Оңтүстік Қазақстан мен Ресей арасындағы сауда-экономикалық байланыстар тарихы

- Ресей завод-фабрикаларында дайындалған тауарлар қазақ даласына кеңінен таратылып, сауда-саттық саласындағы көпестер мен алып-сатарлар оларды сатуда қомақты қаржы түсіріп отырды.

- Өлкеге әкелінген тауарлар өз өтімін таппаған жағдайда, көпестер жергілікті халықтың шаруашылығы мен күнделікті тұтынатын заттарын біле отырып, сұраныстағы тауарларды жеткізіп тұрды. Осындай кәсіби сауда-саттықтың нәтижесінде сатушылар өз тарапынан үлкен шығынға ұшырамады.

- ХІХ ғасырдың соңғы он жылдығы және ХХ ғасырдың басында Сырдария және Жетісу облыстарындағы шаруашылықты жүргізуде егіншіліктің кеңінен орын алуы, Ресейден келген қоныс аударушылардың тұрақтануына және суармалы егін алқаптары аумағының кеңеюі нәтижесінде дәстүрлі мал шаруашылығының дамуы төмендей берді. Осындай өзгерістер өлкеде жүргізіліп отырған шаруашылық пен сауда-саттыққа өз әсерін тигізіп, нәтижесінде оңтүстік өлкеден Ресейдің ішкі аудандарына мақта, астық, жемістің кептірілген түрлері кең көлемде шығарылып отырды.

- Оңтүстік Қазақстан өңірінің табиғат байлығы мен қолайлы географиялық жағдайы, мұнда табиғи түрде өсетін өсімдік дерменеден медицинада пайдаланатын дәрі-дәрмек жасау, қазақстандық өнеркәсіп саласының даму тарихында алғаш рет қолға алынып ұйымдастырылған фармацевтикалық ерекше өндіріс орны – сантонин заводы болды. Арақ-шарап жасайтын заводтардың іске қосылып, ресейлік әскерді оқ-дәрімен қамтамасыз ететін шикізатты өндіруде мүмкіндіктер іске асырылды.

- Орыс көпес-өнеркәсіпшілері ірі өнеркәсіп орындарын қалыптастыру үшін үлкен көлемде капитал қорын жұмсады. Сол себептен жұмсалған капиталды тез арада өтеп және ақтайтын ұсақ кәсіпкерлік мекемелермен ғана шектеліп отырды.

- Оңтүстік Қазақстан өңіріндегі шикізат қорларымен Ресейдің өндірістік орындарын қамтамасыз етуде Сырдария және Жетісу облыстарында айтарлықтай жұмыстар атқарылды. Жергілікті әкімшілік билік орындары шикізат қорларын өндіруші өнеркәсіпшілерді, саудагерлердің қызметін қолдап-қуаттау мақсатында жыл сайын арнайы көрме ұйымдастырылуы өлке экономикасын дамытуға ықпал етті.

Қорыта келгенде, Оңтүстік Қазақстан өлкесі Ресей империясының өнеркәсібінде, сауда-экономикалық дамуында өзіндік орын алды. Өлкенің ірі қалалары Верный, Түркістан, Шымкент, Әулиеата және Перовскіде өндіріс орындары іске қосылып, жәрмеңкелер мен көрмелер ұйымдастырылды. Ресей капиталының мүдделерін қорғайтын алғашқы банктер өз қызметін бастады. Сонымен өлкеде ресейлік қаржылар іскерлік байланыстар орнатуға, өсімқорлармен кредит-ақша байланыстарын жасауға, жергілікті банктерде есеп шоттар ашуға, біртіндеп рыноктық қатынастарға тартылуға мүмкіндіктер пайда болды

2 Небольсин П.И.Очерки торговли России с Средней Азией // Записки Имп.РГО. – СПб., 1855. Кн. 10. – 450 с.; Потанин Г.Н. О караванной торговле с Джунгарской Бухарией в ХVІІІ столетии // Чтения в Имп. обществе истории и древностей российских при Московском университете. Кн.2. – М., 1868.

