Рецептор. 2. Сезімтал жүйкелер. 3. Үлкен ми сынарлары қыртысының аймактары. ІV. §19

2. Сезімтал жүйкелер.

3. Үлкен ми сынарлары қыртысының аймактары.

ІV. §19

V.

1.Вегетативті жүйке жүиесінің симпатикапық бөлімінің алғашқы нейрондарының денелері қайда орналасқан?

3. Жұлынның қандаи бөпімдерінде парасимпатикалық бөлімнің алғашқы нейрондарының денелері орналасқан?

4. Олар жүйке түйіндерін қайда түзеді?

Қосымша материалдар беру.

4. Қандай сезім түрперін білесіңдер?

5.Тітіркенуді қабылдау қалай іске асырылады?

а) импульсті жұмыс мүшесіне беру; ә) тітіркенуді қабылдау;

б) рецепторлардан қозуды О.Ж.Ж. беру;

в) сезімтал нейрондардан қимыл-қозғалыс нейрондарына қозуды тасымалдау;

г) ерекше сезім қалыптастыру.

Биология. 8-сынып. 19.11.2011

Сабақтың тақырыбы: КӨЗДІҢ ҚҰРЫЛЫСЫ МЕН ҚЫЗМЕТІ

Сабақтың мақсаты: 1.Оқушыларды көз құрылыс мен атқаратын қызметіментаныстыру

2. Оқушылардың танымдылық қабілетін арттыра отырып, сезім мүшелерімен олардың маңызын білу.

3.Оқушыларды адамгершілікке, бас гигиенасын таза ұстауға тәрбиелеу

Сабақтың типі:Жаңа сабақ

Сабақтың түрі: ақпараттық

Сабақтың әдісі: иллюстративті баяндау. трек-сызба құру.

Сабақтың пән аралық байланысы: математика

Сабақтың көрнекілігі: электронды оқулық,сызба-нұсқалар

Сабақтың барысы: І. Ұйымдастыру бөлімі.

ІІ. Жаңа сабақты түсіндіру.

ІІІ. Бекіту.

ІV. Үйге тапсырма беру.

V. Үй тапсырмасын сұрау §20.

І. Амандасу. Сабаққа әзірлеу. Түгелдеу, Сабақ мақсатымен таныстыру

ІІ .Көрудің маңызы. Адам көру анализаторы аркылы Қоршаған дүниеден 90%-дан көп ақпарат алады. Көру арқылы дар жазуға, оқуға үйренеді. Қоршаған табиғаттағы, сәулет өнері, мүсін өнері, кескіндеме, балет, кинодағы әдемілікті көре білу тәрбиелі адамды ерекше көрсетеді.

Көздің кұрылысы. Көз косымша мүшелерді: қас, қабақ, кірпік, көз жасы бездері, жас өзекшесі, көзді қимылдататын бұлшық еттер, көз шарасын қорғайды. Адам көз алмасын жас сұйықтығымен ылғалдау үшін қабағын ашып- жабады




Көзбұршақ
Нұрлы қабық

Көздін қасан қабығы

Көру жүйкесі Бұлшық еттер

35-сурет. Көздің құрылысы
Сөйтіп, оны жылытады жөне көз алмасына түске. ауа қоспасын тазартады. Көз жасы безі жас сұйықтығын. шығарады. Жас сұйықтығының артық мәлшері жас өзегі арқылы мұрын қуысына ағады Көз алмасының пішіні шар тәрізді, 2/3 белігі бас сүйектегі көз шарасымен коршалады да, көз алмасының солға, онға, жоғары жөне төмен қозғалысын камтамасызі ететін көз алмасын кимылдататын бұлшык ет арқылы көз шарасына бекінеді . Көз алмасы ақ қабық (склера), тамырлы және тор қабықтан тұрады

Жас безі
Үстіңгі ңабақ

Жас қабы

Жас өзегі

Мұрыннынң жас ағатын өзегі

.

