Орны: 209-кабинет

94

козғалыстарына, ішкі мүшелердің жұмысына катысады. Сонымен катар кұрсақ куысының мүшелерін корғайд^, Арқада бас, кеуде куысы мен колдың козғалуына каты-сатын арканың трапеция тәрізді, жалпак бүлшык еттері орналасады.

Сан аркылы тігінші бұлшык еті өтеді. Бүл — ен үзың бүлшық ет. Санныц алдыңғы жағында санның төрт баст бүлшык еті — тізе буынын жазатын бүлшык ет орнала сады. Ол сонымен катар санды жамбас-сан буынында б қатысады (67-сурет).

Дельта төрізді бұлшык

^

Төрт

бұлшык

Үш басты бұлпіык ет (трицепс)

71. Көлденең жопақты бұпшық еттің қурылысы қандай? 2. Булшық еттер сүйекке қалай бекиді?

3. Қаңқа булшық еттерін қандай топқа бөлуге болады?

4. Мимикалық бупшық еттердің анатомиялық ерекшепіктері неде? J. Дене бүлшық еттері қандай қызмет атқарады?

6. Қандай бұлшық еттер шынтақ буынында бұгу және жазу қызметін атқарады?

7. Біздің организміміздегі ең узын бұлшық ет?

8. Санның төрт басты бүлшық еті қандай қызмет атқарады?

Тірек-қимыл аппаратының белсенді бөлігін не күрайды?

Бұлшық еттердің кандай топтарын білесіңдер? Бүлшық еттердің дамуына жаттығу қалай эсер етеді?

1. "Дене бүлшык еттері" және "Бүлшық еттің күрьі-лысы" деген суреттерді караңдар. Бүлшык еттердің негізгі бөліктерін атаңдар.

2. Сәйкестігін аныктандар.

1. ¥зын бұлшык еттер.

2. Жалпак бұлшык еттер.

3. Қыска бұлшьщ еттер.

а) трапеция төрізді бұлшык ет; ө) күрсактьщ тура бұлшьщ еті;

б) арткы кабырғааралык;

в) іштін көлденен жолаңты бұлшык еті;

г) иыктың екі басты бұлшык еті;

г) балтыр бұлшык еті;

д) ішкі қабырғааральщ бұлшык ет.

3. Дөптерлеріңе кестені толтырыңдар.

ортасы туралы ұғым қалыптастыру.

Дамытушылық. Оқытудын жаңа элементтерін пайдаланып, оқушы беленділігін арттыру. Оқушылардың іс-әрекетін басқару арқылы ой таласын туғызу, оқу материалдарының мазмұнын өмірмен байланыстыру арқылы оқушылардың білім-біліктігін дамыту.

Тәрбиелік. Оқушы бойына ұлттық рухты сіңіріп, өз ұлтының әдет-ғұрпын, салт-санасын құрметтеуге тәрбиелу.

Көрнекіліктер. Плакаттар, сандар тізімі,

микроскоп, компютер,телевизор.

Сабақтың түрі: Ізденіс

Сабақтың әдісі:СТО элем-н пайдалану.

Сабақтың пән аралық байланысы: Экология.

Сабақтың көрнекілігі: сызба-нұсқа,трек-сызба

Сабақтың барысы: І. Ұйымдастыру бөлімі.

ІІ. Жаңа сабақты түсіндіру.

ІІІ. Бекіту.

ІV. Үйге тапсырма беру.

V. Үй тапсырмасын тексеру.

VІ. Бағалау.

І. Амандасу. Сабаққа әзірлеу. Түгелдеу.

ІІ. Жаңа сабақты түсіндіру.

Сабақта оқугаыларға өз бетінше іздшіп, әрекет жасауға дағдыландыру. Проблемалык сұрақтар койылады.

1. «Қан-дәнекер ұлпа». Қан-өмір сыйлаушы» дегенді: қалай түсінесіз?

2. «Адам денсаульғы қанның құрамын зертту арқылы анықталады» дегенді қалай түсінесіз?

3. Қан аркылы берілетін ауруларды білесіз бе?

4. Адам жүрексіз өмір сүре ала ма?

5. 0,9% КаСІ ерітіпдісін не үшін құяды?