3 Смирнов Е.Т. Сыр-Дарьинская область. – СПб. 1887. – 356 с.

4 Маев Н. Туркестанская выставка предметов сельского хозяйства и промышленности в Ташкенте. – Ташкент, 1890. – 161 с.

5 Румянцев П.П. Киргизский народ: в прошлом и настоящем. – СПб., 1910. – 66 с.

6 Хозяйственный быть киргизского, сартовского и русского населения юго-восточной части Чимкентского уезда Сыр-Дарьинской области. – Ташкент, 1910. – 152 с.; Добросмыслов А.И. Города Сыр-Дарьинской области: Казалинск, Перовск, Туркестан, Аулие-Ата и Чимкент. – Ташкент, 1912. – 202 с.; Туркестанский край. Россия. Полное географическое описание нашего отечества. Под. ред. П.П.Семенова-Тяньшанского. – СПб., 1913. Т.19. - 856 с.

7 Уәлиханов Ш. Толық шығармалар жинағы. 5 томдық. 1985.; Букейханов А. В чем причины дороговизны. // Қазақ. – 1916. - №75.; Рыскулов Т. Революция и коренное население Туркестана. – Ташкент, 1925.; Асфендияров С.Д. Қазақстан тарихының очерктері. - Алматы, 1994. – 120 б.; Иванов П.П. Ярмарочная торговля в Казахстане // Новый Восток, 1926. – №13; Рязанов А.Ф. Оренбургский край. Исторический очерк. – Оренбург: Общество изучения Казахстана, 1928. – 142 с.

8 Гиндин И.Ф. Государственный банк и экономическая политика царского правительства (1861-1892). Автореф. ...дис. докт. ист. наук: - М., 1959. – 33 с.

9 Бекмаханов Е.Б. Присоединение Казахстана к России. – М., Изд-во. Акад. Наук СССР, 1957. – 342 с.; Его же. Социально-экономические отношения Казахстана в период империализма. – Алма-Ата, 1957. – 36 с.; Галузо П.Г. Туркестан – колония (Очерки истории колониальной политики русского царизма в Средней Азий). – Ташкент, 1935. – 226 с; Сулейменов Б. Аграрный вопрос в Казахстане последней трети ХІХ -начало ХХ вв. (1867-1907 гг.). – Алма-Ата, 1963. – 411 с.; Сулейменов Б.С., Басин В.Я. Казахстан в составе России в ХҮІІІ- начале ХХ века: Истоки великого содружества. – Алма-Ата: Наука, 1981. – С. 247.

10 Литвинова Т.К. Развитие торговли в Казахстане и проникновение товарно-капиталистических отношений в хозяйство казахов во второй половине ХІХ-начале ХХ веков: Афтореф. ...дис. кан. эконом. наук: Алма-Ата, 1961. – 13 с.; Сундетов С.А. Проникновение торгового капитала в казахский аул в начале ХХ века. – Алма-Ата, 1962.; Фридман Ц.Л. Иностранный капитал в дореволюционном Казахстане. Алма-Ата, 1960. – 144 с.; Апполова Н.Г. Экономические и политические связи Казахстана с Россией в ХҮІІІ-начале ХХ вв. – Алма-Ата, 1960. – 457 с.; 26 Толыбеков С.Е. Кочевое общество казахов в ХҮІІ – начале ХХ вв. –Алма-Ата, 1971. – 634с.

11 Рожкова М.К. Экономические связи России со Средней Азией в 40-е, 60-е годы ХІХ в. – Москва, 1964. – 198 с.

12 Галузо П.Г. Аграрные отношения на юге Казахстана в 1867-1914 гг. Алма-Ата. 1965. – 344 с.

13 Халфин Н.А. Присоединение Средней Азии к России (60-90-е гг.). М., 1965. – 468 с.; Чуланов Г. Промышленность дореволюционного Казахстана (Ист.-экон. очерк). – Алма-Ата, 1960. – 97 с.; Ковальченко И.Д., Милов Л.В. Всероссийский аграрный рынок. ХҮІІІ – начало ХХ вв. Опыт количественного анализа. – М., 1974. – 380 с.; Хромов П.А. Экономическое развитие России в ХІХ-ХХ веках. 1800-1917. – М., 1950. – 551 с.