Ақ қабықтың алдыңғы белігі мөлдір қасаң қабыққа жалғасады. Ол кеөді сыртынан қоршайды, оған көзді

бұлшық еттер бекінеді. қабық жарықты өткізеді, Тамырлы қабықта кан тамырлары Қан тамырлары ақ қабық жағынан қара пигментпен жабылған. Сондықтан көз алмасының ішіне түскен жарықты өткізбейді.Тамырлы қабық көздің барлык қоректік заттармен және оттекен қамтамасыз етеді. Тамырлы қабыктың алдыңғы жағы орталығында қарашық

орналасқан нұрлы (түсті) қабыққа жалғасады. Көздін түсі нұрлы қабық түсіне байланысты. Қарашық жарқыраған жарықтан тарылып, көз ішіне жарық ағынын шектейді, ал қараңғыда ұлғайып, шашыраған жарықты ұстайды. Бұл бейімделу (адаптация) деп аталады. қарашықтын арткы бөлігінде екі жағы дөнес_линза тәрізді көзбұршақ (хрусталик) орналасады. Көзбұршак кірпік бұлшық етіне бекінеді және оның жиырылуына байланысты пішінін өзгертіп отырады (кисықтығын өзгертеді). Егер алысқа қарасақ, оның қисыктығы азаяды да, алыстағы заттарды жақсы көреміз, ал жақын орналаскан заттар айкын болмайды. Жакын орналаскан заттарды көргенде керісінше болады. Көзбұршақ өз қисықтығын ұлғайтады. Көзбұршақтың мүндай өзгерісі аккомодация деп аталады. Көз алмасының артқы қабырғасында көздің тор қабығы (сетчатка) орналасады Көздің тор қабығында жарыққа сезімтал рецепторлар: құтышалар (жарык пен түсті қабылдайтын рецепторлар) ж\е таяқшалар (қас қарайғандағы жарық рецепторлары) орналаскан. Көздің тор қабығында қарашыққа қарсы жиналған құтышалар сары дақ деп аталады. Ал көздің тор қабығындағы көру жүйкесі шығатын жерді соқыр дақ дейді., жарық тітіркендіргіштерін қабылдамайды.

Көздің ішкі бөліғі көздің пішінін сақтайтын мөлдір іркілдек затпен — шыны тәрізді денемен толтырылған

Көздін. тор қабығында басталған заттың түсі, пішіні, жарықтандыруының, оның бөлшектерінің анализі ми қыртысының көру аймағында аякталады (41-сурет).

Таяқшалар

Пигментті қабат

Кезді қимылдататын бұлшық ет заттың кескіні көздің тор қабығына, сары даққа дәл түсетіндей етіп көз алмасын қозғайды.

Көздің тор кабырының фоторецепторларында көру жүйкесі арқылы миға — үлкен ми сыңарлары қыртысын көру аймағына берілетін жарықтың жүйке импульстеріне Жарық

түрленуі жүреді: сол козден оң жак көру бөлігіне, ал оі көзден — сол жақ көру бөлігіне, ярни айқасып беріледі.

Көздің қасаң қабығы


Көзбұршақ Top қабыктағы бейне

ІІІ, зертханалық №3

ІV. §20

V.

ЕСТУ МҮШЕСІНІҢ ҚҮРЫЛЫСЫ МЕН ҚЫЗМЕТІ

есту

43-сурет. Сырткы кұлак

Сабақтың тақырыбы: ЕСТУ МҮШЕСІНІҢ ҚҰРЫЛЫСЫ МЕН ҚЫЗМЕТІ

Биология. 8-сынып. 20.11.2009

Сабақтың мақсаты: 1.Оқушыларды есту мүшесінің мен атқаратын қызметіментаныстыру

2. Оқушылардың танымдылық қабілетін арттыра отырып, сезім мүшелерімен олардың маңызын білу.

3.Оқушыларды адамгершілікке, бас гигиенасын таза ұстауға тәрбиелеу

Сабақтың типі:Жаңа сабақ

Сабақтың түрі: ақпараттық

Сабақтың әдісі: иллюстративті баяндау. трек-сызба құру.

Сабақтың пән аралық байланысы: математика

Сабақтың көрнекілігі: электронды оқулық,сызба-нұсқалар

Сабақтың барысы: І. Ұйымдастыру бөлімі.

ІІ. Жаңа сабақты түсіндіру.

