Студенттердин өз алдынча иштери үчүн тапшырмал (СӨИ)

Элдик музыка, фольклордун башка т\рлър\ менен катар эле, турмуштун тартиптин практикасынын рухий аспектилерине чйин чагылдырат. Ал адамдардын байыркы жана азыркы курчап турган айлана – чъйръ жън\ндъ къз караштарын,алардын дин ишенимин, м\дъълър\н, кооздукка бълъгън т\бъл\к тартылуусун жана сезим туйумдарын чагылдырат.

Кыргыз элдик музыкалык маданиятынын тамыры байыркы замандарга кетет.Кыргыздын музыкалык жана поетикалык салттары къптъгън кылымдар бою ички жана тышкы факторлордун таасири астында трансформацияланып келген.Бирок ъз\н\н т\пк\ къркъм касиетин жоготкон эмес.Ушунун натыйжасында бул салттар улуттук музыкалык чыгармачылдыктын белгил\\ бир системасын т\з\п, кыргыздардын музыкалык фольклору аяр сакталып,этностук чъйръдъ муундан муунга ът\п кел\\дъ.

Кыргыз элдик музыкасында элдик жана кесипкъйл\к деп аталуучу эки чоё ъз ара байланышкан эки чоё катмарлар бар.Элдик музыкалык фольклор деп къпч\л\к элдин жана анын музыкага къб\ръък же азыраак жъндъмд\\ адамдарды кошо алгандыгы чыгармачылдыгы эсептелет.Кесипкъйл\к фольклор-бул элдик музыкалык маданиятын ъзгъчъ социалдык-маданий катмары.Ал компазитордук жана аткаруучулдук чеберчиликтин деёгээли боюнча элдик фольклордон,жогору турат жана къркъмд\к жагынан адистештирилген м\нъзгъ ээ.Эл ичинде ооз эки салттагы кесипкъйл\к искусствонун ък\лдър\ эл шайырлары деп аталган.

Моёголдор Тянь-Шанда \стъмд\к кылып турганда (XVI к.) кыргыздар эр кък\ръкт\\л\г\ \ч\н “Моёголистандын жапайы арыстандары” деген атка конушкан.Кыргыз этноними алгачкы ирет кытай хроникасында, б. з .ч . 201-жылы. эскертилет.Кыргыз элинин калыптануу процеси тарыхчылардын пикири боюнча б .з .ч . эле башталып XVI кылымда аяктаган.Азыркы Кыргызыстандын аймагында жашаган элдердин тарыхынан алгачкы феодалдык мезгили Батыш жана Чыгыш т\рк каганаттарынын (VI-VII к) т\з\л\ш\ менен байланыштуу.Кыргыздардын музыкалык турмушу жън\ндъ кээ бир т\ш\н\ктърд\ бер\\ч\ кыскача малыматтар кытай булактарында кездешет: батыш т\рк каганынын ордорсунда – Суяб шаарында (Азыркы Токмокко жакын ) кытай динчил окумуштуусу (паломник ) Сюань Цзяндын келишинин урматына берилген той музыка ойноо башталып, ага ырахат тартуулап жанын жыргаткан жана суктанткан, ж\ръг\н толкундаткан. Бул факт т\рк каганаттарынын расмий иш-чараларында музыка чоё мааниге ээ болгондугун айгинелейт.

Азыркы Токмок шаарында т\шт\к – батыш жагынан 18 км жерде жайгашкан, Жусуп Баласагын шаарынын тургуну болгон,ал 1069 – 1070 –ж. Жарык къргън “ Кутдагы билиг “ (“ Бакыт бер\\ч\ билим “ ) деген дидактикалык поема- трактаттын автору.Махмуд Кашкари т\нд\к кыргыздардын Барскоон шарынан ( азыр Ысык – Къл облусунун т\шт\г\ндъг\ кыштак ) чыккан, ал ъз\н\н “Дивану лугат ат – тюрк “ ( “ Т\рк тилдеринин създ\г\ “ ) аттуу китебин 1072 -1074 ж. Жазган.

Он \ч\нч\ кылым – Орто жана Борбордук Азияда моёголдор бийлик ж\рг\згън мезгил болгон.Моёгол урууларынын Борбордук Азияга жапырт къч\п кел\\с\ моёголдор менен жергиликт\\ калктардын ортосунда карым – катнаштарынын к\чъш\нъ шарт т\згън. Бул болсо алардын антропологиялык аралашуусуна гана эмес, маданий, айрым айтканда, тил жагынан да аралашууга алып келген.

