Ош мамлекеттик университети искусство факультети

Бул аспаптын атактуу аткаруучулары, негиз салуучулары, жайылтуучулары карапайым калк арасынан чыккан Шыгай, Бокеш, Кара чоорчу, Муратаалы, ъскънбъй ъёд\\ эл шайырлары. Булардын ънър\н кийин Нарбай, Акжол, Асанбай ж.б. улантышкан.

Къптъгън чоор к\\лър\ндъ кошок, кайым айтыш, куштардын т\рк\н сайрашы чагылдырылат. Алсак, чоорчу Асанбай Каримовдун аткаруусундагы элдик «Ак куу», «Улардын учушу» аттуу к\\лърдъ ак куунун кыйкуулаганы, улардын сайраганы, учкандары тууралса, «Кызыл конушта» ъс\п-ънгън жердин кооздугу не бир мукамдуу добуштар менен берилет. Ал эми чоорчу Ъскънбай Сейдалиев «Кемпир менен Келин»

Аттуу к\\с\ндъ ачуулуу кемпир менен армандуу келиндин ортосундагы \й б\лъл\к ой бъл\ш\\лър\н баяндайт

Элдик музыкабыздын тарыхында атактуу сурнайчылар Кара Тураптын, Тойкожонун, Жунусаалынын ысымдары сыймыктануу менен айтылат. Булар сурнай к\\лър\н жаратуучу, калк арасында таратуучу болуп калышкан.

Элибизде уламага караганда биринчи комузчу – Камбаркан, ал эми бизге жеткен маалыматтарда атактуу комузчулардын бири – Музооке. Анын соёунан К\ръёкъй, Чынгышбай, Майлыбай ъёд\\ залкар комузчулар чыккан. Буларга катарлаш Ниязаалы, токтогул, Муратаалы, Айдар аалы, Жантакбай, Капал, Кошкулак сыяктуу залкарлар к\\ ънънр\н ъргъ айдады. Алардын ълбъс ънънрлър\н, ъчпъс мурастарын Карамолдо, Ыбырай, Чалагыз, Атай, Асанаалы, Шекербек, Асылбек улады. Бул комузчулардын ар бири ъз\н\н чыгармачылык жолун ар кандай кырдаалда баштаган. Аны ъз\нъ тиешел\\ шык, жъндъм менен уланткан, ърк\ндъткън. Къпч\л\к учурда жаш комузчуга тигил же бул залкар шайыр к\\с\н башынан аягына чейин бир гана чертип берген. Ошол атткаруудан алып калбаган ънърпозду эл комузчу деп эсептебеген. Ушундан улам ар бир аткаруучу «Аттиё ай, баягы к\\н\н толук ала албадым деп ък\н\п, эсинде калганын ъз\нчъ тъкмълъп, интерпретациялап чертип ж\ръ берген. Мына ушундан улам к\\лърд\н къптъгън варианттары, т\рлър\ жаралган. Азыркы мезгилде тигил же булл аткаруучунун ъё\н жана ъз\н кърбъй, тек гана техниканын (радио, телевидение, пластинка) кудурети менен к\\н\ угуу аркылуу \йрънгън талапкерлер да ондоп саналат.

Борош уулу Ныязаалы 1856-жылы Ош аймагында (Азыркы Жаёы-Жол районундагы «Коммунизм колхозунда) туулган. Ниязаалы ата жолун жолдоп, чыгармачыл ъм\р\н, ънънр\н улады. Анын мындай ата мурасын аткарышы, биринчиден, комузга болгон шыгын арттырса, экинчиден, аткаруучулук чеберчилигин такшалткан. Ъзгъчъ Ныязаалынын атактуу ырчылар Эсенаман, Сары ырчы, Жеёижок, Бекназар, Кара Жолдош, Сыдык, Эшмамбет, Курман, Жаёыбай, Жолой, Токтогул ъёд\\ зор таланттар менен болгон байланышы анын шыгына шык кошот.

