Каада – салт жана ырым – жырым ыр жанырлары

Балдарга тийешел\\ каада – салттарга баланын търъл\ш\ (жентек той) , ат коюу, бешик той, тушоо кес\\, с\ннъткъ отургузуу, чач алдыруу сыяктуу салтанаттар кирет. Элдик ыр маданиятынын кыргыз журтчулугунда негизги каада – салтка айланган эё маанил\\ бъл\г\ \йлън\\ салт ырлары.

/йлън\\ \лпът бир нече к\нгъ созулуу менен эки негизги бъл\ктъ ътът - колуктунун ата - энесинин \й\ндъ - кыз тою, к\йъъ баланын \й\ндъ - келин тою. Эки бъл\к теё ъз ичине ырым – жырымдарын б\т\ндъй бир жыйындысын; жаштар оюндарын ,аваздык жана аспаптык музыканы камтыйт.

/йлън\\ салтанаты той менен башталат. /лпътт\н бул бъл\г\ндъ атайын чакырылган ырчы , акын комузчулар той баштаар ырларын аткарышат.Бул ырым – жырымдан кийин “кыз – оюн” деген жалпы ат менен аталган жалпы оюну башталат.Ал эми кызхды узатуу салты тескерисинче кайгылуу “кыз узатуу” ырларынан турат.Ата – энеси, эё жакшы туугандары жана курбулары колуктуну жасантып, жаёы \й б\лъгъ жънът\шът.Кыз менен коштошуу кошок ыры аялдар тобунан же колуктунун жакын тууганы болгон аялдын аткаруусунда ырдалат.Кээде “кошокту” колуктунун ъз\ айтат.

/йлън\\ каада – салтынын экинчи жарымында к\йъън\н \й\н\н жанына балдар жар кър\\ жана жар – жар ай хор ырлары менен келинди тосуп алышат.Бул жанрдын аналогу казак ( жар – жар), ъзбек , тажик ( ер-ер) , азербайжан (эр-эр ) элдеринин \йлън\\ \лдпътт\к ыр чыгармачылдыгында кезигет.

Съък коюу жана эскер\\ ырым жырым жанрларынын ичинен къп тараганы –кошок жана ък\р\\.

Жоктоо – эркек жана аял ырым- жырым жанры.Анын эки кър\н\кт\\ \лг\с\ белгил\\: Сагынбай Орозбаковдун Шабдан ханды жоктоосу жана Ысмайыл Борончиевдин акын Алымкул /сънбаев каза болгон коштоосу.Ългънд\ кошуп ыйлаган аялдарды кошокчу дешет.Чыгаан кошокчу иретинде ъз аймагына атагы чыккан Токтогул Сатылгановдун энеси Бурма болгон, биздин укбакта болсо /рпейим Байзакова, Б\б\кан Болоткан кызы деген кошокчулар белгил\\.

Кошоктун жаралуу мезгили ата – бабалардын арбагына сыйынуу к\ч\нд\ турган учур – алгачкы жааматтык т\з\л\шт\н палеолет жана неолит доорунда туура келиши толук ыктымал.Адам ългън соё анын арбагын сыйлоо, аны – жоктоп ырдоо менен билдирген. Ата – бабалардын арбагына ишен\\ жана сыйынууну ыйык саноо ушул къънъ салттын биздин к\ндъргъ чейин колдонулуп кел\\с\нъ шарт т\зът.Бул жанрдын кеёири тарагандыгын кыргыз элдик музыкасынын баардык изилдъъч\лър\ белгилешкен. А. Затаевич 16 кошок жазып алган.Эркектердин жана балдардын жоктоо ыры аялдардыкынан кескин айрымаланып, жарым обондогу кайгылуу речитатция т\р\ндъ аткарылат.