ІІІ. Бекіту.

ІV. Үйге тапсырма беру.

V. Үй тапсырмасын сұрау

І. Амандасу. Сабаққа әзірлеу. Түгелдеу, Сабақ мақсатымен таныстыру

ІІ .Көрудің маңызы. Адам көру анализаторы аркылы Қоршаған дүниеден 90%-дан көп ақпарат Есту анализаторының маңызы. Есту мен сөйлеу адамдар арасындағы қарым-катынастың маңызды құралы Есту мүшесінің кқұрылысы. Есту мүшесі сыртқы ортаңгы және ішкі құлақ болып бөлінеді. Сырткы құлақ қүлақ қалқаны мен сырткы есту жолы жатады .

Ішкі кұлақтың жартылай иірім өзектері

құлақ

Дабыл жарғағы

тығын түзуі мүмкін. Ол естудін нашарлатады. Құлықты әр түрлі затпен (сірщке, түиреуіш, й ) алуға болмайды. Ортаңғы құлақ аурулары жұқпалы аурумен ауырған (скарлатина), баспа, тұмау, т.б.) мүрын-жұтқын шақтан микробтар мұрын шырышымен (сілемей) есту түтігі арқылы ортаңғы құлакка түскенде п.б.

Құлақ ауырған кезде дөрігерге керіну керек. Есту _мүщесіне адамға күнделікті эсер ететін қатты шу зор зиян келтіреді..

Вестибула аппараты (тепе-теңдік мүшесі). Адамда тепе-тендік мүшесі ішкі күлакта орналаскан. Ол екі капшьщ пен жартылай иірім өзектен түрады. Өзек өзара перпен­дикуляр үш куыста орналаскан. Жартылай иірім озек куысы сүйыкка толы. Жартылай иірім өзек қабырғасында рецепторлар мен көмір қышкылды кальцийдің (әк) ұсақ кристалдары орналаскан.

Дененід әр түрлі қалпында кристалдар кқысымы қандай да бір рецепторларда қозу тудырады. Пайда болтан жүйке импульстері миға (ортаңғы ми, мишык, үлкен ми сыңарының кыртысы) Мидан жауапты импульстер қаңка бұлшық еттерінің өр түрлі тобына түседі. Бұлшық еттер жиырылады, дене тепе-теңдігі бұзылса, қалпына келеді.

Вестибула аппараты орталық жүйке жүйесіне дене және оның бөліктерінің кеңістіктегі орны туралы үнемі аппарат беріп отырады.

өтеді.

Жүйке

тары

ІІІ. 1. Есту анализаторының құрыпысы қандай?

2. Дыбыс тербелістері есту мүшелерінде қалай беріледі?

3. Ішкі құлақты топтыратын сұйықтық дыбыс тербелістерін беру кезінде қандай рөл атқарады?

Есту түтігі дегеніміз не? Есту түтігі дабыл қуысын қандай мүше қуысымен біріктіреді?

5. Есту сүйекшелері қандай рөл атқарады?

6. Ішкі қүлақ қүрыпысы қандай?

7. Құлақтың қандай бөлігінде тепе-теңдік мүшесі орналасқан?

8. Вестибупа аппаратының құрылысы қандай?
ІV. §21

V.
Д 4-зертханалық жұмыс. Кұлақтын есту қабілетін анықтау

Кұлақтың қалай еститінін тексеру үшін мектеп дәрі-герін шакыру керек.

Биология. 8-сынып. 27.11.2009.

Сабақтың тақырыбы: ТЕРІ ЖӘНЕ БҰЛШЫҚ ЕТ СЕЗІМІ, ИІС СЕЗУ ЖӘНЕ ДӘМ СЕЗУ

Сабақтың мақсаты: 1.Оқушыларды тері бұлшық етсезімі,иіс сезу және дәм сезудің жүзеге асу

2. Оқушылардың танымдылық қабілетін арттыра отырып, сезім мүшелерімен олардың маңызын білу.

3.Оқушыларды адамгершілікке, бас гигиенасын таза ұстауға тәрбиелеу

Сабақтың типі:Жаңа сабақ

Сабақтың түрі: ақпараттық

Сабақтың әдісі: иллюстративті баяндау. трек-сызба құру.

