Bac.cereus тудыратын тағамдық токсикоинфекциялар

Соңғы онжылдықта Bac.cereus тудыратын тағамдық токсикоинфекциялар бұрқ етпесі пайда болғаны туралы мәліметтер бар. Bac.cereus споралары термостабильді қасиеті бар, ол 105-125⁰С температурада 10-13 минут шыдайды, төменгі температурада 20⁰С жақсы сақталады. Көбеюі үшін температуралық оптимум 30⁰С, бірақ споралар 3-5⁰С-дан 59-70⁰С өсе береді. Микроб рН 4-6-дан 11-ге дейін өсе береді.

Нитриттердің, қанттың, натрий хлоридінің ерітінділерінде өмір сүре береді, тек натрий хлор мөлшері 10-15% болғанда өзінің өсуін тоқтатады. Ғылыми түрде анықталған Bac.cereus штаммасының 57,6% ет пептонды бульонда өскенде экзотоксин бөліп шығарады.

Эпидемиологиясы. Bac.cereus қоршаған ортада кеңінен кездеседі: топырақта, ауада, суда, адамдардың киімдері мен қолдарында, тамақ тағамдарының құрамында.

Сау адамдардың ішегінде Bac.cereus сирек кездеседі (10% төмен) және көп емес мөлшерде. Олар әр түрлі өсімдік және жануарлар тағамдары құрамында көбеюге бейім, бұл кезде олар тағамның органолептикалық қасиетін өзгертпейді.

Ең көп ластанатын тағамдарға: ет фаршы, колбаса, сүт тағамдары және консервілер жатады. 4-6⁰С температурада микробтар көбеймейді, олардың жақсы көбею температурасы 17-18⁰С, ал 30-32⁰С тіптен жақсы көбейеді. Bac.cereus-тің жақсы көбеюіне әсер ететін рН-тың оңтайлы мөлшері 7-9. Шикі сүтте, сүт қышқыл тағамдарында, сүзбеде Bac.cereus көбеймейді.

Клиникасы: Bac.cereus – тудыратын токсикоинфекцияның жасырын кезеңі 4 сағаттан 16 сағатқа дейін. Ауру жедел басталады: іш колика тәріздес болып ауырады, жүрегі айниды, іші өтеді. Нәжісі сұйық, сулы, құрамында шырышы көп, тәулігіне 10-20 рет. Дене қызуы нормада немесе субфебрильді, құсу сирек кездеседі. Ауру 2 тәулікке дейін созылуы мүмкін.

Диагностикасы. Bac.cereus тудырған тағамдық токсикоинфекцияның клиникалық диагнозын растау лабораториялық зерттеулер көмегімен іске асады. Диагноз мынадай жағдайда расталған болып саналады: басқа патогенді немесе шартты түрде патогенді флора болмай, зерттеген тағамнан Bac.cereus анықталған болса (10⁵/г және одан да жоғары мөлшері анықталған болса), нәжісінен (10³/г және одан да көп), құсықтан және асқазан шайған судан (10²/г және одан да жоғары).

Егер тағамды зерттеу мүмкін болмаса, сонымен қатар нәжістен, құсықтан, асқазан шайған судан Bac.cereus анықталуының маңызы бар. Бұл микроорганизм адамның нәжісінде тек аурудың өткір кезінде ғана болады, ал адам жазыла бастаған кезде ол жоқ болып кетеді. Қанның сарысуының агглютинация реакциясының белгілі маңызы бар, сондықтан оны ауру динамикасында анықтау керек.

Тамақ тарататын жерде дайын тамақтарды сақтау және сату ережесі қатаң сақталу керек: ет тағамдары мармиттің үстінде 2-3 сағаттан көп емес, ал көкөніс тағамдарын 1 сағаттан көп емес уақыт тұру керек. Бірінші тағамның температурасы – 75⁰С, екінші тағамның температурасы – 65⁰С.

Тағамдық токсикоинфекциялардың бұл түрін тудыратын стрептококтар, Д серологиялық тобына жатады.

Энтерококтардың 5 түрі анықталған: Str. faеcalis, Str. faеcalis var, zumogenes, Str.faecalis var. Duraus.

Энтерококтар қоршаған орта әсеріне төзімділігімен, 10⁰С-дан 45⁰С арасында көбейетіндігімен және құрамында 6,5% хлорид натриі бар тамақ тағамдарының құрамында өмір сүре алатындығымен ерекшеленеді. Олар рН-9,6 болған кезде, 60⁰С-температураға дейін қыздырғанда 30 минутқа дейін өмір сүреді, ал 85⁰С – температураға дейін қыздырғанда 10 минутқа дейін өмір сүреді.