Ныязаалы «Кара ъзгъй» чертээрдин алдында мындай кеп салар эле: - «Бул к\\мд\ айлыбыздагы ъё десе ъё\ бар, оозунда шекер кеби бар, колунан къър\ тъг\лгън ишмер, саанды катыра саган Батмакан деген келинге арнагамын. Бир к\н\ таё азандан туруп чыксам, Батмакан тебенек кара уйду саап жатыптыр. Тукумуё курган кара уй, тынч садырбай, эки бутун ойдуй-солдуй серпип, бирде чаканы тээп тыбырчылап турат. Батмакан болсо, эмчектен колун кое бербей, «апей, ош дейм» деп коюп, саанын улантууда, бир убакта кара уй Батмаканды чака-макасы менен шарак эттире тээп басып кетти эле, чакадагы с\т жерге жайыла берди. Кара башына кър\нс\н, кара уй,- деп Батмакан каргап калды. Ошол кър\н\шт\ тамаша катарында к\\гъ салып алгамын». Анын эрдиги комузунда , к\\лър\ндъ кър\нд\. Атагы т\шт\кт\н т\пк\р\ндъг\ айылдарга, бер жагы Талас аймагына чейин д\ёк\лдъд\. Токтогул баш болгон Айдараалы, Абдыракман, Эркесары, Коргол, Шеркул, Серек ж.б. шайырлар Ныязаалынын атак-даёкына ашык болушуп, ъз\н кър\п, ънър\н \йрънсък дешип къксъшт\. Алардын ичинен алгачкылардан Токтогул Ныязаалынын атайы издеп барып жолугуп, эё с\й\кт\\ окуучуларынын биринен болот. Ал 1936-жылкы эл чыгармачылыгынын республикалык олимпиадасына катышат. Ъз\н\н окуучулары Эркесары, Серек, Атай, шекербек ж.б. менен жолугушат. Элибизге даёкы таш жарган атактуу шайырлар: Муратаалы, Карамолдо, Осмонкул, Калык, Адамкалый, Ыбырай, Куйручук, Шаршендер менен таанышат. Комуз музыкасынын негиз салуучуларынын жана ън\кт\р\\ч\лър\н\н ири ък\л\ Ныязаалы Борош уулу 1942-жылы д\йнъдън кайткан. Бирок залкардын ълбъс музыкалык мурасын б\г\нк\ угуучуларга жеткирген жана аларды калк арасына кеёири жайылткан анын шекирттери Эркесары, Барпы, Коргол, Шеркул, Асылбек, Токтосун, Болуш, Алтымыш ъёд\\ шайырлар болду. Алсак тек гана Эркесарынын аткаруусунда Ныязаалынын «Мырза кербез», «Ботой», «Шалкы к\\», «Карачы торгой кайбылда», «Сары Барпы» аттуу к\\лър\ эл алкышына татыды. Улуу комузчунун ондогон к\\лър\ Эркесары, Барпы, Коргол, Шеркул, Асылбек, Токтосун, Болуш, Алтымыш ж. б. ъёд\ шакирттери жана замандаштары тарабынан кыргыз радиосунун «алтын фондусуна» жазылып алынды. Алар эфир аркылуу ж\здъгън угуучуларга тартууланып, жан д\йнън\ жашартып, эстетикалык жактан тарбиялоодо зор салымдарын кошууда.

Токтогул Сатылганов

(1864-1933)

Къп кырдуу талант, акын-демократ, улуу устат Токтогул Сатылганов 1864-жылы Кетмен-Тъбъдъ търългън. Ар бир адамдын ар нерсеге болгон шыгы, жъндъм\ бала кезинен башталат эмеспи. Токтогулдун дагы ырга, к\\гъ болгон куштарлыгы бармактай бала кезинен башталат. Оозеки элдик адабияттын т\гънг\с казынасы болгон элдик ырларды, жомокторду, дастандарды жана комуз к\\лър\н айыл арасындагы аш-тойлордон кулагы менен угуп, аткаруучуларды ъз къз\ менен кърът. Къё\л\ аларга байланып, с\й\\с\ артылат. Ал он \чкъ чыкканда айыл арасына ырчы, чертмечи катарында таанылат. «Ыр ырдап, комуз чертсе, Токтогулдай чертсин» деген създър да жердештеринин арасында айтылат. Анын алгачкы «Гулдъп ал», «Эмне кызык» аттуу ырлары, обондорунун ойлуулугу, жугумдуулугу жана угумдуулугу менен калкка кеёири тарайт. Аспаптык музыкада ътъ кеёири тараган «Ботой», Камбаркан, «Кербез», «Шыёгырама» ъёд\\ салт к\\лър\ буга ачык мисал. Булардын ъзъг\ндъ ал ъз\н\н «Токтогулдун ботою», «Токтогулдун Камбарканы», «Кыз ойготоор шыёгырамасы», «Токтогулдун кербези» деген ат менен салт к\\лърд\ чыгарган. Уккан чыгармасын шак илип алып, кулагына куюп ала коюучу табигый музыкалык угум, менен таё каларлыктай зээнд\\л\к, к\\лърд\н добуш бийиктиктеринин катнаштарын карандай угуу менен кабыл алуу, элестъъ менен ойноо, эске туту бир заматта кайра ъз\ндъй аткара турган музыкалык шык ъёд\\ психикалык процесстер Токтогулда к\чт\\ ън\ккън. Токтогул комузчулардын чыгармачылыгында ътъ сейрек учурай турган музыкалык тамсил к\\лърд\ да арбын чыгарган. Алсак, автор чымчыктардын сайраганын, учканын жырткыч канаттуу-куштардан къргън кордуктарн к\\лър\ндъ тура черт\\, тулабою, кол кыймылдары аркылуу кърсът\\ менен ошол кездеги карапайм калктын муёун, тарткан азаптарын да чагылдырып, зор мани берип аткарган.

