабақтың типі:Жаңа сабақ

Сабақтың түрі: зерттеу сабағы

Сабақтың әдісі: иллюстративті баяндау. трек-сызба құру.

Сабақтың пән аралық байланысы: математика

Сабақтың көрнекілігі: электронды оқулық,сызба-нұсқалар

Сабақтың барысы: І. Ұйымдастыру бөлімі.

ІІ. Жаңа сабақты түсіндіру.

ІІІ. Бекіту.

ІV. Үйге тапсырма беру.

V. Үй тапсырмасын сұрау

І. Амандасу. Сабаққа әзірлеу. Түгелдеу, Сабақ мақсатымен таныстыру.

ІІ.Адам қаңкасынын сүйектері қысқа, жалпақ және ұзын (түтік тәрізді, қуыс) болып жіктеледі. Қысқа сүйектерді омыртка, білезік, алақан сүйектері құрайды. Жалпақ сүйектерге жауырын, бас сүйектің ми және бет сүйектері, қабырғалар, жамбас сүйектері жатады. Ұзын, түтік тәрізді сүйектерге жіліктер жатады . Бұл сүйектердің қуысы сүйектің сары кемігіне толы. Жілік басы сүйекті нығайтатын кемік заттан және қан өндіру мүшесі — сүйектің кызыл кемігінен тұрады

Сүйектердің байланысуы. Сүйектер өзара қозғалмайтын, жартылай қозғалатын, козғалатын (буынды) болып байланысады. Сүйектердің қозғалмайтын болып қосылуы олардың қисып бітуі арқылы түзіледі. Осылай құйымшақ ж\е сегізкөз сүйектері өзара байланысқан. Жік арқылы қозғалмайтын болып байланысу бас сүйектеріне тән. Жік арқылы байланысу үлкен беріктікті қамтамасыз етеді, мысалы, миды қорғайды.

Көптеген сүйектер созылмалы және иілгіштігі жоғары, шеміршекті астармен омыртқа дискісін түзін байланыскан. Бұл — омыртқа жотасының иілгіштігін қамтамасыз ететін сүйектердің жартылай қозғалатын болып байланысуы. Буын — сүйектердің қозғалатын болып байланысуы (60-сурет). Буын тұтас сүйектерден тұрады. Олардың біреуінде басқа сүйектің буын басы кіретін буын ойысы болады. Басы мен ойысы иілгіш шеміршекпен қапталған және мөлшері мен пішіндері сәйкес келеді (61-сурет). Оларды дәнекер ұлпасынан тұратын буынішілік байлам байланыстырады.

Байланысқан сүйекті буын қабы жабады. Буын қабының ішкі беті үйкелісті азайтатын және байланыскан сүйектер арасындағы қозғалысты қамтамасыз ететін аз мөлшерде тұтқыр сұйықтық бөледі. Шеміршек сүйек

Шар тәрізді буын Шығыр тәрізді буын

Жалпақ жауырын, жамбас, қабырға сүйегі


жұка ұлпамен жабылған қамтамасыз етеді.

Дұрыс отырмаған кезде адамның омыртка жотасы қисайып, иығы бүкірейіп қалуы мүмкін (62-сурет). Ал ұзак уақыт аяққа күш түскенде, тар және өкшесі биік аяккиім кигенде — жалпақтабандылық. пайда болады (63-сурет).

Қаңқаның сүйектену процесі дене өсуі тоқтағанда 22—25 жасқа қарай аяқталады. Ересектерде сүйек заты баяу жаңарады.

Омыртқа — қысқа сүйек

ІІІ. Кесте толтыру.

V. Перфакарта тольтыру.

Сұрақтар : 1. Сүйек ұлпасы қандай құрылым құрайды?

2. Сүйек қандай заттардан түзілген?

3. Сүйектің бейорганикалық заттарын атаңдар.

4. Олар сүйек ұлпасына қалай әсер етеді?