Төменгі температурада ұзақ уақыт сақталады, галофильді қасиеті айқын, хлорид натриінің 17% - ғ

а дейін мөлшерінде рН 3-12 аралығында көбейеді.

Энтерококтар, адамның және жануарлардың ішегінде нормада болатын микрофлора болғандықтан қоршаған ортаға: топыраққа, ауаға, суға, өсімдіктерге, тамақ тағамдарына көп мөлшерде түседі. Инфекция көзі адам және жануарлар болып саналады. Тамақ өндіретін мекемелерде инфекция көзі болып қызмет көрсететін ауру адамдар немесе бактериотасымалдаушылар саналады.

Тағамға энтерококтар нәжістер арқылы және ауа тамшы жолымен түсуі мүмкін. Бұл микроорганизмдер көбіне салатта, винегретте, сілікпеде болады.

Бөлме температурасында сақталған кез келген тағам құрамында тез және жылдам көбейе бастайды.

Ауру тудыру үшін адам ағзасына тірі энтеротоксикалық қасиеті бар энтерококтардың көп мөлшері түсу керек.

Жасырын кезеңі 3-18 сағат арасында. Көбіне ауру бірнеше сағаттан бір тәулікке дейін созылады, сирек жағдайларда 3 тәулікке дейін созылады.

Ауру адамның жүрегі айниды, құсады, іші ауырады, іші өтеді.

Энтерококтың қай топқа жататынын, «Д» тобына серологиялық қатыстылығын қоян антисывороткасымен преципитация реакциясының көмегімен анықтайды.

Бұл ауруды Yersinia Enterocolitica тудырады.

Қоздырғыштың негізгі берілу факторы болып көбіне ет, сүт солардан алынған өнімдер және шикідей қолданылатын көкөністер жатады. Бұл аурудың қоздырғыштары көбіне көкөністерден, контейнерлерден, сүт тасымалдайтын флягтардан, көкөніс сақтайтын сөрелерден алынған жұғындылардан табылады.

Yersinia Enterocolitica –ның кейбір штаммалары физикалық және химиялық факторлардың әсеріне төзімді энтеротоксин бөліп шығарады.

Yersinia Enterocolitica штаммасынан алынған энтеротоксин 120⁰С температураға қыздырған кезде, 30 минут, ал мұздатқышта 4⁰С-температурада 4 айға дейін сақталған, рН 1- ден 11-ге дейінгі ортада.

Yersinia Enterocolitica –ның маңызды қасиетінің бірі төменгі температурада тек өмір сүру емес, мұздатқыштың өзінде көбею қабілеттілігінің сақталуы.

Бұл микроорганизмдер өсіп, жетілуіне ыңғайлы температура 22-25⁰, ал 40⁰С температурада өсуі тоқтайды.

Тағамдардың иерсинимен ластану көзі иерсиниозбен ауыратын адамдар, ірі қара мал, шошқа және үй жануарлары болып табылады.

Клиникасы. Жасырын кезеңі бірнеше сағаттан 7 тәулікке дейін. Тұрақты симптомдарына: гастроэнтероколит, жедел аппендицитке, ішек-асқазан жолдарының зақымдалуына ұқсайтын симптомдар жатады. Көбіне иерсиниозда бауырдың зақымдануы, полиартрит, терінің зақымдануы, мойын және басқа да бездердің зақымдануымен сипатталады. Жоғарыда айтылған симптомдардан басқа: бастың ауыруы, қалшылдау, терлегіштік, бұлшық еттер мен суставтардың ауыруы, жүрегі айну, құсу, дене қызуының көтерілуі, СОЭ (эритроциттердің тұну жылдамғының) ( 20-100 мм / сағ) артуы байқалады.

Бұл аурумен кез-келген жастағы адамдар ауруы мүмкін. Көбіне балалар ауырады, әсіресе бір жасқа дейінгі, жасанды түрде қоректенетін балалар ауырады.

Соңғы кездерде иерсиниоз ауруы барлық елдерде өсіп отыр. Ауру жыл бойы тіркеледі, күзгі-қысқы уақытта жыл мезгіліне байланысты ауру көбейеді. Аурудың тарауының негізгі жолдарына көп ғалымдар алиментарлы тарау жолын айтады.

Диагностикасы. Иерсиний тудырған тағамдық токсикоинфекцияларға диагностика жүргізген кезде мынандай бактериологиялық зерттеу жүргізіледі: құсық, асқазан шайған су, күдікті тамақтың қалдығы, нәжісі. Серологиялық диагностикасы агглютинация реакциясының көмегімен, Видалл реакциясы сияқты анықталады.