1889-жылы Анжыян кътър\л\ш\ чыгат. Керимбайдын чырагына май тамып, ал Токтогулду кътър\л\шкъ ак жеринен карматтырат. Токоё ъл\м жазасына тартылат. Бирок Сибирге с\рг\нгъ айдоо жазасы менен алмашылат. Токтгулдун комуз чабуудагы чебер устачылыгы, элдик санатка болгон ушунчалык тереё с\й\\с\ сезилип турат. Кыргыз комузчуларынын ичинен Токоё «Кербездин» кооз \лг\лър\н жараткан. Алсак. «Мырза кербез», «Терме кербез», «Сылама кербез», «Келгендеги кербез», «Арман кербез,», «Бополоё кербез», «Кебез» деген к\\лърд\ чыгарган. Алымкан менен Корголдун аткаруусундагы Токтогулдун «Кербези» да «Чоё кербез» менен \ндъшът. Токтогул ъзд\к репертуарында элдик кенже эпостор да кеёири орунду ээлеген. Алсак, «Жаныш-Байыш», «Саринжи Бъкъй», «Кедейкан», «Курманбек» деген эпосторду да айткан. 1928-жылы Кыргыз Эл Агартуу комиссариатынын чакыруусу боюнча москвалык атактуу музыковед А. Затаевич Токтогулдун 18 к\\с\н нотага т\ш\рът. А. Затаевич Токтогулдун жана башка элдик музыканттардын чыгармаларын фонограммасыз угуу менен нотага т\ш\ргън. Ошол себептен Токоёдун кээ бир к\\лър\н да ойдогудай так, дана жазып ала алган эмес.

Кыргыздарда жашап ъткън ырчы, комузчу, манасчы ж. б. шайырлардын эч бири калкыбызга Токтогулдай ътъ кеёири белгил\\ болгон эмес. Ал атынын аягы жеткен жерге чейин барып, къп элди аралаган. Ошондуктан, Токтогулдун окуучулары да къп болгон. В.Виноградовдун Токоёдун обондорун, к\\лър\н нотага т\ш\ргън. А.Малдыбаев, П.Шубин, В. Фере, М.Баетов, В.Власов, Р.Белый, М.Абдраев, Ж.Шералиев ж. б. Токоёдун ондогон ырларына музыка жазышты, хор жана \н \ч\н да иштеп чыгышты. Залкар музыканттын «Миё кыял», «Келгендеги кербезим», «Тогуз кайрык» атту к\\лър\н П.Шубин, А.Жумакматов эл аспаптар оркестри \ч\н к\\лъшт\р\шт\. Н. Давлесов эл аспаптар оркестри \ч\н Токтогулдун «Тогуз кайрык», «Карылык», «Арман кербез» к\\лър\н\н ъзъг\ндъ \ч бъл\мд\\ «Сюитаны», Б.Феферман «Мырза кербез», «Эрке сары», «Орусча кайырманын» негизинде к\\н\ жазды. М.Абдыраевдин «Токтогулга» аттуу к\\с\ менен «Токтогулдун мекенинде» деген кантатасы башкалардан ъз\нчъ айырмаланат. Кийинки жылдары Токтогулдун ъм\р\нъ арналып жазылган кълъмд\\ чыгармалардын бири А.Жаныбековдун «Токтогулга эстелик» деген симфониясы. 1958-жылы В.Власов, Ф.Фере менен бирдиктеж.Бъкънбаев менен К.Маликовдун либреттосуна «Токтогул» операсын жазат.