5. Органикалық заттар сүйекке қандай қасиет береді?

Самай сүйегі

Шүйде сүйегі

Тебе сүйегі

Бет сүйегі

59-сурет. Сүйек типтері

I 1. Дөптерлеріңе кестені толтырыңдар.

отырмағанда

омыртқа жотасыны:

қисаюі

2. Суретке караңдар. 1

табан каңқасы жөн

онын жалпақтабан

дыльқ кезінде өзгеруі

Биология. 8-сынып. 11.2009.

Сабақтың тақырыбы: Сүйек сынғанда жәнебуын шыққанда көрсетілетін алғашқы жәрдем.

Сабақтың мақсаты: 1.Оқушыларды сүйек сынғанда,буын шыққанда көрсетілетін жәрдем түрлерімен таныстыру.

2. Оқушылардың сарамандық икемдігін арттыру,

3.Оқушыларды адамгершілікке, бас гигиенасын таза ұстауға тәрбиелеу

Сабақтың типі:Жаңа сабақ

Сабақтың түрі: кездесу

Сабақтың әдісі: иллюстративті баяндау. трек-сызба құру.

Сабақтың пән аралық байланысы: математика

Сабақтың көрнекілігі: электронды оқулық,сызба-нұсқалар

Сабақтың барысы: І. Ұйымдастыру бөлімі.

ІІ. Жаңа сабақты түсіндіру.

ІІІ. Бекіту.

ІV. Үйге тапсырма беру.

V. Үй тапсырмасын сұрау

І. Амандасу. Сабаққа әзірлеу. Түгелдеу, Сабақ мақсатымен таныстыру. §26.

ІІ.Байламдардың созылуы. Оқыс қимылдаған кезде, буында сүйектердің ығысуы шекті шамадан асып кеткенде j байламдар закымдалады немесе созылады. Закымдалғаң буын айналасы ісіп, қатты ауырады. Байлам созылғанда тамырлар үзіліп, жарақаттанған жерге қан құйылады. Бұл кезде, алдымен, зақымданган жерге мұз, қар немесе салқын шүберек басу керек. 20 минуттан кейін қысып буатын таңғыш салып, зардап шеккен адамды медициналық мекемеге жеткізу керек.

Буынның шығуы. Буын басы буын ойысынан шығып кеткенде буын беттерінің жанасуы бұзылады. Сәл ғана қимыддан қатты ауыру байқалады. Мұндай жағдайда зақымданған жерге суық затты басып, зардап шеккен адамды қозғалтпай, жедел медициналық мекемеге жеткізу керек.

Сүйектің сынуы. Сүйектің механикалык беріктігі жоғары. Сүйек тұтастығының бұзылуы сыну деп аталады.Ашық сыну кезіндеі сүйек қана емес, тері, бұлшық ет және қан тамырлары да зақымданады. Мұндай жағдайда алдымен қан кетуді қысатын таңғыш көмегімен тоқтатып, жараны стерильді салфеткамен таңады. Содан кейін закымдалған жерді қозғалтпай шендеуіш (шина) салып немесе кез келген қолданбалы материалды (тегіс немесе мата оралған тақтай, қатты қатырмақағаз, т.б.) пайдаланып немесе зақымдалған аяқты сау аяққа қосып таңу керек (64, ө-сурет).

Кеуде қуысы сүйектерінің сынуы. Егер бұғана немесе жауырын закымданса, жарақаттанған қолды орамалмен мойынға таңып, қолтыққа мақта немесе кез келген матаны бүктеп қояды. Егер кабырга сынса, зардап шеккен адамды орындыққа отырғызып, терең дем шығартады да, кеуде куысын кысып дөкемен орап тастайды.

Сан және балтыр сүйектері сынғанда шендеуіш салу

Салкындату

Танғыш салу

қысатын таңғыш

ІІІ.Сарамандық бөлім. № 6-зертханалық жұмыс
V §26
V. 1.Адам қаңқасының қысқа сүйектерін атаңдар.

