ОқУ-Әдістемелік қҰрал

21 
құрамын шығару, жылқы жануарының асиетін танып оны кӛлік ретінде 
қолдану, дамыған әлеуметтік дифференциация оғамдық ӛмірде «далалық билік 
және басқару институттарының» заманына сай ұрылыстарын әкелді. Кеңістікті 
игеру құралы мен меңгеру ісінде кӛлік ретінде ылқы елеулі әсер етті. Кеңістікті 
игергенде осы даланы тұтас бір континиум деп ғынды. 
Батыс пен шығыс, солтүстік пен оңтүстік ӛлшемдерін таныды. 
Дүниетанымдағы болмыс тіршілігі - жалпыұлттық тұтастық идеясын аратты.
сы кӛріністерді тектік аңыз-шежірелерден, эпос-дастандардан айқауға болады. 
Кӛшпелілерге тән этникалық құрылым тек саяси- леуметтік құбылыс 
деңгейімен шектелмей, қауымның ӛз ішінде уындаған ажетті факторлар 
белгілі бір тәртіпті жүйеге айналды. Кӛшпелі этностың асиет сипаттары 
болмыс дүниесінен бӛле-жаруға келмейтін біртұтастық, инкреттілік. Яғни, 
табиғи ортамен гармониялық қарым-қатынастар стінде пайда болған тұтас
дүние. Мысалы, біріншіден: этностың аратушы әкесі – Тәңір, анасы – Байана
қасиетті Жер Су). Бұл ӛшпенділердің шығу тегі; екіншіден: әкеден қалған елді
ш ұлына бӛліп еру, сыннан ӛткен ішіндегі біреуіне билік жүргізу, бұл ішінара
ӛліну әртібі. Қасиет дарыған бала ғана билік жүргізе алады, осыдан Тәңірдің
рылқауымен билік лауазымдары қалыптасты: Сары (Царь), Тәңірқұт, үнби,
аған, Хан және т.б. Бұл – кӛшпелі қоғамда қолданылатын еритократиялық
әстүр; үшіншіден: бір атадан тараған үш рудың жиыны түрлі тайпалардың
асын бір этникалық бірлестікке жинақтау жеттілігінен туындаған. Бұл үштік
үйе саяси ұйымдасудың кӛрінісі; тӛртіншіден: кӛктен түскен алтын заттар
оғамның күрделі әлеуметтік траттарын нұсқауға немесе бір идеялдық модельді 
тиянақтауға негізделген. Мысалы, соқа – егіншіліктің, айбалта – 
жауынгерліктің, тостаған – бақсылықтың нышаны. Бұлар қазақ арасындағы – 
қамшы, қауға, найза дәйектеріне ұқсас; бесіншіден: рулардың ӛзара аға, іні 
тәртібімен туысуы. Рулардың тотемдік қатынастар арқылы туысуы. 
Кӛшпелілердің этникалық туысуы ӛзіне қашан да генеалогиялық дәнекер 
іздейді. Мәселен, Алаша хан туралы аңыз. Бұл қатынас Ел бірлігін дәйектейді.
ай заманды алсақ та, кӛшпелілердің этникалық тіршілігі ру- тайпалар арасында
теді. Бұл тіршілік рудың мызғымас беріктігін сақтайтын заңға бағыну керек. сы
аңды жаратқан билік. Билік болса, қоғамдық организмдердің тіршілігін реттеу
ажеттілігінен пайда болғаны анық. Ӛте ерте дәуірлерден бастап билік пен билік
атынастарын қоғамда идеологиялық тұрғыда заңдастыруда «генеалогия» нақты
леуметтік 
және 
потестарлы-саяси 
кезеңдерде 
ӛзінің 
бейімділігімен
рекшеленеді. Бұл арада потестарлы жүйенің туыстық қатынастарды нықтайтын
атегориялармен белгіленуі қоғамдық тіршілік әрекетіндегі біртұтастықты
ілдіреді. Кӛшпелі құрылымдарға тән «бір атаның ұрпағы, бір тамырдың ұтағы»
еген ұстаным әлеуметтік-мәдени, шаруашылық, экономикалық, экологиялық
ағы сол сияқты күрделі жүйелердің туыстық қатынастармен ӛзара үйлесуін
ілдіріп, жалпы тұтастықтың ұйытқысы ретінде билік қызметін атқарады.