14 Бекмаханова Н.Е. Многонациональное населения Казахстана и Киргизии в эпоху капитализма (60-е годы ХІХ в. – 1917 г.). – М., 1986. – 243 с.; Базанова Ф.Н. Формирование и развитие структуры населения Казахской ССР: Национальные аспекты. – Алма-Ата, 1987. -152 с.; Алексеенко Н.В. Население дореволюционного Казахстана: (Численность, размещение, состав в 1870-1914 гг.). – Алма-Ата, 1981. – 112 с.

15 Мадуанов С.М. История казахо-узбекских отношений в ХІХ – начале ХХ вв.: автореф. ... канд. ист. наук: 07.00,02. – Алма-Ата, 1980. – 23 с.; Хамиев Н. Развитие торговли Казахстана со среднеазиатскими ханствами в ХІХ в.: автореф. ... канд. ист. наук: 07.00.02. – Алма-Ата, 1989. – 21 с.

16 Соколов А.Я. Торговая политика России в Средней Азии и развитие русско-афганских торговых отношений. – Ташкент, 1971. – 232 с.

17 Козыбаев М. Казахстан на рубеже веков. Кн. 1. Память народа. – Алматы: Ғылым, 2000. – 420 с.

18 Исмаилов А.А. Страницы истории Южного Казахстана (1864-1917 гг.). – Алматы, 2003. – 247 с.

19 Жолдасов С.Ж. Қазақстанның оңтүстік өңірінің тарихы. – Алматы, 2007. – 395 б.

20 Села и промышленность Чимкентского уезда (методические материалы). Сост. Лукзен Л., Маринич С.Н. – Шымкент, 1996. – 23 с.

21 Алдабергенов Қ. Патшалы Ресейдің Қазақстанды отарлау саясатының тарихынан (1731-1917 жылдар). – Павлодар, 2005. – 195 б.

22 История Казахстана в русских источниках ХҮІ-ХХ вв. ҮІ т. Алматы. 2007, - 504 с.

23 Қожақов Ө.Қ. Сырдария облысының әлеуметтік-экономикалық дамуы (1867-1914 ж.ж.): тарих ғылым. кандидаты ... авторефераты: 07.00.02. – Алматы, 1993. – 28 б.; Наумов С.Н. Ярмарочная торговля в системе социально-экономических отношений на юге Казахстана (вторая половина ХІХ – начало ХХ вв.): автореф. ... канд. ист. наук: 07.00.02. – Алма-Ата, 1995. – 25 с.; Альжанова Э.Е. Мелкотоварное пройзводство в Южном Казахстане во второй половине ХІХ – нач. ХХ вв. (По материалам кустарно-ремесленного хозяйства Сыр-Дарьинской области): автореф. ... канд. ист. наук: 07.00.02. – Туркестан, 2001. – 32 с.; Түлекова М.К. Жетісу өңірі халқының әлеуметтік-демографиялық дамуы (1897-1999 жылдар): тарих ғылым. докторы ... авторефераты:, 07.00.02. – Алматы, 2003. – 38 б.; Тоқбергенова З.С. Қазақстанның оңтүстік аймағының әлеуметтік-экономикалық және саяси өмірі (ХІХ ғасырдың соңы – 1920 жыл аралығындағы Сырдария облысының мысалында): тарих ғылым. кандидаты ... авторефераты: 07.00.02. – Алматы, 2004. – 34 б.

24 Нурсултанова Л.Н. История стоновления и развития предпринимательство в нефтяной промышленности Казахстана (конец ХІХ – начало ХХ вв.): автореф. ... канд. ист. наук:. 07.00.02. – Алматы, 2002. – 34 с.; Абилов К.Ж. История становления и развития предпринимательства в Казахстане (вторая половина ХІХ – начало ХХ вв.): автореф. ... докт. ист. наук: 07.00.02. – Караганда, 2006. – 40 с.