Алдын алу. Колибактериалды және протейлі этиологиялы тағамдық токсикоинфекциялардікі сияқты.

Салмонелла бактериялары тудыратын тағамдық токсикоинфекциялар

Сальмонеллезге клинико-эпидемиологиялық тәжірибеде сальмонелланы кез келген серотипі тудыратын, тек іш сүзегі мен паратиф «А» және «В» түрлерінен басқалары.

Сальмонеллалар өсетін оңтайлы рН (7,2-7,4), яғни әлсіз сілтілі орта, ал температура 37⁰С. Сальмонеллалар химиялық және физикалық факторлардың әсеріне төзімді. Натрий хлоридінің изотониялық ерітіндісінде және сорпада 60⁰С қыздырғанда бір сағат ішінде, 70⁰С температурада 25 минутта, ал 80⁰С температурада 1 минут ішінде өледі.

Сальмонеллалар төменгі температураның әсеріне де төзімді S.choleria suis 0⁰С температурада 142 күнге дейін, ал 10⁰С температурада 115 күнге дейін сақталады.

Қатырылған көкөністердің құрамында - 34⁰С-де сальмонеллалар 24 сағаттан кейін өледі, ал көкөністерді - 18⁰С температураға салқындатқанда 750 күнге дейін сақталады.

Сальмонеллалар кептіргенге де төзімді, бөлме шаңының құрамында 80 күнге дейін сақталады. Сальмонеллалар топырақ құрамында да ұзақ сақталады. Суару алаңдарына қалдық су жібергеннен кейін, ол жерде сальмонеллез 3 аптаға дейін сақталады.

Залалсыздандыру ерітінділерінен хлорлы әк ерітіндісі ең тиімді болып саналады, оның 0,3% концентрациясы сальмонелланы 30 минутта, 0,4% концентрациясы 10 минутта өлтіреді, ал хлораминнің 0,5% концентрациясы сальмонелланы 1 сағатта, 3% концентрациясы -30 минутта өлтіреді.

1976 жылы сальмонелланың 2000 серологиялық түрі анықталған, соның 700 –ден астам түрі адамдардан бөлінген.

Сальмонелланың патогенділігі үлкен түрін өзгертумен (вариабильділікпен) ерекшеленеді, ең патогенділігі жоғары болып S.typhi murium, cholerae suis, Heidelberg, derby, anatum және т.б. саналады.

Эпидемиологиясы. Екінші дүние жүзілік соғыстан кейін барлық елдерде, әсіресе экономикалық жағынан жоғары дамыған және елді мекендердің орналасу жиілігі жоғары елдерде сальмонеллез ауруының саны өскен.

Сальмонеллезбен қазіргі кезде көбіне 2-3 жастағы балалар жиі ауырады. Ол балалардың сальмонеллезге сезімтал екендігін көрсетеді. Қоздырғыштың аз мөлшерінің өзі балаларда клиникасы айқын ауру тудырады. Бұлардан басқа жасанды қоректендірілетін балалар да сальмонеллезбен жиі ауырады, ол әсіресе балалардың ата-аналарының санитарлық-гигиеналық білімділігі нашар кезде көп болады.

Сальмонеллезді инфекцияның негізгі көзі ауыл шаруашылық жануарлары, әсіресе ірі қара мал және үй құстары болып табылады. Ауру жануарлардың нәжістерімен, кіші дәретімен, сілекейімен, мұрын ішіндегі сұйықтықпен қоршаған ортаға бөлініп шығады.

Сальмонеллездер жануарлар ішінде өте ұзақ уақыт өмір сүріп, ауру тудырмауы мүмкін. Ал жануарлардың қорғану қасиеті төмендегенде, олар бездер жүйесіне, қанға, ағзаның барлық жерлеріне тарап, екіншілік сальмонеллез тудырады.

Жануарлар мен құстардың арасында бактериотасымалдаушылық кеңінен тараған. Жануарлар арасында бактериотасымалдаушылық мынадай жағдайда жоғарылайды: малды бір жерден екінші жаққа айдап апарғанда, машинамен ұзақ тасымалдағанда, ашыққанда, шөлдегенде және басқа да малдың резистенттігін төмендететін жағдайлар болған кезде.

Сальмонеллездің негізгі берілу факторы ет және ет тағамдары, барлық сальмонеллездің 60% -нан жоғарысы тағам арқылы болады.

