Оқулық Алматы, 012 ƏӨж ббк ə Қазақстан Республикасы Білім жəне ғылым министрлігінің «Оқулық»
жүктеу/скачать 7.14 Mb. Pdf көрінісі
|
- Бұл бет үшін навигация:
- В. И. Вернадский
- Дүниежүзілік мұхитта
- Р. Хейс
| 6-ТАРАУ. ЖЕР ГИДРОСФЕРАСЫ
6.1. Гидросфераның қалыптасу жолдары, құрамдас бөліктері Гидросфера – Жер шарының су қабығы, оның құрамына ғаламшардағы материктік (құрлық сулары), мұхиттық жəне атмосфералық табиғи судың барлық түрі (сұйық, қатты жəне бу түрінде) кіреді. В. И. Вернадский гидросфера қабығының қалыптасуын ерекше табиғи құбылыс екенін, тек Жер шарында ғана су табиғи жағдайда үш агрегаттық күйде болып, бір күйден екінші күйге еркін ауыса алатынынын атап көрсеткен. Гидросфера құрамындағы судың негізгі бөлігі Дүниежүзілік мұхитта шоғырланған. Атмосферадағы су бу- лары шашыранды гидросфера, ал жерасты сулары шөккен (батқан) гидросфера деп аталады. Жердің су қабығы оның алғашқы геологиялық кезеңдерінен бері бар екендігін, шамамен, 4 млрд жылдан бері қалыптасу жағдайында Гидросфераның қалыптасуы мен дамуын көптеген ғалымдар ғаламшардың алғашқы қалыптасу кезеңінде қарқынды жүрген жа- нартау атқылау кезіндегі сыртқа шыққан су буларының конденса- циялануымен байланыстырады. Гидросфераның жалпы көлемі шамамен 1,5 млрд км 3 құрайды. Осындай зор көлемдегі су массасы Жер ғаламшарына қалай жəне қашан келді? Жердің даму кезеңдерінде ондағы еріген заттардың құрамы мен судың жалпы көлемі қандай өзгерістерге ұшырады? Бұл сұрақтар əлі күнге дейін талас туғызып келе жатқан, толық шешімін таппаған маңызды мəселе. Көптеген элементтер атомдарының радиоактивтік ыдырау нəтижелеріне сүйене отырып, ғалымдар алғашқы гидросфераның абсолюттік жасын 3,8-4,1 млрд жылдан астам деп есептейді. Ұзақ жылдар аралығында су массасы жердің ішкі қойнауынан геологиялық кезеңдерде жанартау атқылауы нəтижесінде шыққан қосылыстар құрамындағы газ күйіндегі судың конденсацияланып, жинақталуынан қалыптасты деген жорамал бар. Алайда, жер бетіне шыққан сулардың біраз бөлігі литосфералық тақталардың қозғалысы кезінде жер қойнауына қайтып кетіп оты- рады. Сондай ақ палеогеографиялық зерттеулер нəтижесінде ман- 228 тиядан шыққан жыныстар құрамын сараптау барысында олардың құрамындағы судың мөлшері 0,1% -дан аспайтындығы анықталған. Дегенмен, Жердің даму тарихы барысында су массасы біртіндеп жинақтала берді. Архейдің соңына қарай мұхит суының тұздылығы 1-3‰ , ал тереңдігі 1500 м шамасында болған. Судың құрамында темір мен кремнийдің еріген күйдегі қосылыстары басым кезде- скен. Оны мұхиттың терең бөліктерінде пирит типіндегі темір формацияларының жинақталуы дəлелдейді. Магнетит-гематитті кварцит кен орындары жанартаулық ыстық бұлақтар маңдарында шоғырланған. Протерозойдағы біртұтас дүниежүзілік мұхит – Панталассаның тереңдігі 2000 метр шамасында болған, судың тұздылығы қазіргі көрсеткішке жақындаған, құрамында хлоридтер, сульфаттар, карбо- наттар басым болған. Солтүстік жарты шар платформалары аумағында кең алқапты трансгрессия жүрген, ол протерозойдың соңына дейін жалғасқан. Бұл кезеңдегі біртұтас Панталасса мұхитында беткі су қозғалысы баяу болған, экватор мен полюстегі беткі су температурасы арасындағы айырмашылық үлкен болмаған. Палеозойда біртұтас Панталасса мұхиты Палеоазия жəне Палео- тетис мұхиттарына ажырады. Мұхиттар табанында суасты орта жо- талары түзілуін жалғастырды. Палеозой эрасының бірінші жарты- сында, девон дəуірінде теңіз трансгрессиясы жүріп, платформалық аймақтардың 20%-ынан астамы теңіз табанына айналған. Таскөмір дəуірінің басында теңіз аумағы қайтадан кішірейіп, герцин тектогенезі нəтижесінде құрлықтың жаппай биіктеуі жəне Гондваналық материктерде жүрген жаппай мұз басу əсерінен, пермь дəуірінде ғаламдық регрессия байқалды. Мезозой эрасы Пангеяның бөлінуі жəне Атлант, Үнді мұхит табандарының ашылуы сияқты ғаламдық маңызы бар оқиғалармен ерекшеленеді. Сонымен қатар Тынық мұхит мен Солтүстік Мұзды мұхит табандарында тектоникалық белсенділік күшейді, суасты орта жоталары қалыптасып, онда литосфералық тақталардың ажы- рау аймағы – спрединг зонасы пайда болды. Юра дəуірінің соңында Атлант мұхитының орталық бөлігіндегі ені 1300 км-ге, тереңдігі 2500-3000 м-ге жетті. Бор дəуірінің басында Атлант мұхитының оңтүстік табаны ашыла бастады. Бордың аяғында оның көлденең қимасы 1400 км-ге жетті. Мезозой бойы қазіргі Тынық мұхит табанында да түрлі өзгерістер 229 жүрді. Ол бірнеше тақталардың жиынтығынан құралды. Олардың өзара кірігу аймағы – субдукция зонасында түрліше сипаттағы тектоникалық қозғалыстар күшейді. Бор дəуірінде Дүниежүзілік мұхит деңгейі соңғы 400 млн жыл ішіндегі ең жоғары көрсеткішіне көтерілді. Мұхит суының темпера- турасы салыстырмалы түрде жоғары болды, мұхит түпкі суларының температурасы 10-19 0 С аралығынан төмендеген жоқ, ол қазіргі көрсеткіштермен салыстырғанда, 10-12 0 С жоғары. Түпкі шөгінділер рифті əктастардан, терригенді-карбонаттардан құралды. Литосфералық тақталар қозғалысы əсерінен мұхит табандары ашылып, əрбір 5 мың жылда бір см жылдамдықпен тереңдеп отырған. Мұхит деңгейі көтерілген сайын, оның табанында орналасқан қазаншұңқырлар тереңдігі асқан жылдамдықпен артып отырған. Шамамен 400 млн жыл бұрын Дүниежүзілік мұхит деңгейі уақытша тұрақтанып, кейіннен қайтадан таяздана бастады. Ғаламдық теңіз трансгрессиясы мен регрессиясы жер қыртысындағы эпейрогендік қозғалыстар мен литосфералық тақталар шегіндегі процестер нəтижесінде жүзеге асып отырады. 1964 жылы Х. Менард мұхит деңгейі өзгерісінің суасты орта жо- талары биіктігінің өзгеруімен байланысты екендігін, нақты айтқанда қазіргі кездегі жоталардың биіктеуі мұхит деңгейін 300 метрге дейін көтергенін, теңіз геологтары алдында дəлелдеп берген. Мезозой мен кайнозойдағы суасты орта жоталарының қалыптасу кезеңдеріндегі мұхит деңгейі өзгерісі Р. Хейс жəне Д. Питман жүргізген сандық сараптамалар мезозойдың соңына қарай мұхит деңгейінің жоғарылауына, ал бор дəуірінің соңында төмендеуіне əкелетінін көрсеткен. Бұл көрсеткіштердің басқа да ғалымдардың мұхит деңгейінің палеогеографиялық өзгерістеріне жасаған қисық сызықтарымен сəйкес келуі Менард топшылауының дұрыстығын дəлелдейді. жүктеу/скачать 7.14 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|