6. Қазақ жеті атадан қыз алмаған, онын сыры неде? Жауаптары.

1. Қан болмаса тіршілік болмайды. Ол деяемізге қоректік затты, оттекті тасымалдайды, керексіз заттарды сыртқа шығарады.

3. Қан арқылы таралатын аурулар: туберкулез, кант диабеті, психикалық аурулар, гемофилия,казіргі кезде байкалып отырған ЖИТС ауруы.

4. Адам жүрексіз өмір сүре алмайды. Себебі, жүрек кан айналымын реттейді.

5. Адам көп қан жоғалткан кезде, дәрігер еч тобына сәйкес қан қүюмен бІрге, 0,9% №С1 ерітіндісІн қүядьі. Себебі, жасушаньщ ішінде осмостык қысым ерітіндіиің осмостық қысымымен тен болғандыктан, кабыкша жарылмайды.

6. Қазақ халқында «жеті атадан» бері кыз алуға тиым салган, аталары туыс, кандары жакын адамдар үйлаісе олардан іуған ұрпақ әмірге аурушан, акыл есі кем, кемтар болып келеді.

Тірек-сызба нұсқалармеп жұмыс

Қанның құрамы
Плазма Қан жасушалары

эритроцит

Минералды тұз су орг. зат лейкоцит

тромбоцит

Альбумин-р

Улобулин

Жаңа сабақта:

1. Кан жасушалары, кұрылысы,кызметі. 2. Лейкоциттің түрлері.

3. Фагоцитоз құбылысы.4. Қанның ұюы.

Қан жасушаларына эритроциттер, лейкоцит, тромбоцит жатады. Эритроциггердің негізі қызметі- О₂ мен СО₂ тасымалдау. Алам қаиында 99%-эритроцит,1%- баска жасушалар,Лейкоцитгері түссіз, ядролы жасушалар.1мм³ қанда 4-9мын лейкоцит болады. Негізгі кызметі - қорғаныш қызметін, улы затгарды залалсызландырып ыдырату. Уақытша көбею лейкоцитоз, кандэғы ақ түйіршіктердің азаюы лейкомея дейді.
Түйірлі лейкоциттер-гранулоциттер, түйіршіксіз - агранулоциттер


Қан жасушалары

Эритроцит Лейкоцит Тромбоцит

Тромбоциттер-қанның ұйығыш. қамтамасыз ететін жасуша деп аталады. Түссіз, домалак пішшді. 2-5мкм келетін ядросыз жасуша. Қаның 1мм³ 250-400мың болады, тіршілігі-7-10 күндей,..

Ой козғау Биологиялык, диктаңт

Организмнің ішкі ортасы деп ... айтады. Қан организмдегі ... ұлпаға жатады. Қан жасушаларына .., .... , ... жатады. Эритроциттің қызметі ... тасымалдау. Лейкоциттер организмге түскен ... өзіне сіңіріп қорытады. Қан жасушалары ... жасалады. Көп нуктенің орнына қоятын создер: сүйек кемігінде, дәнекер. лейкоцит, эритроцит, тромбоцит,қан, лимфа,жасуша сұйыктығы, О₂, бөгде заттарды.

Ой толғаныс

1. Тақтаға ілінген сандарға анықтама беру:

І20/80мм, 75-76 рет, 5л, 4топ, 50есе, 100 мың км, 4-9мың.

Анықтама. Қая кысымы, 1 мин. жүректің соғысы, қан мөлшері, қан тобы, қылтамырдың шаштан 50 есе жіңішкелігі, қылтамырұзындығы, 1мм лейкоциттің саны.

Микроскоппең жұмыс

Оқушылар микроскоп арқылы қан жасушаларын анықтап көреді. Компыотердін мониторында дайын тест сұрағы шығарылып тұрады,

ІІІ. Тест

I.Қан кандай ұлпа? а) дәнекер; ә)бүлшықет; б) жабын; в) жүйке; г) май.

2. Қан дене салмағының неше % құрайды? а) 10%; ә) 7%; б) 15%; в)20%; г) 25%.

3. Плазмаиын кұрамьшда неше пайыз су болады? а) 10%; ә) 95-98%; б) 70-72%; в) 85%; г) 90-92%.

