Қостанай облысы әкімдігінің мәдениет басқармасы Қостанай облыстық тарихи-өлкетану музейі
жүктеу/скачать 1.18 Mb. Pdf көрінісі
|
частью без их согласия. Казахи сговоривали детей своих иногда в колыбели ...» (12) -деп айыптаған Шоқан патша әкімшілігінен жоғарыдағы мәселелерді молданың қатысуынсыз шешуін әрі қыздарды жастай күйеуге беруге тиым салуды өтінеді. Жалпы, Шоқан мұсылмандықтың жақсы жақтарын айтумен қатар, жаман қасиеттерін сынауды да ұмытпады. Ол: «...Мусульманство пока не вьелось в нашу плоть и кровь. Оно грозит нам разъединением народа в будущем» (13), - деп мұсылмандықпен келген опаттың халқымыздың басына үлкен қауіп төндіретінін ашып көрсетеді. Сондай-ақ, қазақ байларының көп әйел алатын шектен шыққан әдетін: «Некоторые султаны и богатые казахи запирают жен своих в отдельные юрты, как в гаремы» (14) - деп әшкереледі. Ел ішінде мұсылман дінін жамылған сауатсыз, медицинадан ешқандай хабары жоқ тәуіп-балгерлер көбейіп кеткеніне, құранда осылай жазылған деп ауру әйелдерді қорлап, босана алмай ұзақ толғатқандарды ұрып-соғып, қорқытып, тілінен тартатынына күйзеле отырып: «... при таких диких пытках и, наконец, при совершенном отсутствии акушерок и бабок много беременных женщин умирает от родов или побоев» (15) - деп, қазақ даласына дәрігерлік жәрдемнің өте-мөте қажеттігін баяндайды. Ал, Шоқанның бір естелігінде: «...Я очень люблю и восхищаюсь Аягузом; может быть поэтическая легенда о любви прекрасной Баян к золотоволосому Козу-Корпеч, действия которой происходили на этой реке, есть немаловажная к тому причина...» (16) - деп жазуында мән бар. Өйткені «Қозы Көрпеш - Баян сұлумен» салыстырғанда, мыңдаған қазақ боздақтарының басынан өткен ауыр жағдай зардабының шет жағасы өзіне де тиген еді. 22 Шоқан 1861 жылдың жазында Петербургтен келген бойда әке-шешесі айттырып қойған қызға үйленуге тиісті еді. Ол қыз да оқыған, сауатты жан екен... Оның әкесі Ахмет Жантөрин - Торғай қазақтарының аға сұлтаны, өз заманының көрнекті адамы. Шоқан бұл қызға некелесуден бас тартқанда әке- шешесі қатты наразы болады. Кейіннен ол Петербургтегі досы, ақын А. Н. Майковке жіберген хатында: «... предназначенная мне невеста была влюблена в брата моего и писала к нему в это самое время часто нежные послания...» (17) - деп ақталады. Әрине, Шоқанның іргесін аулақтатуында бұдан басқа да сыр бар еді. 1861 жылы Петербургтен оралғанда Шоқан мен достарына арнап бір- бірден отау тігіледі. Сонда Ажар атты қызметші қыз Шоқан отауына бекітіледі. Ұлы ғалым оған жан-тәнімен ғашық болады. Өзінің және замандастарының естеліктеріне қарағанда, қыз керемет сұлу әрі ақылды екен. Осы оқиғаның бәрін көзімен көрген Шоқанның досы Н. И. Ибрагимовтың қалам тербеуінде Ажардың керемет сұлулығы соншалық, онымен салыстырғанда соңғы әйелі Айсара көрікті еместігін тілге тиек етіледі. Шешесі Шоқанға кездесуге тиым салып, әлгі қызметші қызды бір төлеңгітке атастырады да Шепенің (Шыңғыстың ағасы) ауылына көшіріп жібереді. Одан ары Баянауылға Мұса Шормановтың ауылына жөнелтеді. Бұл күндер Шоқан мен әке-шешесі үшін ең ауыр күндерге ұласты. Сүйікті ұлының құйрық-бауыр жесуге уәделескен құрметті ата-ананың қызынан бас тартуы, онымен тұрмай қызметші қызға көз салып, үйленем деуі Шыңғыс пен Зейнептің түсінігінше ақылға сыймайтын мәселе. Алайда, Шоқан көп қиыншылықпен жүріп арманына жетеді. Достары мен інілерінің көмегі арқасында Ажарға қосылып, қысқа өміріндегі ең бақытты кезін Көкшетауда өткізеді. Бірақ, олардың тәтті сәті ұзаққа бармайды. Шоқан Ажардан оқыс айырылады. Өлідей не тірідей айырылғаны туралы ешқандай мәлімет жоқ. Кейін ол Әулиеатаны қоқандықтардан босатқан 1864 жылғы жазда Тезек төренің қарындасы Айсарамен некеге тұрады. Бұл Шоқанның үшінші рет үйленуі еді. Шоқан ауылында жүрген кезінде көптеген қазақ әйелдеріне бас бостандығын алып берген, сүйген адамына қосылуына жағдай жасаған. Айталық, 1862 жылдың 6 ақпанында К.