Сабақтың пән аралық байланысы: математика

Сабақтың көрнекілігі: электронды оқулық,сызба-нұсқалар

Сабақтың барысы: І. Ұйымдастыру бөлімі.

ІІ. Жаңа сабақты түсіндіру.

ІІІ. Бекіту.

ІV. Үйге тапсырма беру.

V. Үй тапсырмасын сұрау

І. Амандасу. Сабаққа әзірлеу. Түгелдеу, Сабақ мақсатымен таныстыру

. Тері сыртқы ортамен тікелей жанасады. Ол жанасу мен кқысымды, жылу мен суықты, ауыруды кабылдайды. Бұл сезімдерді тіл, мұрын, ауыздың сілемейлі қабықтары кабылдайды. Теріде ауырсыну рецепторлары көп, 1 см²-де, шамамен, 100 ауырсыну рецепторы бар.

Ауыру — бұл қорғаныш реакциясы, қауіппен күресуді жеделдетудің маңызды сигналы. Ауырсыну сезіміне адам үйренбейді. Ал температура өзгерістеріне жеңіл бейімделеді. Жылуды бір рецепторлар, ал суыкты басқа рецепторлар қабылдайды. мұндай рецепторлар бетте және ерінде көп орналаскан.

Сипап сезу — бұл тері сезімі және оны арнайы рецеп­торлар жасайды. Олар саусак, тіл ұшында, ерінде көп болады. Рецепторлар капсулаға немесе қабыққа оралған жүйке ұштары болып табылады. Теріге түсетін қысымға біз тез үйренеміз, сондыктан біраздан кейін киімнің тигенін сезінбей қаламыз. Көзді жұмып затты ұстағанда, біз оның пішінін, мөлшерін, бетінің сипатын, температурасын анықтай аламыз. Бұл сезім соқыр адамда өте жақсы дамыған Еңбек іс-әрекетінің дағдысы саусақ ұштарының сезім-талдығымен байланысты. Сезімтал жүйке бойынша тері рецепторларының сигналы жұлын мен мидағы бұлшық ет сезімі аймағына бағытталады.

Бұлшық ет сезімі. Қаңка бұлшық етінде бұлшык ет жиырылғанда және жазылғанда қозатын арнайы бұлшық ет рецепторлары болады. Адам бұлшық ет сезімінсіз бірде-бір үйлесімді қимыл жасай алмайды. Пианинода ойнаушы, скрипкашы, хирург, шофер жөне көптеген баска мамандық иелерінде бұлшық ет сезімі маңызды рел атқарады.

Адам көрмей қалғанда бүл сезім күшейеді.

Ғарышкерлер үшін ұзақ уақыт ұшу кезінде салмақсыздық күйінде бұлшық ет жүктеме алатын тренажер қарастырылған.

Дәм сезу мүшесі. Тамакты оның иісімен бірге қабылдаған кезде дәм сезімі пайда болады. Дәм сезу рецепторлары суда еріген заттын дәмін сезіп, қабылдай алады. Сілекеймен н\е дәм сезу сұйықтығымен араласпаған құрғақ тамақтың дәмі сезілмейді. Дәм сезу рецепторлары тілде орналасқан, бұл — тіл бүртіктері. Дәмді тілдің әр түрлі бөліктері әр түрлі сезеді.

ЖанасуТері рецепторлары және соған сәйкес түйсіну дәм сезу рецепторлары

қысым

Тіл ұшы — тәтті нәрсеге, орталық-артқы бөлігі — ащы,

алдыңғы және бүйір бөліктері тұзды нәрсеге сезімтал. Қышкыл дәмді қышқылды тілдің бүйір шеті сезеді. Тілдің әр түрлі

бөліктерінде орналасқан рецепторлардан жүйе талшыктары

қозуды мидың белгілі бір бөлігіне өткізеді




Дәм сезу рецепторлары дәм бүртіктері

48-сурет.

Жүйке талшыктары

Тамақ ішкенде тілдің барлың рецеп­торлары жүмыс істейді. Лимон, қарбыз, кұлпынай, т.б. жеген кезде, қышкыл, ащы, тәтті, түзды дәмнен күрделі дәм үйлесімі пайда болады.