4. Эритрошттер түзелетін орны:

а) сұйек кемзгі; ә) бауыр; б) өкпе; в) жүрек; г) айыр безде.

5. Эритроииттер қызметі?

а) О₂ тасымалдаушы; ә) қанның ұюнаа қатысады;

б) бактерияны залалсыздандырады;в) антидене қалыптасуына қатысады.

6. Қанның қызыл түсті болуы ... байланысты:

а) эритроцитке; ә) лейкоиитке; б) қан сары суына; в) фибринге;

7. Оксигемоглабин дегш не?

а) СО₂ қосылған гемоглобин; ә) темірмен косылған гемоглобин;

6) 0₂ қосылған гемоглобин; в) Н₂О қосылған гемоглобин.

8. Қан ауруын зерттейтін ғылым:

а)кардиология; ә) миология; б)остеологюі; в)гемотология; г)маммалогия.

9. Қан айналу жүйесіне жататындар:

а) жүрек пен бүйрек; ә)өкпе мен жүрек; б) жүрек пеи өкпе

.в)жүрек пен қан тамыры;

10. Қанның ұюын қамтамасыз ететін зат:

а) эритроцит; ә)лейкоцит; б)фибрин; в)плазма; г)ақуыз.

Тест жауаптары:

1-а, 2-ә, 3-г, 4-а, 5-а, 6-а, 7-6, 8-в,9-в,10-б.

ІV. Үйге.§30оқу

8-сынып. 15.01.08ж

Сабақтын тақырыбы: Эритроциттер.

Сабақтың мақсаты:

1. Оқушыларды эритроциттердің құрылысы және

атқаратын қызметтерімен таныстыру,қаназдық

туралы түсініктер беру.

2.Оқытудын жаңа элементтерін пайдаланып, оқушы

беленділігін арттыру. әрекетін басқару оқу материалдарының мазмұнын өмірмен байланыстыру арқылы оқушылардың білім біліктігін дамыту.- 3. Оқушы бойьша ұлттық рухты сіңіріп, өз ұлтының әдет-ғұрпын, салт-

санасын құрметтеуге тәрбиелу..

Сабақтың түрі: Кіріктірілген

Сабақтың әдісі:СТО элем-н пайдалану.

Сабақтың пән аралық байланысы: Экология.Химия, матем.

Сабақтың көрнекілігі: сызба-нұсқа,трек-сызба

Сабақтың барысы: І. Ұйымдастыру бөлімі.

ІІ. Жаңа сабақты түсіндіру.

ІІІ. Бекіту.

ІV. Үйге тапсырма беру.

V. Үй тапсырмасын тексеру.

VІ. Бағалау.

Қан - организмдегі дәнекер ұлпаньщ бір түрі. Эрнтроциттер -ядросы жоқ вдызыл түсгі кан клеткәлары. Олардың орта диаметрі шамамен 7,2-7,5 мкм. қанньщ 1м³ көлемднде 4,5-5 млн эритроцит, ал оныңмөлшерінде 10-13 гемоглобин бар және олардың диаметрі адамның жасьша, іс-әрекетіне, өмір сүріп отырған климат жаедаіі-ларьша байланысты өзгереді. Олардың ортасы қысыңқы тегершік пішінд ібодады. Бул эритроциттердщ бегін 1,5 есе улкейтеді және газдардың мол көлевде алмасуьша бейімірек келеді.

Эритроциттердід құрамыңда белокты зат - гемоглобин бар. Гемоглобин - күрделі органикалыгс қоспа. Ол белок глобин мен кдннын, бояіыш заты гемнен тұрады. Ал. гемнің к^рамынатемір ионы кіреді. ТемІрдін, оттегімен крсылысы қанға к&ізыл түс береді. Кдн өкпеге келгенде, темір ионы оттегімен тұрақсыз қосылыс (ҒеО) түзеді, яғня гемоглобин оттегіге қанығады. . Оны кызылтамыр қаны деп атайды.