Кошоктун обон – интонацияларына ладдык таяныч \ч \нд\н ортоёкусу жанаша жаткан добуштар менен чайкалат, посткульминациянын тъмъндъш\ байкаклат жана кварта – секста диапазонунда жогорулаган кыймыл \стъмд\к кылат.Каденцияда glissando (\нд\н бийиктен тъмънгъ паузасын жылмышышы) болушу м\мк\н.Кыргыздын ък\р\к кошок (эркек , аял ) ырларындагы ъз\нъ гана таандык ъзгъчъл\г\н\н дагы бири болуп, бътънчъ бир ъзгър\лмъ ладдардык курамдуу бир бъл\г\катары “традегиялык” мажорго ооган ладдар болуп эсептелет.Кийинки бътънчъл\к кыргыздардын б\тк\л элдик музыкасына ътъ эле м\нъзд\\ келип, б\т системаны камтыйт.

Кошок- нукура салттардын тазалыгын ъзгъртпъй сактап келген аваздык фольклордун ыр жанырларынын аз сандагы т\р\н\н бири, ал ъткън замандын биздин к\нгъ чейин съък коюу расымынын ъзгър\лбъй калышы менен тыгыз байланыштуу.

Календардык майрамдардын бакшаты байыркыга барып такалат. Мисалы, Нооруз же Нооруздааманы ирандыктар б.з.ч. търт\нч\ миё жылдыктан баштап белгилей башташкан.

Чечкор- жаз – к\з маалындагы дыйканчылык ырым- жырымдарынын жалпы аты. Булар адатта каада – салт ырлары менен да, ошондой эле эмгек ырлары жана дубалоо, анын ичинде “оп – майда” , “айдар – кел” деген ырлар менен коштолгон.Жай мезгилинде малчылардын /л\ш майрамы ъткър\л\п сага арналган ырлар ырдалат.Мусулмандардын майрамы болгон Орозо айт жана Курман айт ( мусулмандардын ай календары боюнча тийешел\\ тогузунчу жана он экинчи айлар ) убагында жарамазан ырым жырым аткарылат.Жарамазан орозонун акыркы эки к\н\ндъ абдан къп жаёырат. Бул эки к\н Ай башы жана Айт деп айтылат. Жарамазан айтуунун убактысы так белгиленген- таё заарынан ооз бекиткенге чейин же ооз ачкандан кийин т\нк\с\н гана айтуу керек, анткени к\нд\з\ ооз “бек” болот.

Эё байыркы ырым – жырымга тиешел\\ жанрларга дубалоо, арбоо, дарымдоо кирет.Булар кыргыздын космостук къз караштарын чагылдырып, жаратылыш кубулуштарын, жаныбарлар д\йнъс\н жана мифтик образдарды ыйык тутуусу менен байланышкан. Буларга сыйынуу менен акыйкатты чакырып, арам к\чтърдън ( жин – шайтан ж.б ) сактоочу ылаажын издешкен. Диний ырым – жырымга байланыштуу улуттук – аваздык музыканын кеёири катмары биздин к\ндърдъ жоголуу абалында туруу менен элибиздин тарыхый эс тутумунда бакшынын ыры, дувананын ыры сыяктуу чыгармалар т\р\ндъ ъзгъчъ издерин калтырып кетти.

Бакшы – кыргыздын исламга чейинки тарыхында т\з\лгън ъзгъчъ бир сословиенин ( эл катмарынын) ък\л\ , элдик табып , кыргыз шаманы.

Дувана ( же дубана, думана ) – ислам, суфи диний окууларын \г\ттъъч\ кыргыз дервиши. Ушундан улам бул жанрлардын аттары – бакшы – шаман, дувана – дервиш ырлары деп аталат. Экинчи терминдин Кыргызстанда башка зикир деген ат менен кеёири тараган т\р\ да колдонулат ( арабдын музыкалык – поетикалык сыйынуу “ зикр” жанрынын жергиликт\\ айтылышы).

“ Шаман – кадыресе кишиллерден бийик турган, сыйкырдуу к\чкъ эгедер адам, ошону менен бирге эле ал акын, музыкант, къз\ ачык жана дарыгер... Биздин ар кимибиз эле акын боло албаган сыяктуу кыргыздарда ар ким шаман боло албайт” , - деп Ч . Валиханов кыргыз бакшыларына жеткиликт\\ так м\нъздъмъ берет.