Уыстық жүйе арқылы билік жүргізу генеалогиялық құрылымдағы алатын
рнына, яғни рудың негізін қалаушы түп атаға, ондағы буындардың генетикалық 
қашықтығына байланысты жүзеге асады. Яғни, генеалогиялық құрылымның 

22 
қандай да бір бӛлінісіне жату қандай да бір топтың, рудың, жеке адамның 
қоғамдағы әлеуметтік жағдайы мен мәртебесіне ықпал ете алды, басқа топтар 
мен жеке адамдардың олармен қарым-қатынасының сипатын айқындады. Тек 
қана генеалогиялық құрылымда алатын орнына байланысты бекітілген 
құқықтық міндеттері болған, оның ӛзі салт-жоралық деңгейде іске асатын. 
Генеалогиялық құрылымның негізін құрайтын әртүрлі деңгейдегі тармақтар -
оғамдық қатынастардың типтері мен деңгейлерін реттейтін институттанған
әсілі. Осы құрылым аумағында жалпы қауымның тіршілік әрекеті реттеліп
тырды. Бір тамырдан ӛрбіген тектік тұтастық рулық жүйе арқылы жүзеге асқан.
ағы бір айтып кететін жайт, орталықтанған мемлекеттің пайда болуына ең асты
ірек - қоғамдық идеология орасан зор ықпал етті. Сонымен, геналогиялық
уыстық құрылымда – бір ата, жеті ата, ру, ұлыс, жүз – тағы сол сияқты буындар
з кезегінде әкімшілік-әлеуметтік жүйенің ұйытқысы болды. Ал туыстық
тауларды қолдану билік қатынастарында аса маңызды қызмет атқарды. Осы
оғарыда айтылған рулық құрылым - билік және билік қатынастарын 
заңдастырды дедік. Ал оған пайда кӛзі болатын шаруашылық қажет. Болмыс 
тіршілігі мал кәсібін жетекші немесе басшы (ведущий) шаруашылық кӛзіне 
айналдырды. Кӛшпелі ӛркениет шаруашылық жағынан бірнеше құрамдас бӛлігі
ар жүйе ретінде ӛмір сүрген соң, олардың арасында айырбас дами бастады.
тырықшы мекендер қала дәрежесіне жетіп, кӛшпенділердің әкімшілік
рталықтарына, сауданың орнына айнала бастады. Сӛйтіп, Ұлы Далада керуен
олы, Ұлы Жібек жолы дамып қалыптасты. Кӛп салалы мен кӛп деңгейлі
аруашылық жүйесін бақылауда кӛшпенділерде тәжірибе бар болатын. Салық 
тӛлеушілер тұрғындарына бейбітшілік пен қорған керек болды. Осы түйіскен
ерде кӛшпенділер мемлекеттік бірлестіктер құра бастады (сипатына қарай, олар
айпа одағы, ерте мемлекеттік бірлестіктер, империялық болып дамуына қарай
егізделді). Осы жағдайда, кӛшпелілердің саяси тарихы, тіршілігі мен әлеуметтік 
үрдісінде маңызды рӛл атқарып, қарқынмен дамыған соғыс ісі еді. Сауыт- 
саймандар, орташа және алыс қашықтықта қолданылатын соғыс қарулары 
пайда бола бастады. Олардың негізгі соғыс күші атты әскерлер еді. Кӛшпелілер
ірлестігінің әскери шапқыншылықтарының салдарынан отырықшы елдерде
ӛшпелілер әулетінің ӛкілдері мемлекет құрып басында отырды. Осы мәліметті
аутский былай деп баяндайды: « взаимодействия крестьян и номадов привели к 
ому, что номады подчинили крестьян себе и сделали их своими данниками.