¥лпадарға келгенде гемоглобині өзіндегі оттегін ыдырау арқылы бөліп, клетквлардың тыныс алуына береді. Оттегіден босаған гемоглобин клеткалардың тіршілігінен п.б СО₂ газын өзіне тұрақсыз түрде қ осып алады. Сондықтан мүшелерден шыққан қан күрең Қызыл түсті болады. СО₂ -мен қаныққан көктамыр қаны деп атайды. гемоглобгш отгегін ұлпалар мен клеткаларра жеткізіп отырады, ал СО₂ газын олардан екпеге тасымалдайды. Гемо-глобиннен бөлінген СО₂газы тыныс шығарғанда ауаға бөлініп отырады.

Әрбір эритроцит тыныс алуға қатысуы шамамен 120 күнге созылады. Содан соң эритроцит бауыр мен көкбауырға келіп, ыдырауға түседі (2 миллионнан 10 млн эритроцитке дейін ыдырайды).

Эритроциттердін. кызметі:

- газдарды тасымалдау:

Нв + О_а = НвО₂ (оксигемоглобин),

Нв + СО₃ = НвСО₂ (карбоминогемоглобин);

- ортадағы қышкыл-сілтілік тепе-теңдігін реттеу;

- ұлпа изотониін қолдау;

- аминкышқылдар мен липидтерді тасымалдау және адсорбциялау.

Қаназдық (малокровие). Қанның құрамындағы эритроциттерд оттекті тасымалдау қызметінің жеткіліксіз болуынан адам . түрлі ауруға ұшырайды. Қаназдық деп эритроциттер санынь азайып, оның кұрамьгндағы гемоглобиннің төмендеуін айтады. Қаназдық ауруының пайда болуы бірнеше жағдайға байланыст: 1 — жілік майында эритроциттердің аз шығарылуы. Онын себебі эритроциттер түзілу үяіін ңажетті қоретік заттар, витаминдер, темір жетіспеуі және жілік майында түрі улы қосылыстардың әсер етуі. 2 — эритроцитті құрамында гемоглобиннің аз болуы.

ІV. Үйге.§30оқу

V. Үй тапсырмасын тексеру. Сұрақтары.

1. Қан құрамында қандай заттар бар?

2.Қан қандай қызметтер атқарады?

3. Қан қалай ұйыды?

8-сынып. 11.01.

Сабақтын тақырыбы: Лимфоциттер. Лимфа оның маңызы.

Сабақтың мақсаты:

1. Оқушыларды лимфоциттердің құрылысы және

атқаратын қызметтерімен таныстыру.

2.Оқытудын жаңа элементтерін пайдаланып, оқушы

белсенділігін арттыру. әрекетін басқару оқу материалдарының мазмұнын өмірмен байланыстыру арқылы оқушылардың білім біліктігін дамыту.

Сабақтың түрі: ұжымдық ойлау

Сабақтың әдісі: Эврикалық сұбхат,сұрақ-жауап.

Сабақтың пән аралық байланысы: Валеология,медицина.

Сабақтың көрнекілігі: сызба-нұсқа,трек-сызба

Сабақтың барысы: І. Ұйымдастыру бөлімі.

ІІ. Жаңа сабақты түсіндіру.

ІІІ. Бекіту.

ІV. Үйге тапсырма беру.

V. Үй тапсырмасын тексеру.

VІ. Бағалау.

ІІ. Лимфа және онын, маңызы. Лимфа — ақшыл сары сұйықтық. Ол лимфа тамырларында жиналады, одан сон көктамыр қаны құятын оң жақ құлақшаға құйылады. Салмағы 60 кг ересек адамның организмінде 1200-1600 мл лимфа болады. Лимфа плазмасының құрамы қан плазмасына жақын. Қанға қарағанда лимфаға улы заттар тез өтеді. Лимфа жүйесінің қызметі қан тамыры жүйесіне ұқсас, яғни қоректік затты, энергиялық және құрылыс материалдарын клеткаларға, ұлпаларға тасымалдайды ж\е оларда зат алмасудан пайда болған керексіз және улы заттарды организмнен шығарады. Ол лимфаның бөгеттік, иммундық құнарландыру қызметтері. Вөгеттік қызметті лимфа түйіндері атқарады. Лимфа түйіндері лимфаның құрамына түскен улы заттарды, бактерияларды, вирустарды және т. б. сүзіп, ұстап, кейбіреулерін организмге зиянсыз түрге айналдырады. Лимфа түйіндерінің бұл бөгеттік қызметі кейде едәуір зиянын да тигізеді. Ондағы жиналған заттар лимфа түйіндерінің жұмысын бұзады. Мысалы, үнемі ісіп тұратын тамақ бездері және туберкулез, сарып (бруцеллез) ауруларында лимфа түйіндері жұқпа қоздыру орнына айналады. Сонымен қатар жұқпа лимфа түйіндерінде жасалынады. Бұл — лейкоциттердің бір түрі. Адамда не бары 460 лимфа түйіні бар. Лимфоциттер осы түйіндерде, көкбауырда, тимусте жөне жілік майында түзіледі. Кеуде куысындағы 1 мм³ лимфада 2000-ға дейін лимфоцит бар.