Бакшынын ънър\ндъг\ компонентеринин бири ъзгъчъ бир каражат, бий боло турган. Бул – акробаттык секир\\лър же гимнастикалык кыймыл жолу менен бакшы адегенде ъз\н\н, андан соё бул ырым – жырымга катышып жаткандардын туюмуна кире турган жок нерсени элестет\\н\ ( галлюцинацияларды ) пайда кылууну къздъгън кыймылдар болгон. Сыркоо адам боз \йд\н ортосунда жатат. Ал боз \йд\н ичинде сыркоо адамдан башка дос – туугандары болуп беш-алты киши чогулат. Кара бакшы дарылоо сеансына камынат. Сеанс учурунда эс-учумду жоготуп, ъз\мд\ - ъз\м башкара албай калган кезде мени кармап токтоткула – деп эркектерге эскертет.

“Дувана” съз\ иран тилинен келип, съзмъ – съз “жакыр” ,”томаяк” дегенди билдирет. Бирок кийинчерек кыйла кеёири тараган ътмъ мааниге ээ болгон: дувана – исламдын бир бутагы болгон мистикалык – аскеттик суфизмдин ък\л\ ырчысы. Дувананын аккомпанемент аспабы болуп кыргыз шамынан мураска калган аса – муса таягы кызмат кылат.

Махабатка арналган лирикалык ырлар ашыктык ырлары же с\й\\ ырлары деп аталат. Мурда къпч\л\ккъ кеёири тараган “секетбай” , “к\йгън” “арман” ырлары мезгилдин ът\ш\ менен къркъм чыгармачылыктагы ъз ара байланышкан мыйзамченемд\\л\ккъ жараша т\з\лгън.

XIX кылымда беделд\\ кесипкъй секетбайчылар Боогачы, Абдыракман, Сыртбай, Мусакан ж.б авторлор жана аткаруучулар болгон. XX кылымда алардын катарлары бир топ къбъйгън. “ Секетбай” жанрынын къптъгън \лг\лър А . Затаевичтин, В . Виноградовдун , А. Малдыбаевдин, М. Абдраевдин, К. Д\йшъналиевдин элдик ырлар жыйнактарында бар.Эгер “секетбайларда” с\й\\ бакыты, назик махабат жън\ндъ ырдалса, “к\йгън” жанрында ырларда жоопсуз с\й\\дън жабыр тартып, ж\ръг\ к\й\п чок болгон с\йърмандын образы элестетилет. Тематикасы бири – бирине карама- карышы келген бул эки лирикалык жанрдын айрымачылдыктары поетокалык текстен жана анын музыкалык аткарылышынан билинет. Мындай айрымачылык белгилери (нюанстары ) атактуу ырчы жана комузчу Атай Огонбаевдин “Эсимде” (секетбай) жана “К\йд\м чок” (к\йгън) аттуу популярдуу лирикалык созулма ырларын салыштырууда кър\нът: биринчисинде жаркын маанай, экинчисинде муёайып ичтен сызуу чагылдырылат. Жазылбаган сагынычты, ишке ашпас эёсъъ сезимин, орундалбас с\й\\н\ чагылдыруучу лирикалык жанрды кыргыздар “арман” дешет.

XIX кылымдын экинчи жарымынан баштап азыркыга чейин “секетбай” , “арман” жанырларында элдик музыканын алтын фондусун жараткандардын саны кырктан ашат. Ал ырлардын ичинде Токтогулдун махабат отуна чанып ж\ргън жаш чагында ырдаган, “ секетбай” жанрына т\здън - т\з тийешел\\ “Алымкан” ,”Кулийпа” ,”К\лжар эки ашык” ,”Кызыл къйнък” ,”Г\лдъп ал” ,”Эрке сары” аттуу ырлары бар.

Атай Огонбаев ( 1900 – 1949 ) кыргыздын салттуу музыкалык маданиятында музыкант, ырчы комузчу жана лирикалык созулма эё мыкты ырлардын автору катары кирет. Анын чыгармалары шыктандыргычтыгы жана стилд\\л\г\ менен айрымаланган. “К\йд\м чок” , “Эсимде” , “Сагыныч” , “ Г\л” , “Ой булбул” (16- мисал) ырлары элдик аваздык лириканын эё бийик класикалык \лг\лър\ болуп калды.