25 Киняпина Н.С. Административная политика царизма на Кавказе и в Средней Азии в ХІХ в.// Вопросы истории. 1983, №4, С. 36.; Central Asia. A Centry of Russian Rule. N.Y.- Lnd. 1967. См. Киняпина Н.С. Ук. статья. - С. 37.; Труды Д.Тредгольд и Ф.Кокен изданы в 60-х годах// См. Якименко Н.А. Аграрные миграции в России (1861-1917 гг.). Вопросы истории. 1983. - №3. – С.18.

26 Өзбекстан Республикасы Орталық Мемлекеттік мұрағаты (бұдан кейін ӨР ОММ). 469-қ., 1-т., 161-іс.

27 Қазақстан Республикасы Орталық Мемлекеттік мұрағаты (бұдан кейін ҚР ОММ). 544-қ., 2-т., 204-іс .

28 ҚР ОММ. 209-қ., 1-т., 275-іс.

29 Туркестанские ведомости. – 1914. - № 78.

30 Всеподданейший отчет по Туркестанскому генерал-губернаторству за 1889-1895 гг. – СПб., 1895. – 63 с.

31 Материалы по вопросу о торговых путях в Среднюю Азию. – СПб., 1869. – 92 с.

32 ӨР ОММ. 1-қ., 1-т., 1323-іс.

33 Материалы для статистики Туркестанского края. Вып.1. – СПб., 1872. – 373 с.

34 ҚР ОММ. 439-қ., 1-т., 22-іс.

35 Обзор Семиреченской области за 1899 г. – Верный, 1900. – 23 с.

36 ҚР ОММ. 64-қ., 1-т., 596-іс.

37 ӨР ОММ. 469-қ., 1-т., 12-іс.

38 Обзор Семиреченской области за 1912 г. – Верный, 1913. – 66 с.

39 ҚР ОММ. 15-қ., 6-т., 2-іс.

40 ҚР ОММ. 41-қ., 1-т., 575-іс.

41 ӨР ОММ. 1-қ., 1-т., 486-іс.

42 ҚР ОММ. 34-қ., 1-т., 29-іс.

43 ӨР ОММ. 1-қ., 4-т., 1195-іс.

44 ӨР ОММ. 1-қ., 27-т., 1681-іс.

45 ӨР ОММ. 1-қ., 27-т., 1757-іс.

46 ҚР ОММ. 64-қ., 1-т., 125-іс.

47 ҚР ОММ. 64-қ., 1-т., 2739-іс.

Диссертация тақырыбы бойынша жарияланған еңбектер тізімі:
1 ХІХ ғасырдың соңы мен ХХ ғасырдың басындағы өндіріс саласындағы қазақ-орыс қарым-қатынастары // Абай атындағы Қазақ Ұлттық педагогикалық университетінің хабаршысы. Алматы. - 2007, - №2. -26-29 бб.

2 ХІХ ғасырдың соңы мен ХХ ғасырдың басындағы жәрмеңке саудасындағы қазақ-орыс қарым-қатынастары // Әл-Фараби атындағы Қазақ Ұлттық университетінің хабаршысы. Алматы. – 2007, - №2. -82-85 бб.

3 Оңтүстік өлкеге қоныс аудару тарихындағы экономикалық мәселе // М.Өтемісов атындағы Батыс Қазақстан мемлекеттік университетінің хабаршысы. Ғылыми журнал. Орал. – 2007, - №2. -134-142 бб.

4 ХІХ ғасырдың аяғы мен ХХ ғасырдың басындағы Жетісу мен Сырдария облыстарындағы сауда мен өнеркәсіптің дамуы // Қазақстандағы Ресей жылына арналған «Ресей-Қазақстан қатынастары: тарихи беттері мен болашағы» тақырыбындағы халықаралық ғылыми конференция материалдары. Оңтүстік Қазақстан облысы мұрағат бөлімі, Оңтүстік Қазақстан Облыстық Мемлекеттік архив, Қазақ-Өзбек инженерлік-гуманитарлық университеті, Оңтүстік Қазақстандық Словян мәдени Орталығы, Облыстық тарихшылар мен саясаттанушылар қоғамы. Шымкент, 2004. -80-84 бб.