очевые племена соединили многочисленные общины и крестьянские области в
дно целое, стали во главе этого общества, начали его эксплуатировать и
ерестали быть при этом кочевниками. Так были созданы первые государства».
әселен, Парфияда кӛшпелілердің Аркашидтер әулеті, Бактрияда Кушан
атшалығының қалыптасуына алып келді. Жоғарыда айтылғандай, шаруашылық
айланыстың ӛрісі кең болды. Сауданың ӛзара айырбас, соның ішінде мал және
ер ӛнімдері, қолӛнер бұйымдары мен шикізат сату секілді түрлері ӛрістейді.
рхеологиялық және жазба деректердің тұжырымдары бойынша, кӛшпелі
ркениет симбиоз ретінде ортақ экономикалық байланыс құрды және мұндай
айланысты бұзу үлкен зардапқа ұшырау екені тарихқа белгілі. Отырықшылық

23 
енденциясы мен урбанизацияның мәдени белгілеріне дейін кӛтерілуі кӛне
аманнан бастап ортағасырдың соңына дейін созылды. Осыған сәйкес ортақ 
әлеуметтік-шаруашылық құрылымның шеңберінде нақтылы этносаяси негіз 
құрылды. Елдердің бірлесуі, яғни интеграция үрдісі ӛзіндік түркі мәдениетінің
алыптасуына жағдай жасады. Қала мәдениеті тарала бастады. Мәселен,
орталық зияға саяси ықпалын жүргізген Қарахандар мемлекеті осындай
интездің үлкен жетістіктерінің бірі еді. Сӛйтіп, кӛшпенділер локальды
әдениеттердің кӛптеген түрлерін байланыстырып, әлемдік тарихтың
онструкциясын жасады. Тӛрт мың жыл тарихы бар Орталық Азия кӛшпелі
ркениетінің эволюциясы алты кезеңінен тұрады: ежелгі дәуірде (б.д.д. XVIII ғ.
ен б.д. V ғ. аралығы) – билік институтының құрылуы, соның негізінде ежелгі
емлекеттік бірлестіктер пайда болды; орта ғасырда (VI ғ. мен XIII ғ. басы
ралығында) – ұйтқы күшіне айналды, құрылымдық интеграция биліктің
онструктивті империя түрін жаратты; жаңа дәуірде (XV ғ. мен XVIII ғ. ралығы)
дағдарыс кезеңіне түседі, ол тұтас кӛшпелі ӛркениетін ыдырау жағдайына алып
еледі; отарлық кезеңінде (ХІХ ғ. мен ХХ ғасырдың басында) – кӛшпелі ркениет 
заманның талабына сай құлдырау (деградация), сондай-ақ жаңашадан 
техникалық-индустриалды қоғамына бейімделу кезеңіне түседі; кеңестік 
дәуірде (1917-1990 жж.) – кеңестік модернизация жолында болды; егемендік 
кезеңі (1991 ж. бастап) – шынайы бетбұрыс дәуірі басталды. Сонымен, Кӛшпелі
ркениеттің феноменділігі неде? Шаруашылықтың даму деңгейі мен ӛзіндік
аруашылық формасы – ерекшелігімен (спецификалық) сипатталады. Ӛндіріс
кономикасында таралған түрлердің ең мамандырылғанның бірі болып, осы
ерде жасалып құрылған мал шаруашылықтық және мал-егіншілікті тип
аруашылығы ешуақытта алдындағы дәстүрлерден қол үзбеді. Консервативтік
технология» болса да, қоғамның саяси және әлеуметтік ӛмірінің эволюциясына
леулі әсерін тигізді. Мал ӛндірісіне байланысты мамандану мен соған сәйкес 
шаруашылықтық тип байланысы әлеуметтік ӛмірде мобильділікке және саяси 
белсенділікке жағдай жасады. Ең бастысы, кӛшпелілер сыртқы әлемсіз ӛмір 
сүре алмады немесе оған ӛзге шаруашылық жүйелері қажет болды. Яғни, 
кӛшпенділердің басты феноменділігі - сыртқы әлем байланысының үзілмеуі 
мен оның қажеттілігінде жатыр. Кӛшпелі ӛркениетті эволюция үрдісінде 
ерекше вариант қана емес, сонымен қатар адамзат тарихында мәнді және 
ажыратылмайтын фактор деп қарастырған жӛн. Кӛшпелі ӛркениеттің мәнін
йқындайтын ерекше белгілер:
1. Ол неолиттік және индустриалды революция ралығында орын алып, 
ӛзіне сәйкес құбылысын жаратқан мәдениет.