Муса Баетов ( 1902 – 1949 ) кырктай ырдын автору, кыргыздын эё атактуу лирика ырчысы. Ак – Талаа районуна караштуу Байкънчък айылында туулган. 30 – жылдарда Нарын шаарынын радио т\й\н\ндъ аткаруучу болуп иштеп ж\ргън кезинде “Жароокер” , “Ойгоном” аттуу обондуу ырларды чыгарган.

1930 – жылдын аяк ченинде М.Баетов кыргыз эл музыкасында ъз\нчъ бир ачылыш жасап, чыгыш же татар гармоникасында ойноп чыккан.Анын коштоосунда Муса,андан кийин Асек Жумабаев “Алма алам” , “Кыздар ай” , “Сагынам” деген Баетовдун лирикалык - тамаша ырларын ырдашкан. Текстердин вариантуулугу жагынан караганда кыргыз элине эмгек сиёирген артисти , обончу Асанбек Жантемировдун 20 чакты ырынын ичинен биръън\н тагдыры мисал болууга арзыйт. Ал ыр популярдуу болуп, кезегинде эки ат менен – “Къл жээги” жана “ С\йгън\м” (18-мисал) ошондой эле эки башка ат менен ырдалып ж\ргън.

Жалпысынан обончу А. Темиров 20 га жакын обон чыгарган. Текстинин бир бъл\г\ ъз\н\к\, калганы жазгыч акындардыкы.Автор катары чыгарган ырлары булар “ Кыялым” (съз\ Ж. Чоробаевдики) ,”Беш ыргай” (съз\ элдики), “Саламы ушул Сайранын” (съз\ Ж. Бъкънбаевдики) , “Сайра комуз” “Бкш жылдык” , “Сагынганым билбедиё” (съз\ ъз\н\к\). Ушулар катары эле эё жакшы обондордун бири эле - М. Токобаевдин съз\нъ жазылган “Жибек чач”.

Ъздър\ жазган текстерге чыгарган лирикалык ырлардын жана аларды ъздър\ комуз менен коштоп ырдаган элдик кесипкъй ырчы – авторлордун катарында обончу Абдрашит Бердибаев кирет. Ал жаш чагынан эле къз\ азиз болгонуна карабастан,окуп билим алууга жана ырчылык ънъргъ кызыккан.Сан жагынан анча къп болбосо да, къпч\л\ккъ белгил\\: “Т\ш\мдъ” , “Кызыл г\л” , “Жыттаганда г\л\ёд\” , “Сирень г\л\” , “Ж\ръг\мд\н сырын ук” , “Келсем жоксуё” , “ Селкиге кат” , “сырга” ж.б

Жаштар ырлары. Комедиялык жанрлар
Кыргыз жаштарынын чыгармачылыгына салттуу жигиттер ырлары жана кыздар ырлары кирет, аларды болжол менен 14 жаштан 25 жашка чейинки улан – кыздар ырдашат. Жаштар ырларынын айрым конкретт\\ жанрдык т\рлър\нъ - мурун популярдуу болгон “селкинчек” же “алты бакан” ыры. Селкинчек ырын жигиттер менен кыздар адатта тездетилген темпте унисондук ( бир \н ) фактура менен ырдашат.

Салттуу “ Кыз – жигит” ырлары адатта элдик майрамдык иш чараларда, концерттерде ырдалат. Аткаруучулук курамына жараша, ал ырлар эки т\рл\\ формада болот: биринчиси эки адам – дует менен , экинчиси къп адам – кыздардын жана жигиттердин хорлору катары ырдалат. Къп адам аткарган ырларга мисал катары \йлън\\ \лпът\ндъ ырдалган “ Жар – Жарай” ырын айтса болот. Ал эми “акыйнек” “Кыз – жигит” сыяктуу эле, калктын къё\л ачуу салты менен байланышкан жааматтык къркъм маданияттык т\р\нъ кирет. “Акыйнек” “бекбекей” ырынан айрымаланып,к\нд\з аткарылуучу жана тек гана майрамдык къё\л ачуу милдетине ээ.