Артта калган феодалдык ълкъ болгон Моёголия кыргыздардын маданияты менен искусствонун ън\г\ш\ндъ алгылыктуу роль ойной алган эмес. Тескерисинче, В. Бартольдун ырастоосу боюнча “X кылымдагы караханиддерге караганда алда канча тъмън деёгээлде” калгандыктан , салттардын к\ч\н сезген.

XIII – XIX кылымдарда кыргыздар коёушу миамилекеттерден т\рд\\ саясий къз карандылыкта болушкан.Кенже кыргыз эпосу деп аталган топтогу къптъгън чыгармалардын маазмундары ошол учурдагы ири тарыхый окуяларды: узакка созулган кыргыздардын моёгол, калмак, казак жана цин ( Кытай ) менен болгон к\ръштър\н камтыган.Булар – оозеки салттагы кесипкъйл\к музыкалык – поетикалык чъйръгъ кирген тъмънк\ поемалар :

“ Курманбек” , “Жаныш –Байыш” , “ Шырдакбек” , “Эр Солтоной” , “Эр Табылды” , “ Жаёыл Мырза” , “Эр Эшим” , “Эр Кошой” ж.б азыр булардын баары жазылган.

XIX кылымдын экинчи жарымында Кыргызыс тан Орусиянын курамына кирген.Бул анын империя менен болгон ъз ара карым катнаштарынын ън\г\ш\н\н мыйзам ченемд\\ натыйжасы эле.

Кыргызыстан Орусиянын курамына киргенден баштап жашоо- турмуштун бардык тармактарында ъзгър\\лър боло баштаган.Социалдык экономикалык байланыштар т\з\лгън.Жаёы шаарлар ( Токмок, Пишпек , Каракол ж.б) , жарым шаар тибиндеги паселкалар, орус келгиндеринин жана жергиликт\\ кыргыз дыйкан чарбалары пайда болгон.

1898 – жылы т\шт\к козголоёчулары Анжияндагы падышалык аскер гарнизонуна кол салышкан.Ал ырайымсыздык менен басылган.Аскер сотунун чечими болюнча ъл\м жазасына 106 киши ък\м кылынган, бирок жаёы нааразычылыктан сактанган бийликтегилер аны Сибирге къп жылдык айдоо жазасы менен алмаштырган.Кесилгендердин ичинде жалган жалаа менен кармалган, талантуу кыргыз ънърпъз жигиттери да бар эле.

Кыргызыстандын тарыхындагы XIX кылымдын аягы -XX кылымдын башында зор саясий- сациалдык окуялар жана фактылар тарыхый фактылар тарыхый ырлар деген аваздык жанрда кыргыздардын улуттук – боштондук кыймылдарын чагылдырган.

Борбордук Азияда совет бийлигинин биринчи жылдарында Ташкент, Верный (кийин Алма- Ата , азыр Алматы) , Пишпек (Фрунзе , Бишкек) ж.б шаарларда илимий комиссиялар жана элге билим беруу бъл\мдър\ т\зълъ баштап, алар эл агартуу иштерин ( сабатсыздыкты жою мектептерди уйуштуруу) башка улуттук къркъм ънърд\н, анын ичинде музыкалык фолькулордун ън\г\\ маселелерин чечип турган.

Кыргыз мамилекеттик театры (1930 ) жана Кыргыз мамилекеттик Филармониясы (1936 ) уюшулганга чейин элдик музыкалык маданиятынын дээрлик бардыгы негизинен айыл – кыштактарды топтошкон. Айыл тургундарынын социалдык – эканомикалык базасы фолькулордук чыгармачылдыктын салттуу т\рдъ ън\г\ш\нъ туруштук да, эстетикалык да шарт т\згън.

Касым Тыныстановдун катышуусу боюнча 1925 –жылдан баштап кыргыз эл музыкасынын , нотага т\ш\р\п жыйнаш \ч\н, орусиянын кесипкъй музыканттары менен кат аркылуу с\йлъш\лър ж\рг\з\лгън.Бирок алар башында макулдугун берип, кийин кандайдыр бир себептер менен айнып калышкан.Аягында бул ишти атактуу музыковед – фольклорчу А.Затаевич ж\зъгъ ашырган.