Иіс сезу тамақ қабылдауға міндетті түрде қатысады. Мұрын бітіп, иіс сезбей қалған кезде тамақ дәмі қалай өзгереді.

Иіс сезу мүшесі. Адам үшін иіс маңызды рөл аткарады. Ол тұрмыстық газдың шығып жатқанын, ашып кеткен тамақ туралы хабар береді, Мұрын қуысының үстінгі мұрын қалқанында иіс сезу мүшесі орналасқан. Бұл — пішіні түйреуіш тәрізді және кірпікшелері бар иіс сезу рецепторларының шоғыры (жиналуы).

Осы кірпікшелер хош иісті заттардың молекулаларын газ төрізді күйінде қабылдайды. Иіс сезу рецепторлары ете сезімтал. ХоШ иісті заттың 1 грамының 10 млн-нан бір бөлігі адамның кабылдауына жеткілікті.

Кіршкшелер


Эпителий жасушалары

Иіс сезу жасушалары

Жүйке талшык­тары
Днализаторлардың өзара әрекеті. Біз анализатор-_ларға байланысты әлемді біртүтас кабылдаймыз. Жеке сезімдердіп өзара өрекеті барлык анализаторлардан сиг­нал тусетін ми кыртысында жүреді. Барлык анализатор-лардын өзара әрекеті — толыкканды тіршіліктің, еңбек Іс-әрекетінің міндетті шарты.

1. Сәйкестігін аныктаңдар:

1. Иіс сезу мүшесі.

2. Дәм сезу мүшесІ.

а) рецептор жасушаларынын тітіркендіргіштері — суда еритіл заттар;

ә) иіс сезуді қамтамаеыз етеді;

б)жасуша тітіркендіргіштері — кейбір заттардың газ күйіндегі бөлшектері;

в) рецепторлардан импульс жүйкелер бойынша үлкен ми сыңарлары қыртысының самай және төбе бөліктерінін ішкі бетінін нейрондарына түседі;

г) рецепторлары тіл бүртіктері эпителийінде болады;

ғ) рецепторлар мұрын қуысының жоғары бөлігінің сілемейлі қабығында болады.

V. . 1.Есту анализаторының құрыпысы қандай?

2. Дыбыс тербелістері есту мүшелерінде қалай беріледі?

3. Ішкі құлақты топтыратын сұйықтық дыбыс тербелістерін беру кезінде қандай рөл атқарады?

4.Есту түтігі дегеніміз не? Есту түтігі дабыл қуысын қандай мүше қуысымен біріктіреді?

5. Есту сүйекшелері қандай рөл атқарады?

6. Ішкі қүлақ қүрыпысы қандай?

7. Құлақтың қандай бөлігінде тепе-теңдік мүшесі орналасқан?

8. Вестибупа аппаратының құрылысы қандай?
Суретті караңдар. Дәм сезу мүшесінің құрылысын атандар.

ІІІ.

Сабақтың тақырыбы: Қаңқа. Сүйек құрылысы.Химиялық құрамы.

Сабақтың мақсаты: 1.Оқушыларды қаңқа бөлімдері және сүйек құрамымен таныстыру.

2. Оқушылардың танымдылық қабілетін, оқу материалдарын толық меңгерту қабілетін арттыру

3.Оқушыларды адамгершілікке, бас гигиенасын таза ұстауға тәрбиелеу

Сабақтың типі:Жаңа сабақ

Сабақтың түрі: ұжымдық ойлау

Сабақтың әдісі: иллюстративті баяндау. трек-сызба құру.

Сабақтың пән аралық байланысы: математика

Сабақтың көрнекілігі: электронды оқулық,сызба-нұсқалар

Сабақтың барысы: І. Ұйымдастыру бөлімі.

ІІ. Жаңа сабақты түсіндіру.

ІІІ. Бекіту.

ІV. Үйге тапсырма беру.