Ошентип, комедия, юмор, сатира къркъм категориялары кыргыздын фольклордук ырларында кезигет жана ошондой эле алар жалпыланып тамашалуу же комедиялык жанрлар деген ат менен биригет. Куудул кыргыздын улуттук къркъм маданиятында ъзгъчъ шыктуу ънърпоз. Ал элдик ырчы – актер комедиялык типтеги артист, съзгъ, музыкага , аткаруучулукка жъндъмд\\ адам. Куудулдар куурчак оюнун да ойношкон.
Балдар ырлары
Бешик ыры- байыркы жанрлардын бири , ал ушул к\нгъ чейин \й – б\лън\н къркъм атрибуттары катары милдет аткарат. Бирок азыркы шаардык турмуштун шартында наристени атайын жасалган бешикке бълъъ жана аны “ бешик ырынын” назик интонациялары менен алдейлеп уктатуу чанда кезигип, жокко эсе болуп калды. Андыктан анын илимий жактан изилдениши жанан сакталышы маанил\\ иш экендиги талашсыз.

А. Затаевич балдар фальклору боюнча тъмъндъг\дъй ырларды жазып алып, китебине жарыялаган : “ Боз балдардын солкулдак” , “Беш кък\л” , “Турумтай” , “Жетим тай” . Бул ырлар жаш ъсп\р\мдър\н салттуу оюндары, алар с\йгън \й жаныбрлары , канаттуулар д\йнъс\ с\ръттълът. Ырлардын маазмуну жеткинчек балдар, кыздардын турмушундагы жагдайлар менен тыгыз байланышкан.

В. Виноградовдун фольклордук ноталык жыйнактарында бир нече балдар ырлары бар. Алардын биръъ “Кара теке”. Обону, съз\ тъкмъ акын Коргоол Досуевдин жазылып алынган, ал комуздун коштоосунда аткарган. Жогоруда съз болгон “ Балдар фольклору” жыйнагында балдардын ъздър\ ырдаган ырлардын ондогон тексттери жарыяланган. Алардын ичинде “ Торпогум” , “Къпълък” , “Каак, каак каргалар” , “ Жээрде тайым” ж.б

Тарыхый ырлар. Жаёы стиль тибиндеги жанрлар.
Кыргыздын эски элдик массалык аваздык музыкалык чыгармаларында тарыхый окуялар жана инсандар жън\ндъг\ ырлар ъз\нчъ ън\ккън жанр катары калыптана алган эмес. Анын бир себеби Кыргызстандын ъткън кылымдардагы мамилекетт\\л\г\н масштабына жана ага байланыштуу жетишилген маданиятынын ъс\ш деёгээлине жараша болсо, экинчи бир себеби тарыхый инсандардын чоё саясаттагы ишмердиктери жън\ндъг\ урпактарга калтыруу \ч\н, иш – аракеттери мамилекет тарабынан жасалбагандыгы, жасалса да аларды ишке ашырууда илим билимдин алсыздыгы, къркъм чыгармачылыктын чагылдыруу системасынын чектел\\л\г\ болгон.

А.Затаевич тарыхый жанр менен кыйыр байланышкан эки патриоттук ырдын обонун нотага т\ш\ргън : “Сен элим” , “Эркин жол” .Фольклорчу – илимпоз ъз\н\н кичинекей сыпаттамасында “Сен элим”- Октябр тъёкър\ш\н\н мурунку революциялык ыр болгон деп жазган. Ушундай элдин эстетикалык табитине тъп келген салттуу \н – интонациялар менен комуздун коштоосунда ырдалган, кыргыз радиосунун музыкалык фондусунда сакталып турган, бирок азыр темасы боюнча актуалдуулугун жоготуп эфирден къп берилбей калган ырларга – М.Баетовдун “Компартиясы” , “Октябрдын жеёиши” ,А./сънбаевдин “ Комсомолу” ,О . Бълъбалаевдин “1 – майы” , Ж Шералиевдин “ Партияга даёк” , Ж. Чоробаевдин “ Коммунизим курабыз” , Р.Абдыкадыровдун “ Армиясы Советтин” элдик ыр ж.б

Тарыхый салттуу ыр жанрынын таанымалдарынын бири – “28 баатыр” жън\ндъ чыгарма.Анын мазмунундагы жаёы тема салттуу эпикалык речитатив менен ырдалат.