Пишпекке башкалар менен бирге Токтогул Сатылганов келген, ал эми анын репертуарын нотага жазуу \ч\н элдик музыканын белгил\\ жыйноочусу А . Затаевич чакырылган.Ошол мезгилдеги элдик чыгармачылдыктын ън\г\ш\ндъ б\тк\л Кыргызыстан боюнча ъткър\лгън музыкалык –этнографиялык олимпиадалар (1936 , 1937 , 1938 ) чоё мааниге ээ болгон.Катышуучулардын саны, сапаты боюнча алар республиканын маданий турмушунда зор окуялар болгон.Катышуучулардын ичинде ак – ала сакал карыялар , жана жаштар бар эле. Ардактуу делегаттардын ичинде 80 жаштагы комузчу Ныязаалы Борошев , 65ке келген тъкмъ акын Барпы Алукулов ж.б болгон. 1936 – жылкы олимпиадага жюри м\чъс\ катары А . Затаевич катышып, ал айрым ырчы, комузчулардын чыгармаларын нотага жазып , элдик талантар жън\ндъ ъз ойун мезгилд\\ басма съзгъ жарыялаган.

1930 – жылдары кыргыз эл аспаптарын кайра конструкциялоо иштери башталган. Ал эки максатты къздъгън : 1 . Угуучулардын чакан чъйръс\нъ эсептелген аспаптарды чоё аудиторияга алып чыгуу,

30 жылдын экинчи жарымында фольклордук салттар менен компазитордук чыгармачылдыктын ортосунда бекем байланыш т\з\лът. Ал европалык жазма тибиндеги музыканын жанырдык жана стилдик формаларында жаны улуттук синтездештирилген чыгармаларды жаратуунун маанил\\ фактору эле.

Кыргыз совет музыкалык маданиятынын согушка чейинки ън\г\ш\н\н алгачкы этабы жыйынтыгы катары анын жетишкендигин Москвадагы 1939 – жылы кыргыз искусствонун жанан адабиятынын биринчи, декадасында кеёири коомдук кърсът\\ болгон.Анда улуттук музыкалык драма театырынын хору, солисстери бийчилери, оркестранттары жана актерлору менен катар эле элдик ооз эки кесипкъй ырчылар, тъкмъ акындар, манасчылар, дастанчылар жана аспапчылар- М. Куръёкъев , А . Огонбаев , К .Акиев , О . Бълъбалаев , А . /сънбаев , К . Орозов , Ы.Туманов, Ж.Шералиев, С.Каралаев, М.Мусулманкулов, М.Ъм\рканова ж.б катышкан.Анда Москвалыктар улуу “Манас” эпосунун айтуучулук искусствосунун уникалдуулугун, жана мобилд\\л\г\н ътъ таё калуу менен угушкан.

Оозэки салтарды кийинки муундарга ъткър\\н\н жана \йрът\\н\н методикасы ъзгър\лд\: анын бир бъл\г\ окуу жайларга ( Б.Бейшеналиева атындагы Кыргыз макмилекттик искусство инустуту , Кыргыз улуттук консерваториясы, Бишкектеги, Оштогу, Караколдогу музыкалык орто окуу жайлары ж.б ) жана жазуу ( нота менен ) формаларына которулууда.

Чыгармачылдыктын айрым фольклордук жанрлары жана формалары жагымсыз тышкы факторлордун таасири менен ъч\п же таптакыр унутулуп калуусу м\мк\н.Ырым – жырымдуу жанырлардын , башчылыктын ( шаманизимдин ), “заманизимдин” ж.б к\ч менен жок болушу ушундайча болот.Массалык маалымат каражаттарында фольклордун, эпостун жок болуп кет\\с\ жън\ндъ, коркунучтуу ойлор айтылып учурлар да кездешет.

1991-жылы 31- августта Кыргыз Республикасынын мамилекеттик эгеменд\\л\г\ жъън\ндъ Декеларапцияда эркин демократиялык граждандык коом т\з\\ жарыяланган: “ Биз, Кыргызстандын калкы, кыргыздардын улуттук кайра жаралуусун, бардык улуттардын ък\лдър\н\н кызыкчылдыгын коргоого жана ърк\ндът\\гъ жана коргоого милдетт\\б\з.