Тимус безінде Т-лимфоциттер түзіліп, дамиды.

Лимфоциттер антидене түзеді. Онда нәруыздар, майлар сіңіріледі және олар алмасады. Қан құрамын зерттейтін ғылым гематология. Дәрігер –гематолог.

ІІІ. Тапсырманы орындау. 115 бет.

ІV. Үйге§31оқу

V. Сұрақтар. 1. Лейкоциттердің қандай қызметтер атқарады ?

2. Фагоцитоз дегшеніміз не ?

3. Иммунитет түрлерін атаңыздар оның маңызы қандай?

4. Лейкоциттердің эритроциттерден айырмашылығын түсіндіру.

5. Антиденелер туралы не білеміз.

8-сынып. 15.01.

Сабақтын тақырыбы: Лейкоциттер.

Сабақтың мақсаты:

1. Оқушыларды лейкоциттердің құрылысы және

атқаратын қызметтерімен таныстыру,иммунитет

туралы түсініктер беру.

2.Оқытудын жаңа элементтерін пайдаланып, оқушы

беленділігін арттыру. әрекетін басқару оқу материалдарының мазмұнын өмірмен байланыстыру арқылы оқушылардың білім біліктігін дамыту.- 3. Оқушыларды салауатты өмір сүруге тәрбиелу..

Сабақтың түрі: Шығармашылық

Сабақтың әдісі: Эврикалық сұбхат,эссе жазу.есептер шығару.

Сабақтың пән аралық байланысы: Валеология,.Химия, матем.

Сабақтың көрнекілігі: сызба-нұсқа,трек-сызба

Сабақтың барысы: І. Ұйымдастыру бөлімі.

ІІ. Жаңа сабақты түсіндіру.

ІІІ. Бекіту.

ІV. Үйге тапсырма беру.

V. Үй тапсырмасын тексеру.

VІ. Бағалау.
ІІ. Лейкоциттер — эритроциттерге қарағанда ірі ядролы қан жасушасы. Қанның Імм³ мөлшерінде 4О00-Н000 лейкоцит

Лейкоциттер жіліктің кемігінде, көкбауырда, лимфа түйіндерінде түзілсді де қанға қосылады. Олар бірнеше күннен бірнеше жылдарға дейін тіршілік етеді. Лейкоциттер — түссіз жасушалар, сондықтан ақ қан түйіршіктері н-е ақ қан жасушалары деп аталады. пішіні тұрақты болмайды.Лейкоциттсрдің негізгі қызметі — организмді микробтардан, басқа түрлі нәруыздың әссрінен, суық пен ыстықтан, денеге зиянды заттар енуден сақтайды. Лейкоциттердің әр түрлі микроорганизмдерді сіңіріп және оны қорытып жіберуін И.И.Мечников фагоцитоз дсп, ал «обыр» жасушаларды фагоциттер деп атаған. Адам жұқпалы ауру туғызатын микробтын бір түрімен ғана ауырып, соған қарсы денеде антиген түзілсе, онда аурудың бүл түріне екінші рет қарсы түра алады. Денеде иммунитет, яғни жұқпалы ауру қоздыратын осы микробтан өзін қорғайтын қасиеті пайда болады. Иммунитеттің 2 түрі бар: 1. іштен пайда болады; 2. адамның өмірінде жүре пайда болады. Бұлар — табиғи иммунитет. Жасанды иммунитет пайда болу үшін адамға тіршілігі жойылған н\е әлсіретілген ауру коздырғыш-н егеді. адам көпке дсйін ауырмайды.