XX кылымда Кыргызыстанда марштык музыканын адаптациялык процесси оёой – олтоё ж\ргън жок. Марш ырын аткаруу тажрыйбасы болбогондук, салттуу ырлардын ыргактарынын регулярдуу эместиги марштын так метринин ълчъм\нъ карама - каршы келип , марштык \н- ыргактары кулакка сиёир\\, ж\ръккъ тутуу процессин татаалданткан.

Айрыкча Абдылас Малдыбаевдин (1906 – 1978) ролу чоё.Ал Ч\й облусунун Кемин районуна караштуу Кара – Булак кыштагында туулган. Жаёы типтеги фольклордук, кийинчерээк кесипкъйл\к композитордук ыр маданиятынын калыптанышына жигерд\\ катышкан. Анын жазгыч акындардын създър\нъ чыгарган ырлары даана элдик м\нъзгъ ээ , себеби , алар салттуу интонациялык “създ\ккъ” таянуу менен жазылган.

Мукай Элебаев ( 1906 -1944) эле. Ысык – Къл облусунун Т\п районуна караштуу Чоё – Таш айылында туулган. Ал музыкага ътъ шыктуу болгондугуна карабастан, кийин атактуу жазуучу, акын катары таанылган. Согуштан кийин жапырт популярдуулукка ээ болгон элдик тарыхый ырлардын катарына Атай Огонбаевдин (1900 – 1949 ) “Эр – Понфилов” аттуу Т.Тыныбековдун съз\нъ жазылган марш ыры кирет.

Экинчи муунда Калмурат Нурдъълътов, Жоламан Чоробаев , Асанбек Жантемиров, Абдирашит Бердибаев, Бектемир Эгинчиев, Абдыкалый Темиров, Экия Мукамбетов, Канымб\б\ Досмамбетова ж.б т\згън

/ч\нч\ муунга 1960 – жылыдардан баштап ушул к\нгъ чейинки мезгилдерге чыгармачылыгы ъскън ырчы авторлор кирет. Алар: Султан Мамбетбаев, Болотбек Абылгазиев , Мааданбек Алмакунов , Жеёишбек Шамшиев, Аксуубай Атабаев , Рыспай Абдыкадыров , /сън Сыдыков , Мукан Рыскулбеков , Кудайберген Темиров , Калыйбек Тагаев , Сардарбек Жумалиев , Т\гълбай Казаков , Асан Керимбаев , Совет Урманбетов , Токон Эшбаев , Алик Коробаев , Бабаравшан Тургунбаев , Жолдошбек Мамажанов , Каныкей Эралиева , Атайбек Бъдъшов , Камчыбек Букалаев , Тургуналы Нурматов , Чубак Сатаев , Бек Борбиев , Сыймык Бейшекеев ж.б

Обончулардын репертуарынан къпч\л\г\н\н лирикалык ырлар т\зът. “ Мотордуу” жана бий м\нъзд\\ ырлар да аз эмес, бул азыркы жаштардын табитине , жигерд\\ дем алуусуна эп келет. Буга келтир\\ч\ къп мисалдардын ичинен – А .Сеитказиевдин “Тоюбузга келиёиз” , Ш. Д\йшъналиевдин “Куттуктап туулган к\н\ёд\” , Ч.Сатаевдин “ Жаёы арман” Т. Нурматовдун “Эёсъъ” ,Т.Казаковдун “Жыйырманчы жаз” ж.б ырларын айтсак болот.

Демек, кыргыз эл ырлары курамы жагынан ар т\рд\\ жанрдык катмарда биригип турат.Алар жанрлардын тип жана тематика боюнча тышкы къп жактуулугун гана эмес, ошондой эле музыкалык – поетикалык образдардын жана структуралардын ички карым – катнаштары , ъз ара кыймыл аракеттен\\с\н кърсътът.