Акындардын жана дастанчылардын эл аралык дастанчылардын эл аралык коёкурстары ъткър\л\\дъ,фольклор респубиликалык жана эл аралык илимий форумдарда изилден\\дъ.Эгеменнд\\ жаш мамилекеттин тарыхында мурда боуп кърбъгън окуя – “Манас” баатырдык эпопеясынын миё жылдыгынын д\йнъл\к масштабын белгилъъ, 1995 – жылы август айында болуп ътът.Бул жыл ЮНЕСКО тарабынан “Манастын” эл аралык жылы деп жарыяланды.

АВАЗДЫК ЖАНРЛАР

Жалпы м\нъздъмъ
Эл чыгармачылдыгынын аваздык д\йнъс\ жалпылап алганда, эпикалык залкар чыгармалардын тартып, акындык музыкалык, ошондой эле ыр ънър\н\н майда жанрларында чейин камтыйт. Аваздык фольклордун къркъм мурас катары жол баштоочу милдет – маёызы элибиздин улуттук аспаптык музыкасы б\т, же дээрлик б\т бойдон аваздык обондорго сугарылгандыгы менен аныкталат. Аспаптык жана аваздык ънърд\н калыптанган, салттуулугу биригип келип кыргыз элинин чыныгы музыкалык шыктуулугуна кебелбес далил болот.

Ыр фольклору эки негизги формада – массалык жана элдик – кесипкъйл\к болуп калыптанган.Булардын ортосунда къптъгън ътмъ аралаш формалар да бар.Аваздык фольклордун негизги термини обон ( же овон ) жана ыр. Обон иран съз\нън келген термин – “ ырдоо, мотив, к\\” дегенди т\ш\нд\рът.Кыргыз аваздык фольклдорунда “ обон” т\ш\н\г\ кыйла ийкемд\\: ар кандай ыр тексттеринде негизги обондун инвариантка ( негизги вариантка ) салынышы улам жаёы т\рдъг\ ыргактарды жаратат. Ал эми бул чыгарманы жаратуучу адам бул – обончу.

Байыркы т\ркчъ “ыр” термини съз менен музыканын ажырагыс ( синкреттик) искусствосу, б.а “обондуу ыр” (“песня” ) Бул терминдин маанисинин башка варианты – ыр же ырдын съз\ ( стихотворение).

Къркъм маданияттын ар кандай башка бъл\ктър\ сыяктуу эле кыргыз

Эл ырлары да ички сырткы байланыштары бар, тарыхый калыптанган белгил\\ бир система т\р\ндъг\ морфологиялык т\з\л\шкъ ээ. Кыргыз элдик ыр маданияты эки негизги топтогу жанырдан турат: кайсы бир иш аракеттин т\р\нъ же окуяга арналып жаралган жана эч бир иш аракетте байланышпаган.Биринчи топ эмгек ырлары же эмгекке байланышкан ырлар : каада-салт , ырым-жырым, диний ырлар кирет. Экинчи топко – лирика жаныры ; балдар, жаштар, мыскыл-тамаша, жанырлары; тарыхый ырлар ; жаёы стилдеги ырлар; кирет.

Обондуу ырлардын жанырдык статусун аныктоодо критерий катары \ч негизги бъл\\ч\ белги эске алынат, булар учурда фольклористикада салтка айланып калган. Бул музыкалык стилдик ъзгъчъл\ктър\, идеялык- тематикалык багыт,жана социалдык – функционалдык багыттар.

Къпч\л\к ырлар търт-алты поетикалык саптардан турган (строфикалдык) бир бъл\мд\\ структурадан т\з\лът. Саптардын саны негизинен чектелбестен бирден бешке же андан къп санга чейин болот.Жаёы стилдеги ырларда соло- кайырмадан турган купулетт\\ структура къб\ръък кездешет, мындай куплеттин саны \ч-търткъ чейин барат.
Эмгек ырларынын жанрлары
Баардык эски оозеки массалык ырлардан кандайдыр бир денгээлде эмгекке тийешел\\ ырлар жанры “бекбекей” , “шырылдаё” , “оп майда” . Биринчи экъъ малчылык, \ч\нч\с\ дыйканчылыкка, анан да т\здън т\з эмгек процессине байланыштуу.