V. Үй тапсырмасын сұрау

І. Амандасу. Сабаққа әзірлеу. Түгелдеу, Сабақ мақсатымен таныстыру

ІІ.. Тірек-қимыл жүйесінің маңызы.Қаңқа сүйектерден жөне олардың байланысынан тұрады. Ол біздід денемізге тірек болып, пішінін сактайды, қорғаныштық және қан түзілу қызметін атқарады, зат алмасуга қатысады. Дене және аяқ-қол сүйектері иінтірек болып табылады. Ол арқылы дененің кеңістіктегі қимыл-қозғалысы жүзеге асырылады.

Түтікті сүйектің басы сүйектің кызыл кемігін, ал куысы сүйектің сары кемігін қорғайды.

Адам қаңкасы 200-ден астам сүйектен түрады. Әрбір сүйектің белгілі бір пішіні, мөлшері және каңкадағы белгілі бір орны болады.

Бас қаңқасы. Бас қаңқасы — бас сүйек екі: ми және бет бөлігінен түрады. Ми бас сүйегінің сүйектері — маңдай, шүйде, жұп самай және төбе сүйектері өзара берік байланысқан Олар миды қорғайды. Шүйде сүйегінің үлкен тесігі бар. Бұл жерде ми мен жұлын жалғасады. Сүйектегі көптеген майда тесіктер аркылы жүйкелер мен қан тамырлары өтеді.

Бас сүйектің бет белігін ірі сүйектер — қозғалмайтын үстіңгі ж\е қозеалмалы астыңгы жақ сүйектері құрайды. . Жақ сүйектерінде тістер орналаскан. тіс түбірі жақ сүйегіндегі ұяда терең орналаскан, сондықтан олар берік бекиді.

Дене қаңқасы. омыртқа жотасы мен кеуде куысы жатады . Омыртқа жотасы дене бөліктерін байланыстырып, жұлынның қорғаныш қызметін, бас, қол, бүкіл дененің тірек кызметін аткарады Омыртка жотасының жоғары бөлігі бас сүйекпен байланысады.

Омыртқа жотасы 33—34 омыртқадан түрады. Оні мойын (7 омыртқа), арқа (12 омыртқа), бел (5), сегізкөз (сегізкез түзетін косыла ескен 5 омыртка), күйымшақ (кұйымшак түзетін қосыла өскен 4—5 омыртка) бөлімде құрайды

Омыртқа жотасы иілім түзеді, оның екеуінің дөнесі жері — алға, ал екеуінікі артка бағытталған. Иілімнің болуы адамды баска омырткалы жануарлардан ерекшеі лейді және ол дененің тік бағытына және тік жүруге байланысты. Иілімдер еркін козғалуды, тепе-тендікті сактауды камтамасыз етеді. Омырткалар арасында серггімді омьгртқааралык дискілер орналаскан. Омыртка жотасыныН козғалғыштығы жаксы, оньщ козғалуы үш ось айналасында жүзеге асырылады. Ол өркайсысының денесі, омыртка тесігін түзетін арткьі доғасы бар омыртқалардан түрады. і Бірінің үстіне бірі орналасып, омыртка тесігі жүлый| орналасатын омыртка өзегін түзедІ. Доғадан есінділері таралады, оларға бұлшыкқеттер б

Кеуде куысы. Арқа омырткалары, қабырғалар мен төс кеуде қуысын түзеді (55-сурет). Адамда, әдетте, доға төрізді иілген жалпак 12 жұп қабырға болады. Олар артқы жағынан арқа омырткаларымен жалғасады, ал алдыңғыдағы (теменгі екі жүбынан баска) төспен байланысады. Қабырғалардың козғалуы адамның тыныс қозғалыстарына

Иың белдеуі екі жауырын мен екі бұғанадан тұрады, жауырын — кеуде қуысынын арткы-жағында орналаскан Үшбүрышты жалпак сүйек. БүғананыЙ" бір ұшы төстің жоғары ұшымен, екінші ұшы — жауырынмен қосылған.

шынтақ сүйегімен білектің шынтак буынында айналмалы қозғалыс жасайтындай болып байланыскан.

Қол басы сүйектерінің үш бөлімін ажыратады: білезік сүйектері, алакан сүйектері және майда сүйектерден тұратын саусак сүйектері (56-сурет).