ЭПИКАЛЫК ЖАНРЛАР.

Эпостун мааниси ътъ эле чоё. Элдин жашоо – турмушунун жана искусствосунун бул “энциклопедиядагы” рухий ъз\н ъз\ туюнтуунун маанил\ каражаты, улуттук таанып - бил\\ булагы. Эпос бай тарыхтын жана маданияттын фонунда къптъгън кылымдар бою ърк\ндът\лгън, алар болсо элдик тилдин байыртадан келаткан касиеттеринин натыйжасында эпостун мазмунун жана формасын т\згън.

“Кыргыздардын с\йлъгън\ ыргактуу, - деп жазат. В. Радлов, - алар съзгъ чечен, чукугандай съз тапкыч, а т\г\л алар жънъкъй эле с\йлъш\п жатканда да къб\нчъ с\йлъмдър\ ыргактуу чыгып, алар биринин артынан бири ыр жана куплет т\р\ндъ куюлушуп, ырдап аткандай таасир калтырат”.

Эпос (греч. “epos” ) съз\ кыргыз адабиятында1920 – 1930 – жылдары элдик оозеки чыгармачылыкты изилдъъгъ байланыштуу пайда болгон.Ал акырындык менен жомок терминин с\р\п чыгарган.Бул термин кеёири мааниде ъз\нъ Кыргызыстандагы жомоктон д\йнъдъг\ эё ири эпос “ Манаска” чейинки эпикалык чыгармачылыктын бардык жанрдык т\рлър\н камтыйт. Ал кыйла коёкретт\\ мааниде кър\н\кт\\ окуялар жана адамдар жън\ндъ музыкалык – поэзиялык баяндаманы т\ш\нд\рът. “ Эпос” термини ошондой эле кеёири эл аралык колдонулушка да ээ.

Дастанга мааниси боюнча поэма ( грек. “poema” ) термини жакын, ал орто көлөмдөгү,анын ичинде элдик музыкалык чыгармаларды аныктоо үчүн окумуштуулар тарабынан колдонулат.

Кенже эпостор да көлөмү боюнча “ Манастан” көп эсе аз болгон көптөгөн дастандардын жана поэмалардын топтомун түшүнөбүз.Чоң жана кенже эпосторду ыр саптарынын саны боюнча салыштыруу менен алардын ортосундагы айрымачылык белгилерди оңой элеге байкоого болот.Алсак, эгерде манасчы Саякбай Каралаевден жазылып алынган вариантта 400 миңден ашык сап болсо , “ Эр Төштүк” , “ Эр Табылды” , “Эр Солтоной” , “Жоодарбешим” , “Кедейкан” , “Жаңыл Мырза” , “Сейитбек” , “Жаныш – Байыш” , “Курманбек” , “Кожожаш” , “Сарынжы – Бөкөй” , “Олжобай менен Кишимжан” , “Гүлгаакы” , “Ак Мөөр” сыяктуу кенже эпостун көпчүлүк чыгармаларынын баары биригип 83319 ыр сабын гана түзөт.

Чоң эпос

Чоң эпос – кыргыздардын эпикалык маданиятынын негизги жанры. “Манас” деген жалпы аталыштагы чоң эпос генеалогиялык принцип боюнча башкы каармандардын аты менен аталган бир нече ири бөлүктөрдөн турат. Ар бир бөлүк манас башында турган бир уруунун жашоо - турмуштарына жана иш – аракеттерине арналган. ”Манас” тарыхый инсан болгонбу ? Бул суроого бир жактуу жооп берүүгө болбойт. VII – VIII кылымдардагы жоокердик демократиянын доорундагы Манас деп аталган колбашчы башкарган кыргыз урууларынын алдында биригүү жана чыңдалуу проблемасы баатырдын кандайча болгондугун жыйынды образ символдор менен чоң тарыхый тажрыйбада жалпылоочу мифологиялык типтеги чыгарма.