5 Торговля южных областей Казахстана и России как фактор добрососедских отношений двух государств (конец ХІ – начало ХХвв.): взгляды, позиции // Материалы Республиканской научно-практической конференции «Отечественная история – основа патриотического воспитания граждан Республики Казахстан». Казахский Национальный педагогический университет им. Абая. Алматы, 2006. -100-103с.

6 ХІХ ғасырдың екінші жартысындағы Оңтүстік Қазақстанның Ресеймен сауда қатынастары // «ХХІ ғасырдағы ғылым мен техника, білікті мамандар даярлау сапасын арттырудың өзекті мәселелері» тақырыбында өткен ғылыми-практикалық конференция материалдары. «Мирас» университеті. Шымкент қаласы, 2006. -33-36 бб.

7 История промышленного производство в южных областей Казахстана в конце ХІХ- начале ХХ века // Материалы международной научно-практической конференции «Валихановские чтения - 12» Кокшетауский государственный университет им.Ш.Уалиханова. Кокшетау, 2007. -222-226 с.

8 ХІХ ғасырдың соңы мен ХХ ғасырдың басындағы Қазақстан мен Ресей арасындағы қаржы-несие қатынастарының даму тарихы // «Орта Азия және Қазақстан халықтары рухани құндылықтарының жаһандануы мен өркениеті» атты халықаралық ғылыми-практикалық конференция материалдары. «Отырар» университеті. Шымкент қаласы, 2007. -95-100 бб.

В связи с этим, на наш взгляд, возникает необходимость осмысления исторического опыта адаптации казахского общества к рыночным, капиталистическим условиям в конце XIX – начала ХХ веков. В этот период, испытывая сильное воздействие внешних факторов, на основе внутренних тенденций саморазвития и саморегуляции, способности к адаптации к новым условиям, хозяйство южного региона Казахстана входит в систему экономической жизни Российской империи.

Актуальность исследования торгово-экономического потенциала казахского общества в условиях адаптации к рыночным условиям в конце XIХ – начале ХХ веков усиливается отсутствием в отечественной историографии работ по данной проблеме.

Цели и задачи диссертации. Основной целью научного исследования является анализ и обобщение истории торгово-экономических отношений юга Казахстана и России в конце XIX – начале ХХ веков в новых капиталистических условиях. Для достижения поставленной цели необходимо решить следующие задачи:

• 
  проанализировать факторы, условия развития традиционного скотоводства казахов, рассмотреть региональный и хронологический аспекты адаптации скотоводческого хозяйства юга Казахстана в конце XIX – начале ХХ веков к условиям рыночных отношений;
  

• 
  определить место и роль торговли в адаптации казахского общества к рыночным условиям;
  

• проанализировать особенности развития экономических отношений внедрения русского капитала на юге страны;

  
  
• 
  рассмотреть влияние финансово-кредитной политики царизма на развитие финансовых и промышленных отношений южного Казахстана и России.
  

Научная новизна исследования определяется введением в научный оборот неопубликованных архивных материалов и новых исторических источников.

Кроме этого, в диссертации содержатся следующие элементы новизны:

- определена важная роль скотоводческого хозяйства южных областей Казахстана в формировании новых рыночных условий в российской экономике торговых связей на Евразийском регионе;

- выявлены особенности роль развития земледельческого хозяйства южных районов Казахстана в развитии торговых связей с Россией;

- рассмотрено развитие финансово-экономических отношений в казахской среде в различных сферах деятельности, в том числе в развитии товарного скотоводства и промыслового хозяйства;

- исследована роль торговых, финансово-кредитных, промышленных отношений в адаптации казахского общества к капиталистическим условиям.