2. Ажыратылмайтын біртұтастық» идеясы дүниетанымдық кӛзқараста 
негізгі рӛл тқарды, ол – экологиялық сана.
3. Этикалық категориялары: сапа, ӛлшем, еңістік және уақыт 
ұғымдарымен айқындалды.
4. Рухани ӛмірдегі ұстаным олған тұлғааралық қатынас ру-тайпалық 
қарым-қатынасты түсіндірді.

24 
5. онотеистік қағидамен негізделген Тенгризм діні сипатталады: 
сүйіспеншілік, мандылық, тылсым дүниені меңгеру, ырық және білімге 
ынталылық. Тенгризм ойынша адамды қозғаушы күш, яғни Тәңірдің 
жарылқауымен адам Универсумды» жетілдіру немесе жетілдіріп тұру. Ұмай – 
Ана құдайы, ол отбасын, баланың және ӛнердің қамқоршысы, ал оның 
атрибуты болып «Алтын жебе мен садақ» кӛрініс табады.
6. Қоғамдық-саяси ұйымдасу жүйесі дамыған ру-тайпалық және әскери- 
әкімшілік қатынас симбиозын құрған тұрақты әлеуметтік-саяси қалып жүйесін
ұрды. Соған сәйкес іріктелген ерекше топ – «ақсүйек» әулеті негізделді. 
7. Айырбас сауданы, сауда - ішкі және сыртқы, әсіресе халықаралық 
сауданы (Ұлы Жібек жолы) жаратты. 
8. Таста қашалған жазудан бастап, қағазда кӛмкерілген ӛзіндік алфавиттік 
жазба туындысы - ұлы істердің бірі болды. 
9. Айқындаушы түрде ерекше орын алатын туындылардың бірі – ауыз 
ӛнері, әсіресе «Шежіре». Ол тарихи деректерден ӛзге, генеалогиялық және
этногенетикалық мәліметтерді бейнеледі. Жырау поэзиясы - рационалдық 
құбылыс, далалық интеллектуализм, ӛзінше кӛшпелі ӛркениеттік театры. 
Халық болып қалыптасу үрдісі немесе этногенез мәселесі. 
«Тӛртеу түгел, тӛрт босаға сау, тӛрт түстік ӛңірі толы болса, тӛртүшкіл 
неғайбіл дүниенің құпиясы да, тӛбедегісі де біздікі» деп үн тастаған «Айыр 
қалпақ Майқы би» айтқандай, бүгінгі таңда кӛшпелі ӛркениет құбылысындағы
этнос бітімін шешу барысында жан-жақты шежіре деректерін таным-талғамнан 
ӛткізу қажеттігі сұранып отыр. Қазақ халқының даму тарихы Еуразияның 
Орталық Азия кӛлемінде (ежелгі дәуірден) қалыптаса бастаған этникалық 
байланыспен сабақтастырған жӛн. Тарихи әдебиетте қазақтың тегін сараптауда 
лингвистикалық және антропологиялық аспектілерін бӛлшектеп, ӛзекті ретінде 
қарастырады. Әрине, ғылыми талдау болғандықтан, таным тәсілдерінің 
қолданатын жолдары әрқилы. Сондай-ақ, дамып отырған осы аймақта екі 
үрдісінде негіз бар. Ежелгі уақытта мекендеушілердің етене негізі - 
қазіргілердің генетикалық тегі мен жігіне сәйкес келеді. Осыған сауал ретінде 
Л.Н.Гумилевтың 
пікірін 
келтірейік: 
«Кӛшпелілер 
тарихты 
бізге 
ұқсамайтын...рудың шыққан тегінің шежіресі тәрізденіп...эталоны ӛлі ата-
бабасы болған жолмен қабылдаған»,-дейді. Осы дәйек шынайы түрде кӛрініс 
тауып отыр. Мәселен, арий мен сақ дәстүрлерін бүгінгі күні қазақтың салт-
дәстүрлері мен ырымдарынан байқауға болады. 