Олардың құрылысы қандай?

2.Қаңқаның жалпақ сүйектерін атаңдар.

Олардың құрылысы қандай?

3.Түтік тәрізді сүйектердің құрыпысының жалпақ

сүйек құрылысынан ерекшелігі неде?

4.Қаңқаның қандай бөлігі қозғалмайтын болып

байланысқан?

5. Жік арқылы байланысудың ерекшелігі неде?

6. Жартылай қозғапмалы байланыс қалай жүзеге асырылады?

2. Сүйек шығу белгіпері қандаи?

3. Омыртқа жотасы, бас сүйегі, кеуде қуысы сұйектері сынған кезде қандай сақтық шараларын сақтау керек?

Сүйек сынғанда, буын шыққанда және байламдар созылғанда алгашқы көмек көрсету

Параграф мазмүнында алғашқы кемек көрсету сипат-^талған. Әрбір жарақатқа берілген нүскау бойынша кемек

^көрсетіледі.

Керектщурал-жабдъщтар: катты катырмака^аз, тақтай, ңдеуі_Ш орамал.

Жцмые мацсаты:

1- Сіңір созылғанда қысатын таңғыш сала білу. 2. Білек, иық, тізе, санға шендеуіш (шина) салу өрекетін ^тҮсіңді_ре білу.

91БҮЛШЫК ЕТТЕР, БҮЛШЫҚ ЕТ ТИГІ-

млңызы

§27. БҮЛШЫҚ ЕТГЕР, БҮЛШЫҚ ЕТ ТИПТЕРІ, ОЛАРДЫҢ КҮРЫЛЫСЫ МЕН МАҢЫЗЫ

Бүлшық еттердің маңызы. Біздің организміміздің енжар бөлігі — каңқаны бүлшык еттер кимыл-козғалыска келтіреді. Бүлшык еттер тірек-кимыл жүйесінің белсенді бөлігін күрайды. Олар біздің денемізді тік бағытта ұстайды жөне денеміздщ өр түрлі калыпка келуіне мүмкіндік береді. Қүрсак бүлшық еттері ііпкі мүшелерді біркальшты үстайды және корғайды. Көкет (диафрагма) кеуде қуысын күрсақ куысынан бөледі. Колденең жолакты бұлшык еттер көз алмасының козғалуын, жүтуды; кабырғааралык бүлшық еттер тыныс козғалыстарын, т.б. камтамасыз етеді. Адамда 600-ден астам қанка бүлшық еттері бар жене олар көл-денең жолакты үлпадан түзілгең(65-сурет).

Бүлшық еттің қүрылысьі^Бірыңғай салалы, көлденең жолакты канка, көлденең жолакты жүрек (миокард) бүлшык еттері болады.

Бұлшық еттердің негізгі топтары. Бүлшык еттерді орналасуына карай бас және.мойьщ, дене және аяк-кол бүлшык еттері деп бөледі. &^СШ- «иги*^

Бас булшыц еттеріне

Саусактар мен

Үлкен

кеуде ^ч бүлшың еті

/ /

Трапеция у төрізді бұлшьгқ ет

Колдын ушбасты булшық

. Кұрсаң бул- еті шык еті

пак бұлшьгқ еті

Тшнші

ет

Терт басты булшык ет

Шынтақ пен саусаңтарды бугу булшьщ

еті
— 65-сурет. Дене және аяқ-ңол бұлшык еттері

93БҮЛШЫҚ ЕТТЕРДІҢ ЖҮМЫСЫ. БҮЛ-ШЫК ЕТ КОЗҒАЛЫ-СЫНЫҢ РЕТТЕЛУІ

68-сурет. Бұлшык еттердің жұмысы

§28. БҮЛШЫҚ ЕТТЕРДЩ ЖҮМЫСЫ. БҮЛШЫҚ ЕТ ҚОЗҒАЛЫСЫНЫҢ РЕТТЕЛУІ

Қаңқа бүлшық еттері өте тез жиырыла алуға кабілетті. Бұл ыстык затка тигенде колды тез тартып алудан, ауыр затты көтеруден, жүгіруден, жүруден жөне т.б. көрінеді. Бүліпык еттер динамикалық өрі статикалық жүмыс (түру, дене қалпын сактау, т.б.) орындай алады.