Положения, выносимые на защиту:

- В конце XIX – начале XX веков скотоводство оставалось не только основой традиционной экономики казахского общества, но и выступало в качестве перспективного хозяйственного основания для развивающейся национальной рыночной экономики. В конце XIX – начале XX веков рыночное скотоводческое хозяйство занимало важное место не только в экономике Казахстана, но и на внутреннем и внешнем рынках.

- Характерным проявлением адаптации казахского общества к рыночным отношениям является формирование предпринимательских качеств и распространение предпринимательской деятельности.

- Развитие товарного скотоводства, распространение земледельческой культуры в казахском обществе, участие в промышленном освоении региона, развитие различных видов предпринимательства и торговли свидетельствует, несмотря на трудности времени и колониальное положение Казахстана, о реальной адаптации казахского общества к рыночным отношениям.

Хронологические рамки исследования обхватывают период с конца ХІХ века до 1917, года когда была осуществлена Октябрьская революция, устоновивщая власть большевиков.

Результаты исследования.

- в диссертационной работе введены в научный оборот новые архивные документы по истории торгово-экономических отношений южных районов Казахстана с Россией;

-

разработаны исторические процессы, характеризующие вхождение российского капитала в дело промышленного освоения природных и аграрных ресурсов южных территорий Казахстана;

- торгово-экономические связи юга Казахстана с российскими регионами исследованы в контексте включения материальных возможностей казахского населения, его традиционных хозяйственных укладов;

- вопросы взаимоотношений южноказахстанского региона с Россией в конце ХIХ - начале ХХ веков исследованы с позиций новых научных взглядов и подходов.

Зарубежная историография адаптации казахского общества к рыночным условиям, в первую очередь, представлена работами российских историков, а также английских и американских авторов. В этих изданиях вопросы торгово-экономических отношений самостоятельно не исследованы.

В Центральном Государственном архиве Республики Узбекистан (ЦГА РУз) огромное количество документов отложилась во многих фондах. В диссертации использованы и введены впервые в научный оборот документы из пяти фондов указанного архива.

В конце XIX – начале ХХ веков во взаимосвязи и единстве с другими социально-экономическими и политическими процессами.

“Candidate of Historical Sciences”

Speciality 07.00.02 – Native History (History of the Republic of Kazakhstan)
The object of the research is trade and economic connections at the end of the XIX and at the beginning of the XX centuries.

The actuality of the research. In modern Kazakhstan literature there increases an interest to the problems of Kazakhstan social economic history at the end of XIX and at the beginning of XX centuries During that very period the elements of market terms penetrate into economy of the traditional Kazakh society, regional industry and national capital are formed, business tendencies develop and trade economic connections are actuated.

In this connection to our mind there appears the necessity to comprehend the historical experience of Kazakh society adaptation to market capitalistic terms at the end of XIX and at the beginning of XX centuries. During that period the economy of South Kazakhstan experiences the considerable influence of the foreign factors, on the basis of domestic tendencies to self development and self regulation and ability for adaptation to new conditions, South Kazakhstan region enters the system of economic life of Russian Empire.

The urgency to research the trade economic potential of Kazakh society in conditions of adaptation to market terms at the end of XIX and the beginning of XX centuries is intensified with the absence of scientific works on the given topic in modern historiography.

The aims and tasks of the research:

The main aim of the research is the analysis and generalization of trade and economic terms history in the south of Kazakhstan and Russia in new capitalistic terms at the end of XIX and at the beginning of XX centuries.

Objectives in view predetermined the statement and solution of following problems:

• 
  to analyze the factors and conditions of traditional cattle breeding development among Kazakhs, to examine regional and chronological aspects of cattle breeding economy adaptation in the south of Kazakhstan to the market relations terms at the end of XIX and at the beginning of XX centuries;
  
• 
  to determine the place and the role of trading in adaptation of Kazakh society to application of Russian capital in the south of the country;
  
• 
  to study the influence of financial credit policy of tsarism on the development of financial and industrial relations of south Kazakhstan with Russia;