Муратаалы К\ръёкъй уулу 1860-жылдын жай айында Ысык-Кълд\н к\ёгъй\ндъг\ «Талды-Булак» деген жерде търълът. Муратаалы \ч-търт атасынан бери комузчулукту, соорчулукту, сурнайчылыкты, кернейчиликти кесип кылгын музыкалуу \й б\лъдън чыккан. Муратаалы бала чагынан эле нукура табигый къп жакту талантка ээ болгон. Ал «К\\н\н башы Камбаркандан» баштап, комуз музыкасындагы бардык жанрларды, т\рлърд\ черткен. Алардын негизинде ондогон к\\лърд\ жараткан. Муратаалы «Бел к\\лър» деп, комуздун мойнунун орто ченинен чертилген ондогон ар кыл мазмундагы чыгармаларды да аткарган. Алардын негизин «К\ръёкъйд\н ботою», «Бокотойдун ботою», «Кудайырбектин ботою», «Кыдырдын сал к\\с\», «Мусанын ботою», «Чыгышбайдын ботою», «Сейилкандын ботою», аттуу к\\лър т\згън. Муратаалынын «Кичинекей шыёгырамасы» менен «Чоё шыёгырамасы» программасыз чертилет. Эки «Шыёгырама» теё ритмикалык кыймыл жагынан кайраттуу жаёырат да, курч басымда аткарылат. Муратаалы ар кандай стилдеги музыкалык ж\р\штъг\, м\нъздъг\, т\рк\н маёыздагы «Ботойлорду» къп билген жана къп черткен. Муратаалынын улуу музыканттыгы, укмуштуу устаттыгы комузда гана эмес, кыл кыякта да кър\нгън. Ал калкка байыркы жънъкъй аспаптын бирден бир кеёири жайылдтуучусу жана негиз салуучусу. Муратаалынын элдик обондору, шайырлардын лирикалык баатырдык, тарыхый к\\лър\н кыл кыякта аткарышы, иштеп чыгышы ъз алдынча к\\ чыгаруучу уютку болот. Ал классикалык программалуу ондогон кыл кыяк к\\лър\н\н т\р\н жаратат. Алардын ичинен автордун «Кер ъзън», «Кош кайруу», («Кош кайрык»), «Байге», «Ат кетти», «Ак токту», «Ат чубатуу», «Ат келет», «Т\нк\ к\зът», «Ураан», «Кечки жайлоодо», «Бекташ», «Тору кашка ат кокуй», «Жулуш к\\» («Ж\р\ш к\\»), «Олжо», «Сатыке» аттуу чыгармалары элдик музыкабыздын кенчине айланды. Залкар шайыр комуз чертип, кыл кыяк тартуу менен бирге жаш кезинде чоорду да уккандар таё калгандай устаттыкта ойногон. Ал эми кыргыз, казак элдерине теё ырчы Жамбыл менен жан бирге дос болот.

1928-жылдын к\з айларында атактуу музыковед-этнограф А.В. Затаевич Фрунзеге кыргыздын музыкалык фольклорун жазып алууга келгенде, Муратаалы борбор шаарыбызга биринчилерден болуп чакырылат. А. Затаевич Муратаалы элдик музыканын казынасына кошо турган эё негизги салымдарынын ътъ баалуусу, кър\н\нкт\\с\, оригиналдуусу экенин жана башкалардыкына окшобогон, ъз\нчъ музыкалык маданияттын \лг\лър\н ъз\нъ сиёирген жупуну аспаптын табигый ъзгъчъл\ктър\н къп кырдуу жана ар т\рд\\ пайдалана билген, кээде анчалык чоё эмес татынакай кайруулар менен, олуттуу мазмунду т\згън, кубулжуган кайрыктарга бай залкар к\\лърд\ ътъ къп биле турганын айтып келип: «эски к\\лърд\ калыбындай черткенге мындай киши табылбайт» -деп баа берет.

1932-жылы Муратаалы борбор шаарыбыздагы Кыргыз драма театрында иштъъгъ чакырылат.