Жануарлардың еті жануарлардың тірі кезінде және сойғаннан кейін де сальмонеллезбен ластануы мүмкін. Жануардың тірі кезінде сальмонелламен ластануы - «эндогенді ластану» деп аталады, әсіресе сальмонелламен біріншілік ластану кезінде, бұл кезде сальмонеллез өзінің қарқындылығымен сипатталады, өйткені бактериемия салдарынан сальмонеллалар жануардың әр түрлі органдары мен ұлпаларына енеді.

Сойылған ауру малдың етін сауда орындарында сатуға болмайды. Ондай етті жеткілікті және сенімді термиялық өңдеуден өткізгеннен кейін ғана орталықтандырылған түрде қолданылу керек.

Еттің экзогенді ластануы әр түрлі жолмен болуы мүмкін: сойған малдың ішек-қарнымен, өңдеу технологиясы бұзылған кезде, инфекцияны кір қолмен жұқтыру, шыбындармен, кеміргіштермен, сумен жұқтыру жатады.

Сальмонеллез көбіне тамақ тағамдарын дайындау технологиясы бұзылған жағдайда, ең алдымен етті тағамдарды дайындағанда туындайды. Мысалы, бір ауру құстан немесе бактериотасымалдаушы құстан, құс еттерін тазалау кезінде еттің сол партиясын толығымен ластауы мүмкін.

Термиялық өңдеуден өткен тағамдардың, яғни дайын тағамның сальмонеллезбен ластануы да жиі кездеседі. Ол тағам шикізатпен қатынасқа түскенде немесе лас ыдыс, қондырғылардан ластануы мүмкін. Тамақ тағамдарының ластануында шыбындар да белгілі рөл атқарады: олар өздерінің аяқтарымен және нәжістерімен сальмонелланы тасымалдайды.

Егер піскен ет майдаланса немесе одан фарш дайындалса, онда еттің сальмонелламен ластану қаупі артады.

Сальмонелланың таралуында кремі бар кондитерлік тағамдар, сүт және сүт тағамдары да маңызды орын алады.

Барлық сальмонеллездің 10% сүт және сүт тағамдарынан, 8% жұмыртқа және жұмыртқа тағамдарынан, 3,5% балық тағамдарынан болады.

Құстың жұмыртқалары сальмонеллезбен тек қоршаған ортадан ластанбайды, олар құстың ішінде туылмай тұрып та ластануы мүмкін. Сальмонелла жұмыртқаның сары уызында ұзақ уақыт сақталады, ал ақуызда ол сақталмайды, өйткені жұмыртқаның ақуызының құрамында лизоцим деген бактерицидті қасиеті бар зат бар.

Жұмыртқа ұнтағы сальмонелланың сақталуына жақсы орта болып табылады, жұмыртқа ұнтағын дайындау жағдайында оны стерильдеу қарастырылмаған. Жұмыртқа меланжы (жұмыртқаның ақуызы мен сарыуызының - 18-23⁰С қатырылған қоспасы да) микроорганизмдердің сақталуына жақсы орта болып табылады.

Тамақ тағамдарының құрамында сальмонелланың көбеюі тағамның органолептикалық қасиетін өзгертпейді. Қазіргі кезде инфекцияның көзі ауру адам немесе бактериотасымалдаушы болуы мүмкіндігіне күмән жоқ. Ауру адам және бактериотасымалдаушы қоршаған ортада сальмонелланың айналымын қолдап, қосымша инфекция көзі болуы мүмкін. Сальмонеллезбен ауыратын көптеген адамның бактерия бөлуі ауырғаннан кейін 1-2 аптадан кейін тоқтайды, кейбір жағдайларда жедел сальмонеллез ұзақ бактериотасымалдаушылыққа өтеді.

Сальмонеллез жыл бойы тіркеледі, бірақ оның максималды мөлшері күннің жылы мезгілінде шілде - тамыз айларында тіркеледі. Бұл кезде барлық сальмонеллездің 50 - 55% тіркеледі.

Сальмонеллездің көзі адам болып табылғанымен, қоздырғыш адамнан тіке жанасу арқылы өтпейді, ол әр түрлі факторлар арқылы беріледі, алдымен тамақ тағамдары арқылы.

Адамның асқазан сөлінің қышқылдығының жеткіліктілігі сальмонелланың ағзаға өтуін тоқтататын жақсы барьер болып саналады. Осы барьерден өткеннен кейін бактериялар ащы ішекке түседі, ол жерде бактерияның көп мөлшері өледі де, эндотоксин бөліп шығарады, ол қанға өтеді де, токсинемия болады. Осы кезде интоксикацияның клиникалық белгілері пайда болады. Жасырын кезеңнің уақыты токсинемияның жетілуінің жылдамдығына байланысты болады.