Түйірлі лейкоциттер-гранулоциттер, түйіршіксіз - агранулоциттер

Лейкоцит

Түйіршіксіз Түйіршікті

Нейтрофилдер 45-75%-лизосома ферм. Лимфодит 18-30%

Ээзинофилдер 1-5%-гепорин өяім коб. Моноцнттер 29% Базофилдер 0-1%.

ІV. §31оқу, Реферат жазу бір оқушы «ЖҚТБ қатерлі дерт»

V. Сұқрақтары:

1.Қанды не үшін құйады,қай топтағы адамның қанын бір-біріне құюға болады?

2.Қан кеткенде неше % NaCI ерітіндісін құяды?

3. Эритроциттердің гемоглобин құрылысы қандай ?

4. Қаназдық деген не ?Оның п.б себептері қандай?

5. Эритроциттер қай жерде түзіледі?

Сабақтың мақсаты:

1. Оқушыларды қан топтарының түрлерімен ,ерекшеліктері және қан құю әдістері,резус фоктарлар туралы түсініктер беру.

2.Оқытудың оқу материалдарының мазмұнын өмірмен байланыстыру арқылы оқушылардың білім біліктігін дамыту.

Сабақтың түрі:дәріс

Сабақтың әдісі: баяндау, кестелер толтыру.

Сабақтың пән аралық байланысы:.Химия, математика.

Сабақтың көрнекілігі: сызба-нұсқа,трек-сызба

Сабақтың барысы: І. Ұйымдастыру бөлімі.

ІІ. Жаңа сабақты түсіндіру.

ІІІ. Бекіту.

ІV. Үйге тапсырма беру.

V. Үй тапсырмасын тексеру.

VІ. Бағалау.

І Амандасу, сабақ құралдарын тексеру,

ІІ. Жаракаттанғанда, зақымданғанда көп қан жоғалту адам өміріне кауіпті.

1901 жылы австриялык ғалым К. Ландштейнер қанның үйлеспеушілігін зерттеу кезінде кейбір жағдайда бір адамның канының плазмасының эритроциттерін баска адамньщ эритроциттерімен араластырған кезде олардың бірігіп калатынын байқады. төрт тобын ашты: I, II, III және IV топ Осы еңбегіне байланысты 1930 жылы К. Ландштейнер Нобель сыйлығын алды, Эритроциттердін бірігіп қалуын агглютинация дел атайды. Агглютинциядан қан ұйып, ұсақ тамырлар бітеліп қалады да, адам өліп кетуі мүмкін.

Қан қүю кезінде енгізілетін қан эритроциттерінің донор қаны құйылатын адам қанының эритропиттерімен бірігіп

қалмауын ескеру өте маңызды. Құюға арналған қанды донордан алады. Донор дегеніміз — өз еркімен кан беретін адам. Реципиент деп донордан қан алатын адамды айтады. I топты қанды қаны кез келген топтағы адамға кұюға болады. Сондыктан кан тобы I адамды әмбебап донор деп атайды. Қаны IV топ адамға барлық терт топтағы қанды кұюға болады, оларды әмбебап реципиент деп атайды. Шамамен, адамдардың 40%-ының қан тобы I, 40%-ы — II топ, 14%-ы — III топ, 6%-ы — IV топ. Қан тобы — тұқым қуалайтын белгі және адамның бүкіл өмірінде өзгермейді.

ІІІ. 1. Қан топтары қандай болады?

2. Қандай белгілеріне байланысты қанды топқа бөпеді?

3. Қандай жағдайда адамға қан құяды?

4. Резус-фактор дегеніміз не?

5. Өз қаныңның тобы мен резус-факторын біпу не үшін қажет?

6. Агглютинация дегеніміз не?

7. Донор дегеніміз кім? Реципиент дегеніміз кім?

V. 1. Лимфа жүйесінің құрылысы қандай?

2. Лимфа құрамы қандай?

3. Лимфациттер қызметі қандай?

4.Лимфа түйіндері қалай тұзілген және қандай қызмет атқарады?

5. Ұлпа сұйықтығын заласыздандыру және сүзу қайда жүреді?

6. Фагоциттер қандай қызмет атқарады?