1934-жылы Муратаалынын ъз\н\н аткаруусунда бир топ к\\лър\ Москвадан чыгуучу громпластинкага жазылат. Айрыкча Муратаалынын СССРдин композиторлор союзунун м\чъл\г\нъ кабыл алынып, Москвада ъткън кыргыз адабияты менен искусствосунун он к\нд\г\нъ, элдик аспаптарда ойнолуучулардын б\тк\л союздук биринчи кароосуна катышып, декадада Эмгек Кызыл Туу ордени менен сыйланышы ага жаёы талаптарды, жаёы максаттарды тагат.

Мына ушундай калк сыймыгына айланган Муратаалы комуз менен кыл кыякты колунан т\ш\рбъй, аларды кыёгыратып отурбаса, чечекейи чеч болчу эмес. «Конокко барганда же бир жакка кеткенде, - деп айткан ал ъз\ жън\ндъ, - комуз менен кыягымды \йгъ таштап кетсем, жаным кейип калат. Колумдун учтары болсо комуздун кылдарын издегенсий берет».

1949-жылы 12- январда Муратаалы д\йнъдън кайтты. Ъм\р\н\н акыркы учурунда жашаган айылына Муратаалы К\ръёкъевдин ысымы берилет.

1960-жылы республикабздын коомчулугу Муратаалынын туулган к\н\н\н 100 жылдыгын белгилеген. Бул салтанаттуу датага карата «Муратаалы» аттуу замандаштарынын эскер\\лър\ басылып чыгат.

Улуу комузчу 1883-жылы Ысык-Кълд\н Корумду айылында туулган. Бир эле мезгилде ал айылдык молдодон арабча окуйт. Къп кыйындык менен колу кат тааныйт. Алыскы айыл –ападан келген тил каттарды Токтомамбет «эжелеп» окуп бергенге жарайт. (Ал кезде колу кат таанып, анча мынча катжаза билгендерди сыйлоо катарында эл «молдо» деп кое турган.) Айылдагылар эми кара тоголок Токтомамбетти – Карамолдо деп чакырышат. Бара-бара Карамолдо деген ысымы да эл арасына ылакап карап таркайт. Ал ысым да эмнегедир элге жагымдуу угулат. Карамолдо он экиге чыкканд «Калмак бий», «Эски к\\», «Камбаркан» ъёд\\ ондогон обон к\\лърд\ чертет. Карамолдонун ъз кезегиндеги атактуу К\ръёкъй, Кудайберген, Майлыбай, Абак, Кыдыраке, Бурулча кийинки Муратаалы, Муса, Бъккътън ж. б. черткен к\\лър\н угушу, алардын ънърлър\нън таалим алышы, айрымдары менен алым сабакташа чертиши, анын устаттыгын жетилтип, б\г\нк\дъй къкълъгън улуу комузчулукка жетишине жол ачкан.

Карамолдонун чыгармачылыгындагы башкы орунду «Къкъй кести» к\\с\ ээлейт. Ал автордун аткаруусунда ътъ лирикалуу, назик угулат. К\\дъ аспаптын къъдън\нън к\ёг\рън\п чыккан кошоктун интонациясына сугарылган обон басымдуулук кылат. Анда тээ илгерки заманда ишке ашпай калагн махабатты ж\ръкт\ солкулдаткан кайрыктарда коштойт.

1916-жылы кыргыздар т\п кътър\лъ \рккъндъ Карамолдо да Турпанга чейин барат. Айылдаштары менен тартпаган азапты, корбогон тозокту кор\шът. Бул болсо анын ж\ръг\нъ ъм\р бою ъчпъс так салат. Карамолдо Совет бийлигинин алгачкы жылдарында «Ибарат» аттуу к\\с\н чыгарат. Кър\н\кт\\ музыковед А.Затаевич Карамолдонун 20дан ашык классикалык к\\лър\н нотага т\ш\рът.

1931- жылдын башында атактуу кълд\к комузчу Карамолдо Фрунзеге чакырылып, Кыргыз драма театрында артист Катары иштей баштайт. Мына, анын ъм\р\, чыгармачылыгы калыё калк менен! Эми анын алдында талыкпай эмгектен\\, чыныгы чыгармачылыкта изден\\ турду. Элдик музыкабыздын сыймыгы Муратаалы, Калык, Осмонкул, Саякбай, Шаршен, Молдобасан, Адамкалыйлар менен бирге Карамолдо да иштеп, элдин кубанычын даётайт.