Іші жиі өтеді, иісі жаман, сұйық. Жалпы интоксикация симптомдары,

асқазан - ішек жұмысының бұзылуы байқалады, 10-12 сағаттан кейін кейбір аурулардың жағдайы нашарлайды, көзі ішке кіріңкірейді, адамның қоршаған ортаға реакциясы тежеледі.

Ауру ұзақтығы 1-2 тәулік, сирек жағдайда 4-5 тәулік болады.

Сальмонеллездің тифоидты түрі сирек кездеседі. Сальмонеллездің бұл түрінде асқазан-ішек жұмысының бұзылуымен қатар, орталық нерв жүйесінің зақымдану симптомы байқалады.

Жоғарыда айтылғандардан басқа сальмонеллездің септикалық түрі де кездеседі, бұл кезде ұзақ қалтырау, орталық жүйке жүйесінің интоксикация симптомдарының ерте пайда болуы байқалады. Ауру ұзақ және ауыр түрде өтеді. 2-3 айға дейін созылады, 78,5% - ы адамдардың өлімімен аяқталады. Сальмонеллездің септикалық түрі көбіне балалар арасында жиі болады.

Бактериологиялық зерттеуде негізгі материал болып аурудың нәжісі, құсығы, асқазан шайған су, кіші дәрет, қан, күдікті тамақтың қалдықтары табылады. Қанды кеңінен егу керек, өйткені гемокультураны бөліп алу сальмонеллездің диагностикасында маңызды рөл атқарады.

Реконвалесценция сатысында бактериотасымалдаушылықтың жоқ екенін дәлелдеу үшін өтті егеді.

Сальмонеллездің диагностикасында серологиялық әдістер қолданылады: агглютинация реакциясы және стандартты эритроцитарлы диагностикумдармен пассивті гемагглютинация.

Сальмонеллез кезінде инфекцияның негізгі көзі болып жануарлар мен құстар саналатындықтан, алдын алу шарасын жүргізуде ветеринарлық қадағалаудың алатын орны бөлек.

Ветеринарлық қадағалау мал соятын жердің санитарлық жағдайын, малды сояр алдында ұстайтын жердің жағдайын, сонымен қатар малды сойғанда, сақтауда, етті тасымалдауда санитарлық ережелердің орындалуын қадағалайды.

Одан басқа ветеринарлық мекеме етке ветеринарлық-санитарлық сараптаманы ұйымдастырады және базарлар мен сүт өндірісіне ветеринарлық-санитарлық режимді ұйымдастырады.

Сальмонелламен ауыратын және бактериотасымалдаушы жануарларды санитарлық соятын жерде сою керек. Малды сояр алдын, оларды дем алдырып алу керек. Малды сойғанда барлық санитарлық ережелер қатаң сақталу керек: ішек–қарынның бүтіндігінің бұзылуын болдырмау; өндірістік цехтар және қондырғылар үнемі жуылып, залалсыздандырылып тұру керек.

Сальмонеллездің жұмыртқа арқылы берілуін бодырмас үшін, суда жүзетін құстардың жұмыртқаларын: қаз, үйрек сауда орындарында, базарларда сатуға тыйым салынады. Тауық жұмыртқасын – 12 минут, ал қаз, үйрек жұмыртқаларын -14 минут су қайнағаннан бастап пісіру керек.

Ауру малдан алынған сүтті, яғни эндогенді жолмен ластанған сүтті бөлек жинап, қайнатады. Басқа таза сүттермен оны араластыруға тыйым салынады. Сүт экзогенді жолмен сауыншылардың кір қолдары, жануардың емшегі, нашар жуылған ыдыс, қондырғылар, құрал-жабдықтар арқылы және сүтке жануарлардың нәжістері түскен кезде ластанады.

Сауылған сүт құрамында сальмонеллалар көбеймес үшін, оны тез арада сүзіп, салқындатып, апаратын жағына жеткізілуі керек.

Тағамдық токсикоинфекцияның алдын алуда маңызды орынды тамақ өндіру мекемелерінде жұмыс істейтін адамдардың денсаулығын қадағалау алады: медициналық тексеруден уақытылы өтуін қадағалау және бактериотасымалдаушылыққа тексеру.