Бекбекей – эё байыркы малчылар ыр жанырынын бири. Анын жаралышы майда жандыктарды жайлоодо т\нк\с\н аялдар чогулуп, кайтарган къчмън малчылык жааматтын чарбалык ъзгъчъл\г\нън келип чыккан. Эрте жазда, кышында жана кеч к\здъ бекбекей ырдалчу эмес, жън гана шарттуу т\рдъ,музыкалык чыгарма катарында жаёыра турган. Себеби жылдын бул мезгилдеринде къчмъндър кой- эчкисин кыштоодо короодо кармаган.Бул ыр жън\ндъ биринчи жолу революцияга чейинки жазуу булактарына эскерилет. Орус чыгыштаанучусу Т. Загряжский кыргыздардын мал чарбачылдыгын иликтеп-\йрън\п,мындай деп жазат: “Жайкысын короодо малды таё аткынча кыздар кайтарышат да, карышкырды жолотпос \ч\н т\н\ бою бул ырды ырдап чыгышат” . Автор жанырдын м\нъзд\\ элементин- эмоционалдык сигнал чакырыгын таасын белгилеген.

“Бекбекейдин” социалдык тиричиликетин милдети ачык – айкын колдонмо м\нъзгъ ээ болгондугу. Короо кайтарган кыз – келиндер \ч\н бул ырлар ууру – бър\н\ \рк\ткън сактануу сигналы гана болбостон,къё\л ачуу каражаты да болуп келген. Бул жалпы эл ырдай билген оозеки чыгармачылдыктын ъз\нчъ бир популярдуу музыкалык формасы болгон.

XX кылымда жанр кыргыз элинин чарбачылык турмушундагы коомдук ъзгър\штъргъ байланыштуу, ъз\н\н нукура касиетин жоготуп, чарбанын сациалистик коперативдик системасына туура келгендиктен бара – бара негизги маёызынан ажыраган.

“Бекбекей” термини,сыягы, бек деген създ\н эки ирет кайталануусу жана салттуу эмоциялык “эй” деген сырдык създ\н улануусунан пайда болсо керек ( бек – бек – эй ). Бул ырдын сак -сак –ай деген съз\ деле ушул ыкма менен жаралышы м\мк\н.Бул бойунча В. В иноградовдун ою да кызыктуу:

“Бул ырда маанисин чечмелъъгъ болбой турган създър, табышмактуу бекбекей, саксакай деген жандуу образдар да бар”деп жазат.

“Бекбекей” жакнырынын поетикалык маёызын жетишерлик тереё изилдъъ жазылып алынган текистердин аздыгынан гана эмес, салыштырып изилдъъ \ч\н материалдардын жоктугуна да байланыштуу.Коёушу бордош элдерден буга окшогон ыр жанырын кезиктире албайбыз.Кыргыздар менен тарыхый – маданий жана этнографиялык тыгыз алака – катышта болгон казак элинде да кыз – келиндер короо кайтарган элдик ыр жок.Илимпоздор аныктагандай, казак элине короо кайтарган ырлар эркектерге гана тиешел\\. Казак эл музыкасынын белгил\\ изилдъъч\с\ жана жыйноочусу профессор Борис Григорьевич Ерзаковичтин пикири боюнча “ казак элинин эмгек процесси менен байланышкан эски ырлар, сыягы, сакталып калган эмес”. Бекбекей жанырынын обондук стили жалпысынан созулма,ошондой болсо да созулмалуулук обондук ън\г\\н\н диапазонунда эмес, интонацианын узак м\нъз\ндъ кър\нът.

Бардык жазып алууларда ыр бир \нд\\. Аларга (так же варианттуу ) кайталанылуучу обондуу фразалар “э” , “эй” , “ой” ,”ий” кыскартылган элементтер, сегиз муундуу салттуу ыр саптары, строфикалык форма, ладдык ъзгър\\лър айкын билинген тар \н катары м\нъзд\\. Белгилей кетч\\ нерсе “бекбекей” ырларында бътънчъ интонациялык ийкемд\\л\к байкалат: бир эле кайрык ( попевка ) ар кыл ыргактык, материкалык, ладдык жана тесситуралык абалда аткарылат. Жогоруда айтылгандар бул жанрга так аныктама бер\\гъ м\мк\нд\к берет.”Бекбекей” - къънъ, жай созулма ыргактагы, ансамблдин (топтун) аткаруусундагы унисондуу ыр.Бул ырдын жаралуусуна къчмън кыргыз элинин, чарбалык – тиричиликтин муктаждыгы т\ртк\ болуп, бийик тоолуу жайыттарында т\нк\с\н короо кайтарган кыз – келиндер тарабынан аткарылган.