Чакырык т\р\ндъг\ «Колхоз камбаркан», «Терме камбаркан», «Колхоз куралы», «Салтанат шыёгырама» деген классикалык к\\лър\ндъ элди жалпы турукташууга, биргелешкен чарбага айландырууга \г\ттъгън. 1936-жылы Карамолдо драм театрдан ъз\н\н кесиптештери менен жаёыдан ачылган Кыргыз филормониясына которулат. 1948-жылы Карамолдо Москвада ъткън СССР композиторлор союзунун биринчи сьездине делегат, ал эми 1957-жылы кыргыз комузчуларынын ичинен алгчкы жолу Кыргыз ССР Жогорку Советинин \ч\нч \чакырылышынын депутаты болуп шайланган. Карамолдо «ъз \й\, ълъё тъшъг\» болуп калган филрмонияда 1954-жылга чейин иштеген. Жаш улгайып карылык белден баскан сайын ал чымыркана эмгектенип, к\\ артынан к\\н\ таёшытты. Бактылуу элдин улуу комузчусу 1958- жылы Москвада ъткън кыргыз адабияты менен искусствосунун экинчи он к\нд\г\ндъ да эё жакшы даярдыктар менен барып жеёишт\\ кайтты.

Карамолдо залкар к\\лър\ кыргыздын профессионалдык музыкалык маданиятынын ън\г\ш\нъ, калыптанышына да баалуу салымдарды кошту. Анын классикалык к\\лор\, композиторлору \ч\н т\бъл\к шыктандыруучу угут, кайнар булак катарында кызмат кылды. Ошондуктан кыргыздын алгачкы музыкалык спектаклдеринен тартып, б\г\нк\ симфонияларга чейин Карамолдонун к\\лър\н\н обондору такай пайдаланылып келе жатат. Алсак, тунгуч опера «Айч\ръккъ» улуу устаттын -«Терме камбаркан», «Къкъй кести», «Жаш кербез», «Чолпон» балетине «Кер толгоо», «Кичине кербези», К.Молдобасановдун, М Абдаревдин, Т.Эрматовдун, Ж.Малдыбаеванын симфониялык чыгармаларына «Сынган бугу», «Насыйкат», «Колхоз камбаркан», «Шайыр камбаркан» сыяктуу к\\лър\ ъзък болгон. Кыргыз композиторлору Карамолдонун обондорун гана эмес кай бир интонацияларын, ритмикалык фигураларын, формаларын жана башка къркъм каражаттарын пайдаланышты. Карамолдонун канаттуу к\\лър\н П.Шубин, С.Рязуев, А.Жумакматов, Э.Жумабаева, Т.Томотоев эл аспаптар оркестри \ч\н иштеп чыккан. Автордун «Къкъй кести», «Сынган бугу», «Терме камбаркан», «Ибарат», «Колхоз камбаркан», «Чоё шыёгырама», «Каныкейдин арманы» аттуу к\\лър\ эл аспаптар оркестринин т\бъл\кт\\ репертуарына айланды. П. Шубин Карамолдонун алп талантына таёдана: «Бул чыныгы кыргыздын Бахы», - деп д\йнъл\к композиторго теёеген.

Ыбрай Туманов

(1885-1967)

Ыбрай Туманов 1885-жылы Ысык кълд\н кък\ръг\ндъг\ Ак-Суу районуна караштуу «Ак-Булуё» (азыркы Т\ргън) айылында чоорчунун \й-б\лъс\ндъ туулат.