Сальмонеллезді бактериотасымалдаушы адамдарды мектепке дейінгі балалар мекемесіне, тағам өндіретін мекемелерге және соған теңестірілетін мекемелерге жұмысқа қабылдауға тыйым салынады. Ол адам тұрған жеріне байланысты диспансерлік есепке алынып, емделіп, қайта анализдерін тапсырғанша жоғарыда айтылған мекемелерге жұмысқа қабылданбайды.

Сальмонеллезбен ауыратын адамдар міндетті түрде ауруханада емделу керек, ошақта залалсыздандыру жұмыстары жүргізілу керек. Залалсыздандыру жұмысының көлемі ішек инфекциясында жүргізілетін заласыздандыру жұмысындай.

Сальмонеллездің алдын алуда маңызды сатының бірі болып, тағамдарды дұрыс термиялық өңдеуден өткізу жатады. Ғылыми түрде дәлелденген: шикі күйінде тағамның құрамында сальмонелла болса, егер тағам термиялық өңдеуден жақсы өтсе, аурудың алдын алуға болады. Ет өнімдерінің қалың жеріндегі ішкі температурасы – 80⁰С –дан аз болмау керек.

Бактериалды токсикозға ботулизм және стафилакокты токсикоз жатады. Тағамдық токсикоздар – тағам құрамында микроорганизмдердің жетілуі және көбеюі кезінде, бөліп шығарған токсиндердің ағзаға түсуінен пайда болады. Бұл кезде тағам құрамында қоздырғыштар болмауы да мүмкін немесе өте аз мөлшерде болуы мүмкін.

Ботулизм- тағамдық токсикоздың ауыр түріне жатады, көбіне адам өлімімен аяқталады. Өзінің аты «ботулизм»-деген латын тілінен алынған, «botulus» шұжық деген мағынаны береді, бұрындары бұл ауру тек шұжық жегендер арасында жиі кездескендіктен.

Ауру қоздырғышы Cl.botulinum 1896 жылы Голландтық Ван – Эрменгем шошқа етінің қалдығынан, көкбауырынан және осы етті жегеннен кейін, ауырып өлген адамдардың ішегінен анықтаған.

Cl.botulinum – спора түзгіш анаэроб, 6 антигенді түрлері бар: Cl.botulinum – А, В, С, Д, Е, F. Ботулизм қоздырғышы – грам оң, аз қимылдайтын таяқша, басы дөңгелектелген, әр түрлі анилинді бояғыштармен жақсы боялады, споралары субтерминалды орналасады, қоздырғыш формасы теннис ракеткасы сияқты болады. Анаэробиоз жағдайында жасанды қоректік орталарда - қанды агарда, бауыр агарында, ет-пептонды сорпада жақсы өседі. Оптималды температура А,В,С,Д түрлеріне – 34-35⁰С, Е және F түріне –28-30⁰С.

Cl.botulinum микробының вегетативті түрінің қоршаған ортаға төзімділігі төмен, оны 80⁰С-де қыздырғанда 15-30 минутта өледі. Споралары сыртқы әсерге жоғары резистенттігімен ерекшеленеді, әсіресе егер орталарда май мөлшері көп болса, кептірілген жағдайда жақсы сақталады, 5-6 сағат қайнатқанға төзімді, тек 120⁰С-де 20-30 минуттан кейін өледі, 10% хлорсутек қышқыл ерітіндісінде спора 1 сағаттан кейін өледі.

Қатырылған күйде споралар ұзақ уақыт сақталады. Тағам құрамында, топырақ құрамында споралар айлап сақталады.

Cl.botulinum типоспецификалық экзотикасын бөліп шығарады, ол органикалық улардың ең күштілерінің бірі болып саналады.

Адам үшін өлтіретін мөлшері болып 0,035 мг кебу токсин саналады.

Ботулизм токсиніне көптеген жануарлар және құстар сезімтал.

Токсин физикалық және химиялық факторлардың әсеріне төзімді, оны

10-20 минут қайнатқанда бұзылады, ол натрий хлориді концентрациясы көп ортада жақсы сақталады. Асқорыту ферменттерінің әсерінен токсин бұзылмайды.

Кристалды ботулин токсинінің құрамы ақуыздан және 19 аминқышқылынан тұрады.

Кристалды токсин құрамында «А» түрінің екі әр түрлі ақуызды фракциясы бар екені анықталған, біреуінің нейротоксикалық, ал екіншісінің гемагглютинациялық қасиеті бар екендігі анықталған.

Токсин пайда болу үшін оңтайлы температура 22-37⁰С, егер температура 14⁰С-ге төмен болса, токсиннің пайда болуы натрий хлоридінің мөлшері 8%, ал қанттың мөлшері - 55% болғанда тоқтайды. Бұл заттардың концентрациясының жоғары мөлшері ботулизм микробына теріс әсер етеді.

Ең күшті экзотоксинді клостридидің «А» түрі бөледі, улылығы ең аз экзотоксинді «Е» түрі бөледі. Ботулиндік токсин адам ағзасында, жануар ағзасында, тамақ тағамының құрамында да пайда болады.

Эпидемиологиясы. Ботулизм - контагиозды емес ауру. Инфекция көзі шөппен қоректенетін жануарлар болып саналады. Ботулизм қоздырғышы олардың ішектерінде өмір сүреді, қоршаған ортаға жануарлар нәжістері арқылы шығарылады. Жануарларға ауру жем және жайылымдағы топырақ арқылы жұғады.

Ботулизм қоздырғышы қоршаған ортада кеңінен тараған: топырақта, өзен-көл суларында, өсімдіктерде, әсіресе бұршақ тұқымдастар, жеміс-жидектер, сүрленген шөп құрамында.

Құстар ботулизмнің тарауында маңызды рөл атқарады. Жабайы құстар арасында ботулизмнің «С» түрі үлкен эпизоотиялығымен ерекшеленеді.

Ботулизм адамдар арасында үй жағдайында консервіленген тағамды қолданғанда пайда болады, көбіне консервіленген саңырауқұлақтар, жеміс-жидектер, қақталған балықтан болады.Ет тағамдарын қолданғаннан ботулизм өте сирек кездеседі.

Қазіргі кезде ботулизмнің 89%-ы үй жағдайында консервіленген тағамдарды қолдануға байланысты.

Ботулизм көбіне көктемгі –жазғы уақытта жиі кездеседі.

Тамақ тағамының құрамында ботулизм қоздырғыштарының көп мөлшері және токсиндер жиналу үшін, бірқатар жағдайлар болу керек: ботулизм спораларының тірі болуы, инфекциялармен ластанған тағамды ұзақ уақыт

22-25⁰С-ден төмен емес температурада сақтау, тағам құрамында микробтың өмір сүруіне теріс әсерін тигізетін натрий хлоридінің, қанттың жеткілікті мөлшерінің болмауы.

Консервіленген тағамда Cl.botulinum микробы өсіп, жетілген кезде банкінің беті мен түбі ісінеді, оны- «бомбаж» - деп атайды.

Егер тағам консистенциясы қатты болса, онда ботулизм спорасымен ластану тағамның әр жерінде болуы мүмкін, бұл кезде ол тағамды жеген адамдардың бәрі ауырмайды, тек токсині бар жерді жеген адамдар ғана ауырады.

Тамақ өнеркәсіптерінде санитарлық эпидемияға қарсы шараларды үнемі жүргізу, өндірістің технологиясын жақсарту, біздің елімізде ботулизм ауруының азаюына әкелді.

Клиника. Инкубациялық кезең немесе оны жасырын кезең дейді, бірнеше сағаттан 2-5 күнге дейін, сирек жағдайда 10-14 күнге дейін созылуы мүмкін. Жасырын кезең қысқа болған сайын, ауру ауыр өтеді және керісінше жасырын кезең ұзақ болса, ауру жеңіл өтеді.

Ботулизмнің орташа және белгісі білінбейбтін түрінде жасырын кезең күндермен анықталады, орташа - ауыр түрі күндермен және сағатпен, ауыр түрінде – тек сағатпен анықталады.

Ауру жедел, аяқ-астынан басталады Ауру басталған кезде ботулизмге тән емес белгілер болады: жүрек айну, құсу, әлсіздік, іш өту. Кейінірек ботулизмге тән белгілер байқалады: көздің қараюы, көз алдында «тұман», «тордың» пайда болуы, қабақтың түсуі, тым әлсіздік, бастың айналуы, тамақтың және ауыз қуысының шырышты қабығының кебірсуі ауруға тамағында бірдеңе тұрып қалғандай сезім тудырады, жұтыну кезінде ауырлық сезіну, дауыстың өзгеруі, сөйлеу қабілетінің бұзылып, дауыстың шықпай қалуы, кейінірек мүлдем жоғалуы.

Ботулизм кезінде адамның денесінің температурасы қалыпты, тамыр соғуы жиі, іші жүрмей қалады.

Тыныс алуы бұзылады, аурудың 2-ші, 3 –ші күнінде осы себептен адам өлуі де мүмкін.

Ботулизмнің белгілерінің пайда болуы бастың сопақша миының жүйке ядросының зақымдануымен байланысты.