Бүлшык еттер жиырылғанда иінтірек сиякты өрекет етіп, сүйекті козғалысқа келтіреді. Кез келген буында козгалуды кдрама-карсы өрекет ететін екіден кем емес бүлгдык, еттер іске асырады, оларды бугу жөне жазу бүлшык еттері дейді. Мысалы, тізе буынында аяқты бүккенде бүгу рөлін санның екі басты бүлшык еті мен балтырдың үш басты бұлніық еті, ал жазу рөлін санның төрт басты бұлшык еті аткарады (68-сурет).

Бүлшык ет жұмысын жүйке жүйесі баскарады, олардың өрекеттерінің үйлесімділігін камтамасыз етеді (69—70-суреттер). Олардың жүмысьш шынайы жагдайға бейімдейді жөне рефлекстік сипатка ие. Шырылдаған телефон аппа-ратына еріксіз қозғалу, қолды тікенекті заттан тартып алу, металл жонушының, сағат механизмін жинаушының еңбеі

Кимылдайтын жүйке

Бүгу бұлшык еттерінің сіңірлері

Жазу бұлшык еттерінін сіңірі

Бүгу бұл-шык етініН сіңірлері

Жазу бұл-шык етінін сіңірлері

Бүлшық ет

Жүйке жасу-

шаларының

өсінлілері

кимылдары — бүнын барлығы күрделілігі әр түрлі қимыл-козғалыс рефлекстері.

Дене еңбегі болмаса бүлшык еттер әлсіреп, даансызданып (семіп) калуы мүмкін. Бірак. бүлшық еттер узак уакыт дене еңбегін көп атқарса қажуы мүмкін. Қажу дегеніміз — бүлшык еттердің қалыпты физиологиялык күйі. Демалғаннан кейін бүлшық ет жүмысы калпына келеді. Жүмыска кабілеттілікке адамның көңіл күйі үлкен эсер етеді. Егер жүмысты күлшына кірісіп, шын ниетімен істесе бүлшық ет баяу кажиды. Бүлшық ет топтары алма-кезек жүмыс істесе де баяу кажиды. Белсенді демалыс әрдайым пайдалы. Ол үшін кажыған бүлшық етті демалдырып, белсенді жүмысқа бүлшық еттің басқа топтарын катыстыру керек. Жүмыска кабілеттілікті осылай белсенді қалыпка келтіруге болады. Еңбек физиологиясын орыс ғалымы И.М.Сеченов терең зерттеді.

Қажу орталық жүйке жүйесінде жүретін процестермен байланысты. Сонымен катар бұлщық етте жиналған зат алмасу енімдеріне Де тәуелді. Демалыс кезінде бүл заттарды қаді ^аЙьш әкетеді де орталык жүйке жүйесінің жасушаларының жүмысқа кабілетті-

ң қалпына келтіреді.

Қажу жылдамдьны жүмыс ырғагына, дене ^Үктемесі мөлшеріне, бүлшык етті жаттьщ-^ТьіРуға және жүйке жүйесінің күйіне байла-^Ыс. Мүмкіндігінше бұлшык. ет келемін , олардың жүмысқа кабілеттілігінің

69-сурет. Жүйке

бойынша сигналдың

бүлшьщ етке өтуі

Екі басты бүлшьщ ет

70-сурет.' Милан

электр сигналы

түскенде бұлшык

еттердің жиырылуы

97

66-сурет. Шайнау бұлшык еттері