Ыбрайдын обон жана арман к\\лър\н ъзд\к репертуарында ъздъшт\р\ш\, аткаруучулук чеберчилигинин жетилип ърк\ндъш\нъ, черт\\гъ оор залкар к\\лърд\ аткарууга, арымын арттырууга жалбырттаган шык берет. Ал элдик аспаптык музыкабыздын ат салуучуларынан болушкан Музоокенин «Муёдуу к\\», К\ръёкъйд\н «Мас к\йъъ», «Бокотойдун Ботою», Кудайбектин «Ботою», Кадыр акенин «Ботою», Сейилкандын «Ботою», Чолпонбайдын «/ч коо», Малдыбайдын «Шалкы к\\», Мужуктун «Шыёгырамасы», Жакыпбайдын «Шыёгырама» деген ар кандай мазмундагы, т\рд\\ стилдеги, ыкмадагы к\\лърд\ калкка тартуулайт. Ыбырай элдик жана байыркы шайырлардын к\\лър\н черт\\ менен ъз\н\н \зъёг\лъш кесиптештери Муратаалынын «Кербезин», Асанаалынын «Чайкамасын», Алагыштун «Арман к\\» деген чыгармаларын да аткарган. Автор «Оогон Камбаркан», «Кеёеш», «Октябрь ъзгър\ш» к\\лър\ алгачкы аткарылышынан эле калк ж\ръг\нън т\нък табат. Ыбрайдын чакырык т\р\ндъг\ программалуу «Жаш тилегинде» билимден, илимден артта калган, караёгы кыргыз жаштарын окууга \г\ттъйт. К\\дъ алардын кыйла кылымдардан бери къксъгън тилеги, эми гана ишке ашып, жаёыдан канат к\\лъшкън\, аткан таёдай улуу замандын ырахатына бълънгън\ салтанаттуу жаёырат. Ыбырай Туманов граждандык согуш, коллективтештир\\ учурунда ички душмандарды, басмачыларды талкалоодо колуна мылтык алып, жоо бетинде, эл четинде болот. Жаёы заманды къръ албагандардын жазасын берип, жандарын къз\нъ къргъзът. Ал ушундай кандуу кармаштарда ж\рсъ да, колунан комузун т\ш\рбъйт. Ъзгър\лгън жерге, ън\г\п бараткан элге, карапайым калкты коллективдештир\\гъ чакырган. «Ъзгър\ш», «Колхоз куралы», «Беш жылдык», «Боз салкын» деген жаёы заманыбызды даёазалаган залкар к\\лърд\ чыгарат.

1936-жылы Фрунзе шаарында эл чыгармачылыгынын республикалык биринчи олимпиадасы болот. Ага башка шайырлар менен бирге Ыбырай да катышат. Анын тубаса шыгын музыковед А. Затаевич жетектеген калыстар тобу жогору бааланган. Алардын ът\н\ч\ боюнча Ыбырай Туманов филармонияда иштъъгъ калтырылат. Ал эми А. Затаевич Ыбырайдан «Жаш тилек», «Боз салкын», «Ооган», «Бургуй», «Желдирме» ъёд\\ к\\лър\н жана элдик «Жъъ калды», «Май жалаган», «Боз бала» аттуу чыгармаларды жазып алат. 1939-жылы Ыбрай \ч\н ъм\р\ндъг\ унутулгус кубаныч жылдардан болгон. Ал ушул жылы комунисттик партиянын катарына ът\п, СССР композиторлор Союзунун м\чъл\г\г\нъ кабыл алынат. Москвадан ъткън кыргыз искусствосунун биринчи декадасына катышат. Кър\н\кт\\ музыкантын к\\лър\ он к\нд\ктъ борбордук угуучулардын чыныгы урматына бълънът. Ыбырайдын «Ж\ръг\м, Москва» аттуу к\\с\н\н башталмасына б\т\н совет эли с\й\п ырдаган, композитор И.Дунайевскийдин «Мекен жън\ндъг\ ырынын» алгачкы тактыларын алган. К\\дъ Дунайевский менен Тумановдун обондору кайымдаша айтышкан темаларга ът\п, бара-бара бири-бирин с\ръъгъ алган, жалпы ойду камтыган башкы музыкалык тема менен ширелишет.

Элдик музыканттын ондогон к\\лър\н кър\н\кт\\ композиторлорубуз симфониялык, опералык, балеттик чыгармаларына да пайдаланышты. Ал эми «Жеёиш», «Боз салкын», «Жаш тилек», «Кеёеш», «Жыргал к\н», «Ж\з жылдык», «Ж\рък толкуйт» деген ж.б. калссикалык к\\лър\ Карамодо Орозов атындагы эл аспатар оркестрине салынды.

Залкар шумкардын эё акыркы чыгармасы жайдары, салтанаттуу кайрыктарга бай «Ж\рък токуйт» аттуу к\\с\ болду. Аны автор 1965-жылы чыгарган. Ал кийин эл сапатар оркестрине да салынган.