Ақ тышқандардың ағзасына түскен уды нейтрализациялау тесті қазіргі кезде кеңінен қолданылады, өйткені тышқандар оған өте сезімтал. Тамақ тағамдарының экстрактісін немесе ауру адамның қанының плазмасын А,В,С,Д және Е сарысуымен араластырып, 3-5 минуттан кейін ақ тышқандардың бөлек тобының іштеріне егеді. 6 - 48 сағат ішінде ауырмаған немесе өлмеген ақ тышқандар тобынан токсиннің серологиялық түрін анықтайды.

Биосынаманың басқа әдісі, тышқандарға сарысудың белгілі түрімен иммунизация жүргізіп, содан кейін ақ тышқандар ішіне экстрактіні енгізу.

Емі. Жаңаша диагностика және арнайы ем тағайындау ғана аурудың өлімсіз аяқталуына әсер етеді. Қоздырғыштың түрі анықталған кезде, соған сай моновалентті сарысу қолданылады.

Жиі поливалентті үш серотипті (А,В,Е) сары суы қолданылады; оның емдік дозасы «А» және «Е» сары судың 10000 МЕ кем емес, және сары судың «В» түрінің 5000 МЕ. Егер сары суды еккеннен кейін қорытынды болмаса, онда 5 сағаттан кейін қайталау керек. Сары суды венаға егеді, ол кезде анафилактикалық белгілердің алдын алу ережелерін қатаң сақтау керек.

Алдын алу мақсатында күдікті тамақты жеген, бірақ ауырмаған адамдардың бұлшық еттеріне сары судың әр түрінен 1000-2000 МЕ егеді.

Алдын алу. Ботулизмнің алдын алудағы негізгі жұмыс – ол қоздырғыштың шикізатқа түсуін болдырмау, жылы өңдеуден (стерилизациядан) дұрыс өткізу, споралардың көбеюін болдырмау, вегетативті түрлерінің көбеюін, консервіленген дайын тағамда токсиннің пайда болуына жол бермеу шараларын жүргізу.

Осыған байланысты консерві зауыттарында үнемі шикізат сапасына қатаң қадағалау жүргізу керек: жатып қалған немесе бұзылған жеміс-жидектерді, көкөністерді қолдануға тыйым салу, сапасы жақсы су қолдану, оның құрамында анаэробты микробтар болмау керек, шикізат пен көмекші материалдарды жақсылап жуу, аппаратура мен қондырғылар санитарлық ережелерге сай жуылып- тазаланып тұру керек. Тағамдарды алғашқы өңдеуден өткізген кезде ботулизм қоздырғыштарын болдырмау үшін белгіленген температуралық жағдай қатаң сақталу керек, дайын тағамдардың қышқылдығын қадағалау, автоклавтарында температураны жазып тұратын қондырғылармен қамтамасыз етілмеген өндірістік мекемеде, қышқылдығы төмен, рН-4,4-тен жоғары консервілер түрлерін шығаруға тыйым салынады, белгіленген стерилизация режимі, банкілерді жуу ережесі, банкілерді жабатын машина жұмысы қатаң ережеге сай жүргізілуі керек, бұлар консерві өндірісінде маңызды факторлар болып саналады.

Үй жағдайында консервілеу кезінде ботулизмнің алдын алу үшін барлық ережелер қатаң сақталу керек.

Саңырауқұлақтарды тұздау және маринадтау эмальді ыдыстарда немесе ауа оңай кіретін кез келген ыдыстарда жүргізілу керек.

Балықпен улану болмас үшін, ауланған балықтарды тез ішек-қарыннан тазалап, ағын судың астында жуып, тұздау керек, консервілегенге дейін суық жерде сақтау керек.

Шошқа етін шикідей қақтаған кезде, ботулизмнің алдын алу үшін, еттердің ішек-қарын шығындыларымен ластануын болдырмау керек. Споралар көбейіп, токсиннің пайда болуын болдырмас үшін шошқа етін суық жерде тұздау керек. Үй жағдайында шошқа еті салқын жерде тұздалмайтындықтан ботулизмнің алдын алу үшін, ол етті жеуге қолданар алдында қосымша пісіріп алу керек.

Бұзылған және жатып қалған жеміс-жидектерді,көкөністерді консервілеуге болмайды. Консервілеуге қолданылатын жеміс-жидектерді консервілер алдын жақсылап жуу керек. Стерлизацияны кастрюльде су қайнатып жүргізу керек. Жеміс-жидектерді пісіру уақыты 15-20 минут, ал қырыққабат, асбұршақтарды 90 минут пісіру керек.