Чоң эпос бөлүгү – “ Сейтек” – XX кылымда уланган. Саякбай Каралаев анын “Кенен” ( Сейтектин уулу), “ Алымсарык , Кулансарык” ( Семетейдин неберелери) сыяктуу “баптарды” айткан. Кийинчерээк 1990 – жылдардан башында алар С. Каралаевдин шакирти Шаабай Азизовдон жазылып алынган. Кытай эл Республикасынын Кыргыз автаномиялуу облусунда жашаган жазма манасчы Жусуп Мамай үчилтиктин алкагын андан ары кеңейткен.

“Манас” көлөмү боюнча (400 – 500 миң ыр сабы) Гомердин “Илиадасынан”32 эсе , өзбектердин “Шахнаме” эпосунан – төрт эсе , индиялыктардын “ Махабкаратынан” жүз миңден ашык сапка көптүк кылат.

Формасынын тышкы фрагменттүүлүгүнө карабастан компактуу, толук жана бир дем менен туташ айтылат. Эпизоддун түзүмүндөгү өзгөчөлөнгөн форма түзүүчү фактор – анын мобилдик вариативдүүлүгү. Эркин, спонтандык төгүп айтуу чыгармачылык принцибинин көз көрүнөө күчтүү аракети салттуу чыгыш монодиялуу маданиятынын ири жанрлары жана формалары үчүн абдан мүнөз-дүү. Поетикалык эле эмес, музыкалык жактан , куюлушуп турушу да эркин. Айтуучу кайра кайра таасир калтыруучу эмоция менен кыйкырат, үнүн бийик-тетет көмөкөй – мурун менен обон салып коштойт.

Марш сымал чечкиндүү, кайраттуу ыргактуу интонация ушул эпизоддо да жалпыланган – типтүү обондуу формуланын ролунда болот , анткени ал түрдүү манасчынын чыгармачылыгында жекече интерпретациялануу менен чоң эпостун жалпы батырдык маазмунуна ылайык келет.

Үчүнчү бөлүм аракетчил жана драмалуу. Сөз ат чабыштын өзүнүн жүрүшү жөнүндө болуп жатат: күйөрмандар Тайторунун акыркы болуп келатышын көрүшүп коркушуп тынчсызданып кетишет.

Төртүнчү бөлүм мурункуларга караганда кыйла акырын. Шаңдуу марш сыяктуу стиль көпкө сакталбайт. Темп жогорулап, айтуучунун үнү кайрадан шаңдуу чыгат. Эпикалык ырдоо речитатив менен алмашылат,ал бул жолу 15 поетикалык сапты түзөт жана эң эле берилген жана элирген абалга жетет. Чоң динамикалык бийиктөө, үндүн чыңалуусу бул микробөлүмдү бардык эпизоддун кульминациялык зонасына ыйгарууга мүмкүнчүлүк берет.

Бешинчи бөлүм эң узак жана таасирдүүсү болуп эсептелет. Бул , драма-лык эпизоддун мараасы, салтанаттуу аякташы.Айтуучу Каныкейдин кубанычын жана Тайторунун чыгып келишине кызыктар болгондордун бардыгынын кубанычын өзгөчө сезим менен берет, ат чабышка кошулган күлүктөрдүн Тайторунун кандайча чыгып келгенин, аны Манастын , Алманбеттин , Чубактын ж.б арбактары маарага Тайторуну кандайча сүрөп келгенин өзгөчө ынтаа менен баяндайт. Эпизоддун бул бөлүмүндө айтуучунун эмоциялык тонусу чегине чейин жетет.

Этностун интонациялык ар түрдүүлүгү, эмоциялык – экспрессивдүү интерпретациясы – айтуучулуктун Ысык – Көл региондук мектебинин стилин мүнөздүү белгиси экенин кошумчалай кетүүсү керек, ал республикалык бардык регионуна тараган жана “Манастын” орто жана жаш муундагы аткаруучуларын камтыйт. Саякбай Каралаевдин аткаруучулук манерасын Ысык – Көл облусунун Талды – Суу кыштагынан чыккан Уркаш Мамбеталиев, Талас облусунун Талас айылынан чыккан Асанкан Жуманалиев (1940 – ж.т ) сыяктуу манасчылардын аткаруучуларынан оңой эле байкоого болот.