К.Гутковскийге жазған хатында Малтабаров деген саудагерден бір бақытсыз әйелді құтқару үшін 200 сом ақша мен бір ат бергенін сөз етеді. Әлгі Малтабаровтың өлген ағасының әйелі екен, бірақ оған тұрмысқа шыққысы келмеген, соны пайдаланған Шоқан бейтаныс жанның бақыты үшін ақшасын да аямаған. Өмірінің соңғы Тезек сұлтан ауылында жүрген кезінде де Шоқан әйел теңдігіне назар аударуды жадынан шығармаған. Шоқанның бұрынғы 5 томдық жинағына (1961-1970 ж.ж.) Г.А.Колпаковскийге жазған екі хаты кездейсоқ себептермен кірмей қалған еді. Ал ол хаттарды 1957 жылы архивтен Әлкей Марғұлан тапқан болатын. Кейіннен оны Шоқанның соңғы мерекелік жинағына енгізіпті. Сол хаттардың бірінде (1желтоқсан 1864 ж.) Шоқан мынандай оқиғаны хабарлайды. Бір қазақтың 13 жасар әдемі қызы Уваш деген байдың баласына 23 айттырылып қойылған. Сол байдың қолында Тауасар атты іскер, пысық құлы бар. Әлгі қызды сол құлына әпермекші болған бай оның әке-шешесін орыс отрядтарының атымен қорқытып, қалың малға 1 сиыр, 13 ешкі береді де алып алады. Қыздың әке-шешесі қызымызды құлға қоса көрмеңіз деп жалынады. Оның үстіне, қызға Тауасар құл тіпті ұнамайды. Осы кезде бұл мәселеге Шоқан араласады да жас қызды Тауасардың қармағынан құтқарады. Осындай тарихи материалдарға қарағанда, қазақтың ұлы ғалымы Ш. Уәлиханов шығыс әйелдерінің тағдырын жазып қана қоймай, олардың бас бостандығын арашалауға қолынан келгенінше тікелей көмек көрсеткен. Біздің бүгінгі ұрпағымыз өз халқын сүйіп, адал қызмет етіп, борышын орындауды Ш.Уәлихановтан үйренсе, қандай жақсы болар еді. Жоғарыда айтқанымыздай, қазақтың ұлы ғалымы қысқа өмірінде үш рет үйленген. Бәрінде де өз халқының қыздарына некелесіп, соларды бақытты етті. Оның осы бір қасиеті туралы Ресейдің талай алдыңғы қатарлы адамдары жазып қалдырыпты. Мысалы, Г.Н.Потанин, Н.М.Ядринцевтердің естеліктерін қарайық. Шоқан секілді жігіттің сұлтанына жүрген жерінің бәрінде ниеті аумаған қыз-келіншек жоқтың қасы деп айтарлық. Әсіресе, Омбы мен Петербургте талай генералдар мен жоғары шендегі князьдардың қыздарының көбі ғашық болғаны рас... Тіпті, патшаның қарындасы, әйгілі сұлу Елена Павловнаның (Федерика Шарлотта) өзімен достық қатынаста болды. Ал осы Федерика Шарлоттаның қолын бір сүюге талай генералдар мен маршалдардың қолы жетпей жүрді. Осынау Қысқы сарайдағы әйелдің Шоқанға көмегі аз тиген жоқ. Мысалы, ұстазы әрі Омбыдағы өз әкесіндей құрметтейтін К. К. Гутковский қызметінен қуылып, Петербургке барғанда Шоқан Федерика Шарлоттаға хат жазып, оған көмек беруін өтінеді. Ол К. К. Гутковскийді жақсы орынға орналастырады және генерал дәрежесін бергізеді. Сондай-ақ, Г. Н. Потанин Шоқанның орыс қыздарына қарым-қатынасын: «...Любил ли Чокан, не знаю. В Омске у него были увлечения, но они далеко не заходили, и окончивалось дело тем только, что он более обыкновенного декламировал стихи Полонского и Майкова. Он говорил, что он жүктеу/скачать 1.18 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|