Келесі бір жерінде Л.Н.Гумилев: «Этникалық атаудың екі мағынасы 
болады: этникалық топтың тікелей ӛз аты және белгілі бір мәдени немесе саяси 
комплексті құрайтын тайпалар тобының жинақталған аты»,-деді. Рашид ад- дин
құны да атап ӛткен болатын: «Әрқайсысының дербес аты болса да 
моңғолдардың даңқын ӛздеріне телігісі келіп, ӛздерін моңғолдар деп атаған 
наймандар, жалайырлар, керейттер, тағы басқа тайпалар сияқты , кӛптеген 
рулар ұлылық пен қадір-қасиет іздеп, ӛздерін татарлар тегіне жатқызып, 
солардың атымен белгілі болған»,-дейді. Сонда - Арий, Сақ, Үйсін, Қаңлы, Ғұн, 
Түрік, Моңғол, Қазақ аттары дәуірдің саяси және т.б. құбылыстарына 

25 
байланысты болған жинақталған атау десек, шыққан тегі бір болған «ырыздық 
жанталасы» кезінде жалғыз халықтың басынан кешірген әрқилы оқиғалардың 
қорыту түзетулері дейміз. «Осы сӛздің жаны бар» дегендей, жан ағарту 
бағытын ілгеріден бастайық. Адамның жаратылысы жайлы бірнеше ілімнің бар 
екендігі баршаға мәлім, олар: космологиялық негіз болатын ілім, діни, ғылыми 
және т.б. Әрқайсысына тоқталмай, діни ілімін талдап кӛрелік. Адам-ата мен 
Хауа-ана мың жасап 400 үрім-бұтақ таратыпты. Кӛне кездегі «топан судан» 
аман қалған «Үлкен кӛш» - Нұх пайғамбардың кемесі Қазығұрт тауында 
паналапты. Адамзаттың қайта туу дәуірін ӛрістетіп, тірі қалған Сам мен Шам 
ұрпағынан Ірфихшид, Халиғ, Ірғон, Асух, Ахур, Саурух, Ярух және Ибраһим 
тарайды. Адам-ата мен Хауа-ана тұрған баққа тағзым еткен Ибраһим 
пайғамбардан тӛрт ұл: Смағил кіндігі – арабтар, Хайдар кіндігі – еуропалықтар, 
Хамид кіндігі – ұлы моғолдар, Соломон кіндігі – еврейлер тарайды. 
Соломонның Меңсұлу қызымен шаңырақ кӛтерген Әннес Хамидұлы сахабадан 
үш қыз және бір ұл Мұңлығұл тарайды. Мұңлығұл атамыздың бес әйелінен 
тараған 92 баулы еліміз осы. Халқымыздың шежіресінен айтылатын «бесенеден 
белгілі» дейтін танымдылығы содан. Құнанбай Ӛскенбайұлы қажылық 
жолында жүргенде, кімсің сұрағына: «Біз қазақпыз, кәззап атанған Әннес 
сахабаның нәсіліміз. Құдай жолы құлымыз, Мұхаммед үмбетіміз. Құлшылық 
парымызды ӛтейік. Қағбаға тағзым етіп, бір Жаратушыға жүгінушіміз»,-деп 
жауап беріпті. Сондағы қазіргі қазақ хандығы атанған 6000 жылдық тарихы бар 
хандықтар. 

жүктеу/скачать 1.54 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: