Оқулық алты тараудан тұрады. Онда мал организмінің анатомо-физиологиялық ерекшеліктері және олардың эволюциясының зандылықтары, клиникалық, лабораторилық зерттеу әдістерін зерттейтін клиникалық диагностика берілген

Қосымша әдебиеттер:

К.Н. Қожанов Малдың ішкі жұқпалы емес аурулары /қосымша оқу құралы/, Семей, 2005 ж.

К.Н. Қожанов, А.З. Дюсембаева, С.О. Балтыбеков, А.К. Омашев. Малдың ішкі жұқпалы емес ауруларының практикумы.- Семей , 2000ж.

А.В. Васильев Диагностика внутренних болезней домашних животных. – М.: Сельхозиздат,1956

В.И. Зайцев, А.В. Синев, П.С. Ионов и др. Клиническая диагностика внутренних болезней сельскохозяйственных животных.- М.: Колос, 1964

П.С. Ионов, И.М. Беляков, Б.В. Уша, М.Х. Шайхаманов, И.П. Шаптала. Диагностическая и терапевтическая техника в ветеринарии.- М.: Колос, 1979

Лабораторные исследования в ветеринарии/Под редакцией В.Я. Антонова и П.Н. Блинов.- М.: Колос, 1971.

051201 «Ветеринариялық медицина» мамандығы студенттері үшін

«Ветеринариялық пропедевтика»

пәні бойынша
ПӘННІҢ ОҚУ ӘДІСТЕМЕЛІК КЕШЕНІНІҢ

ОҚУ - ӘДІСТЕМЕЛІК МАТЕРИАЛЫ

Мазмұны
1.Глоссарий

2.Дәрістер

3.Тәжірибелік-практикалық сабақтар

4.Студенттердің өздік жұмысы

• 
  Семиотика – түрлі аурулардың белгілерін тексеру.
  
• 
  Каротин(лат.carota- сәбіз) – каротин. Қызғылт-сарғыш пигмент. А -витаминінің провитамині.
  
• 
  Скиология – көзбен зерттеу ғылымы.
  
• 
  Диспепсия - жаңа туған төлдердің асқорту және зат алмасу процестерінің өте жіті түрде бұзылуы салдарынан организмнің сусызданып, улануымен сипатталатын ауру.
  
• 
  Аритмия – жүрек ырғағының бұзылуы.
  
• 
  Сфигмограф – қозғалысты жазу үшін, сфигмотонограф – қысымды өлшеу.
  
• 
  Фибография (вена пульсін жазу) – флебограф аспабы арқылы көк қан тамырының соғуын жазу.
  
• 
  Ауырғанда қызаруы - гиперемия немесе геморрагиялар атау ретінде алынады.
  
• 
  Цианоз- көгеру атау ретінде алынады.
  
• 
  Анемия - бозару атау ретінде алынады.
  
• 
  Иктериялық - сарғаю атау ретінде алынады.
  
• 
  Диспноэ - демігу– тыныс алудың типі мен ырғағы, тереңдігі, жиілігі өзгеруімен жүретін қиындаған дем алумен сипатталады.
  
• 
  Инспираторлы демігу – қиындаған дем алумен атау ретінде алынады
  
• 
  Крепитация – дем алу кезінде естілетін бір текті ұқсас сытырлаған дыбыстар.
  
• 
  Кеңірдекті нұқу - плегафония.
  
• 
  Ринография- дем алу, дем шығару кезінде түзілетін ауа ағының қозғалысың жазу.
  
• 
  Апатия(селқостық),немесе енжарлық, көніл- сіздік.
  
• 
  Ступор (қатып қалу) мылқау ж/е мелшиіп қалуды айтады.
  
• 
  Сопор, еніз терең ұйқыға кету, ми қызметі бузылып, үнемі ұйқыға кету.
  
• 
  Кома, немес талма.
  

I. Кіріспе

II. Жалпы зерттеу

1. 
   Жануарларға жақындау, ұстап-бекіту ережелері және техникалық қаупсыздығы
   
2. 
   Малды жалпы және арнайы зертеу тәсілдері
   
3. 
   Малды клиникалық зерттеудің жоспары
   
4. 
   Ауру малды тіркеу
   
5. 
   Малдың түр-тұлғасын анықтау
   
6. 
   Тері мен тері асты қабаттарың тексеру
   
7. 
   Кілегей қабықты зерттеу
   
8. 
   Лимфа түйіндерін зерттеу
   
9. 
   Дене қызыун өлшеу
   

1. 
   Орталық нерв жүйесінің жалпы анатомия мен физиологиясы
   
2. 
   Малдың мінез-құлқын, бас қанқасын,омыртқасын және сезім мүшелерін зерттеу
   
3. 
   Малдың сезу және қозғалыс қабілетін зерттеу
   
4. 
   Терен (проприоцептивтік) сезгіштікті зерттеу
   
5. 
   Жүру және қозғалуды зерттеу
   
6. 
   Рефлекстерді, вегетативтік жүйке жүйесін және ликворды (сары суды) зерттеу
   

1. 
   Малдан қан алу және ертінділерді дайындау
   
2. 
   Қан сарысуы мен плазманың бөлу, фибринсіз қан дайындау
   
3. 
   Қанның физикалық –химиялық қасиеттерін анықтау
   
4. 
   Қандағы билирубинді, қантты және жалпы белокты анықтау
   
5. 
   Қандағы гемоглобиннің орташа мөлшерін анықтау
   
6. 
   Эритроциттер, олардың құрлысы, құрамы, атқаратын қызметі және торшаларын санау, эритроциттердің патологиялық өзгерулері.
   
7. 
   Лейкоциттер, олардың құрлысы, құрамы, атқаратын қызметі және торшаларын санау, лейкоциттердің патологиялық өзгерулері
   
8. 
   Қан жұғындыларын дайындау, қатыру және бояу
   
9. 
   Бояғыш жұғындыларды зерттеу, лейкограмманы (лейкоцитарлық формула) шығару
   
10. 
    Лейкограмманың өзгеруі, қанның патологиялық өзгерулері.
    
11. 
    Несептің физикалық және химикалық қасиеттерін зерттеу.
    
12. 
    Несеп тұнбаларын зерттеу.
    
13. 
    Малдын нәжісін зерттеу
    
14. 
    Қарын сөлін лабораториялық әдіспен зерттеу
    
15. 
    Сүйек кемігінің (стерильді) пунктатың алу және зерттеу.
    

Тақырыбы: Кіріспе.

Жоспары:

1. 
   Кіріспе
   
2. 
   Қысқаша тарихи шолу
   
3. 
   Жалпы тексеру жоспары
   

«Ветеринариялық пропедевтика » пәні ветеринария бағытында әр түрлі жануарлардың ауруларын анықтау үшін, қазіргі кездегі зерттеу әдістерін меңгеруді үйрететін, соның негізінде қажетті емдеу, алдын алу және басқа да шараларды қолдануға болатын клиникалық ветеринарияның бөлімі.

Клиникалық зерттеулердің мақсаттары- түрлі әдістерді қолдана отырып ауруларды анықтау болып табылады. Қазіргі кезде клиникалық қарау, сипау, нұқу, тындау, рентгенография, электрография, эндоскопия, қанды, несепті, нәжісті, асқазан, ұлтабарды қарын сөлдерін физикалық- химикалық және микроскопиялық зерттеулер және басқа да әдістер қолданылады.

Пәннің негізгі мақсаты: жануарлардың ауруларын анықтау үшін студенттердің қазіргі кездегі клиникалық, лабораториялық және арнайы зерттеу әдістерін меңгеруіне, алынған мәліметтерді жинақтап және талқылап, әсер етуші факторлардан жануарлар организмдерінің анатомиялық-физиологиялық ерекшеліктерін бағалау және қажетті көмек шараларын қарастыру.

Пәнді оқытудың негізгі міндеті келесі мәселелерді зерттеу болып табылады;

Ауру малды зерттеу жоспары мен әдістерін;

Ауру процесін білу методологиясын;

жіті ауруларды танып-білудің теориялық негізін игеруі тиіс;

жануарды бекемдеу тәсілдерін және шешу техникасын білуі тиіс;

БІЛУІ КЕРЕК:

Малдарды тексеру әдістерін;

Клиникалық тексеру /карау, пальпация, перкуссия, аускультация/;

Арнайы зерттеулер /рентгенография, рентреноскопия, электрокардиография, эндоскопия т.б./

Лабораториялық зерттеу әдістерін;

Ауруды анықтау үшін қолданылатын арнайы әдістерді /руменография, фонокардиография т.б./;

Дәрілік заттардың организмнің физиологиялық және патологиялық жағдайларындағы әсерлерінің ерекшеліктерін, олардың сипаттамасын, әсер ету механизмін, қолдануға болатын және болмайтын жағдайларын.

ИГЕРУІ КЕРЕК:

Малдарды тәжірибесін тексеру;

Лабораториялық диагностикумдармен жұмыс істеу;

Жаңа аспаптармен, құралдармен жұмыс істеу;

Пәнді жан-жақты теория жүзінде білу керек.

ІСТЕЙ БІЛУІ КЕРЕК:

- Ауру малды өздігінен тексеруді;

- Малдың ауруын нақтылы анықтауды;

- Ауру малды жан-жақты емдеуді;

- Аурудың алдын алу жөнінде жоспарлы істерді ұйымдастыруды;

- Ауруды тудырған себептерді анықтау (этиология);

- Аурудың даму процесіне көңіл аудару (патогенез);

- Тексеру барысында анықталынған ауру белгілерін (семиотика, симптомотология, синдроматика) талдау;

- Алынған нәтижелерге сүйене отырып аурудың диагнозын анықтау;

- Аурудың өту барысына сүйене готырып оған болжам жасау (прогноз);

- Ауруға ем тағайындау (терапия);

- Аурудан сақтандыру шараларын ұйымдастыру (профилактика).

2. ҚЫСҚАША ТАРИХИ ШОЛУ.

Мал емдеуден жазбаша ескерткіш қалдырған ерте заманғы египеттің папирусы – Кахунский (біздің эраға дейінгі 2000 жыл шамасында).

Аристотель (біздің эрамызға дейінгі 384-322 жж.) мал тарихына арналған УІІІ-ші кітабында ірі қара малдың өкпесінің қабынуын, жылқыда болатын шаншуларды, сондай-ақ шошқа, есек, ит ауруларын жазған.

Гректің, ветеринария Гиппократы аталған көрнекті ғалымы, гиппиатр (жылқы маманы) Абсирт (ІУ ғасыр) малдың жұқпалы емес ішкі ауруларының негізін салушы деп есептелінеді. Ол бүйрек қабынуы, өкпе эмфиземасы, өкпе гангренасы, жылқы шаншуы туралы мәлметтерді жазған.

ХУІІ және ХУІІІ ғасырларда Россияда қолжазба ретінде және баспадан "Қаладағы және ауылдағы оташы", "Жылқыға арналған дәрілер кітабы" деп аталатын оқу нұсқаулары және малды емдеу туралы кітаптар басылып шықты.

1806 жылы Вилен университетінде ветеринария кафедрасы жұмыс істей бастады.

1808 жылы Петербургтегі медициналық-хирургиялық академияда, 1811 жылы осы академияның Москвадағы бөлімінде ветеринария бөлімшелері ашылды.

1851 жылы Харьковте, 1873 жылы Қазанда, 1876 жылы Дерпте (Тарту) ветеринария институттары ашылды. Әрқайсысы жыл сайын 25-30 -дан ғана мал дәрігерлерін дайындады.

Қазақстанда бірінші өлкелік малдәрігерлік-бактериологиялық институт 1925 жылы ашылды. Ол институт 1935 жылдан бастап Қазақтың ғылыми-зерттеу малдәрігерлік институты болып аталады. Онда 1948 жылы Қазақстан бойынша бірінші аспирантура ашылды.

1930 жылы Алматының зоотехникалық-малдәрігерлік институты ашылды. Бұл институтта негізгі ғылыми бағыт пен орталықтар топтастырыла бастады. Атап айтқанда: академиктер Б.А.Домбровский, Ф.М.Мұхаметғалиевтар басқарған морфологтар; академик Н.У.Базанова басқарған физиологтар; академик Я.И.Клейнбок басқарған терапевтер; профессор Б.П.Всеволодов басқарған патоморфологтар; профессор М.П.Орлов басқарған паразитологтар топтары өздерінің ғылыми еңбектерімен Қазақстанда ветеринария ғылымының дамуына елеулі үлестерін қосты.

Қазақстанда малдәрігерлік ұйымдарды құруға ат салысып, ерекше еңбектері сіңген мал дәрігерлері: В.Я.Бенкин, А.П.Петровский, У.Б.Базанов, Т.Есенкулов, Ш.Көсепғалиев және басқалар. Кейінгі кезде Қазақстандағы ветеринария ғылымын дамытуға көп еңбек сіңірген ғалымдар: К.И.Скрябин, М.И.Иванов, Я.И.Клейнбок, А.Р.Әбішев, К.Н.Бучнев, З.К.Қожабеков, Т.С.Минкин, Н.Ж.Жанузақов, Т.С.Сайдулдин, Е.Ф.Дымко, К.Б.Биашев және т.б.жатады.

Қазірде жекелеген аймақтардың геобиохимиялық көрсеткіштерін зерттеу арқылы, кейбір минеральды заттардың жетіспеушілігінен немесе артық болуынан пайда болатын аурулардың алдын алу бағытында көптеген ғылыми жұмыстар жүргізілуде.

Мал дәрігерлері мен әр саладағы ферма қызметкерлерінің алдында тұрған негізгі мақсат – малдың денсаулығы мен өнімділігіне жағымсыз әсер ететін факторларды дер кезінде жоюға әрекет жасап, олардың өнімділік мүмкіндігін толық пайдалану. Осы мәселелерді шешу үшін және аурудың алдын алу шараларын жүйелі түрде жүргізуді дұрыс ұйымдастыру үшін үлкенді-кішілі барлық шаруашылықтарда диспансеризация уақытында өткізіліп отырылуы қажет.

Жоспары:

2.Бас сүйегін, омыртқа жотасын және сезім мүшелерін тексеру.

3.Рефлекстерді және қимыл жүйесін тексеру.

4.Вегетативті жүйке жүйесін тексеру. Захарыш – хеда зоналары (бөліктері).

Жануардың рефлекстерін тексергенде оның 2 көзін орамалмен жауып нұқу балғашығының сабымен терісіне тиіп, оның жауап реакциясын қарайды. Сау жануарларда тері асты бұлшық еттің жиырылуы, құйрығын артқы аяқтарының арасына кіргізуі, сыртқы сфинктердің жиырылуы т.б. болады. Рефлекстердің әлсіреуі немесе жоғалуы, күшеюі немесе қатуы, оның патологиялық өзгерістері болып табылады. Осы әдістемені пайдаланып, келесі рефлекстерді тексеріңіздер.

Шоқтық рефлекс.

Құрсақ рефлексі (алдыңғы, ортаңғы, артқы).

Құйрық рефлексі.

Аналь тесігінің рефлексі.

Тұяқтың рефлексі.

Кремастер рефлексі (еркек жануарларда).

Кілегей қабаттарының рефлекстері.

1. Кеңіредектің алдыңғы сақиналарын басқанда пайда болатын жөтелу рефлексі.

2. Мұрынның кілегей қабатын тітіркендіргенде болатын түшкіру рефлексі.

3. Корнеалдық рефлекс-көздің мүйізді қабатына жұмсақ затпен тигізгенде байқалады.

1. Тізе рефлексі - тізе ұршығының тік байланысынан балғашықпен ақырын соққы жасағанда байқалады.

2. Ахиллов рефлексі – ахиллов сіңірінен балғашықпен ақырын ұрғанда болады.

Қимыл жүйесін тексеру

1. Көру, сипалау арқылы дененің, аяқтарының және бұлшық ет топтарының бұлшық еттерінің напряжениесін аықтау. Гипотония мен гипертонияның бар, жоқтығына назар аудару керек.

2. Көру арқылы жануардың жүрісіне, жүру кезінде қатысатын бұлшық еттер мен мүшелерге назар аудару қажет. Статситикалық және динамикалық атаксияның бар-жоқтығына назар аудару.

3. Жүректің артқы шекарасы, бауыр, қабырға асты және омыртқа жотасы аймағын нұқу арқылы бұлшық еттердің жоғары қозғалғыштығын анықтау. Ол кезде ауырсыну, тынышсыздану, ыңырсу байқалады.

4. Көру арқылы жануарда салдануының, гиперкинез, тремор, тик, мүшелердің тартылуының бар-жоқтығына назар аударады.

Вегативті жүйке жүйесін тексеру

Малдәрігерлік тәжірибеде вегативті жүйке жүйесінің жағдайын анықтау үшін арнайы рефлекстер әдістемесі қолданылады. Бұл мақсатта жануардың 30 секунд ішінде жүрек соғуын санайды. Содан соң Шатала аппаратын қолданып немесе қолмен көз алмасына сынап бағанасы бойынша 20-30 мм қысым түсіру арқылы көз-жүрек рефлексін түзеді. Құлақ – жүрек рефлексінде Шатала динамаметрін құлақ негізіне қойып немесе жылқылар үшін қозғыштық типті- 20 кг, қозғалғыш –25 кг, инертті –30 кг қысым күшін түзу үшін бұрау салады, сол кезде бір уақытта 30 секунд ішіндегі жүрек рефлексін анықтағанда үстіңгі ерінге бұрау салып, жүрек соғуын санайды. 1 минутта 4 реттен аз соқса, ол жануардың вегатоникалық жағдайда екенін, ал 4 реттен көп соқса, ол жануардың симпатикотоникалық жағдайда екенін білдіреді.

Захарыш- Хеда зонасы – ішкі мүшелердің аурулары кезіндегі терінің сезімталдығы жоғарылаған бөліктерін анықтау.

№ 3-4 ші дәріс

Тақырыбы: Тыныс алу жүйесінің тексеру әдістері.

Жоспары:

Тақырыбы:

Жоспары:

№ 7- ші дәріс

Тақырыбы:

Жоспары:

№ 8- ші дәріс

Тақырыбы:

Жоспары:

№ 9- ші дәріс

Тақырыбы:

1. Жоспар.

Негізгі әдібиет:

№ 5-6- ші дәріс

Тақырыбы: Несептің физикалық қасиеттерінің, құрамындағы белоктың, протеоздың, глюкозаның диагностикалық маңызы.

Жоспары:

Қуық зерттеу.

Зәр шыгыу мөлшері және несеп шыгуы акті.

Қуықтын катетеризациясы және цистоскопиясы.

Несеп шығару жүйесінің ауру белгілері жиынтығының сипаты.

Негізгі әдібиент:

1.А.М. Смирнов и др. Клиническая диагностика внутренних незаразных болезней с/х животных.

2. А.М. Смирнов и др. Практикум по клинической диагностики внутренних незаразных болезней с/х животных.

Қосымша әдібиент:

1. Васильев А.В. Диагностика внутрениих болезней домашних животных

2. Зайцев В.И. и др. Клиническая диагностика внутренних болезней домашних животных.

Несеп шығару органдары: бүйрек / жұп орган/, мочеточник- несеп түтігі /жұп орган/, қуық, несеп каналы/уретра/.Организмнен органикалық, у, заттар несеппен шығады. Несептін бөліну процессы бүйректін нефроныңда болады. Нефрон- мальпигий денешігі мен бүйрек каналшаларынан тұрады.

Несеп шыгару процесс екі бөлімнен түрады: 1.бүйректін түйіндлерінде қанның плазмадан ультра түзілеу бойынша бірінші несептің шығуы. 2. бүйректін жолдарыңда екінші несептің қалыптасуы.

Несеп жүйесінің органдары үш негізді қызметтерді орындайды : 1.організмін ішкі түрақтылығың қамтамасыз етеді.2 зат алма судың ақырғы заттарды жояды. 3. ішкі секрецияны қамтамасыз етеді.

Жоспар. Қуық - /vesica urinaria/ Несеп түтігі арқылы бүйректен келіп құйылған несеп жиналатын, жамбас құйысында орналасқан, кілегейлі, етті, сыртқы қабықтардан тұратын қап тәрізді етті орган. Осыған орай: тело М.П.- қуық белі; вершина М.п.- қуық төбесі; шейка М.П.- қуық мойыны. Қуықты нұқу арқылы терсереді. Ірі қара малдарда, қоймен, ешкіде қуықты тік ішек арқылы зертейді.

Қуықты қөру,сипауы, нұқу, катетеризация, рентгенография, цистоскопия арқылы тексереміз.

4. Жоспар. Несеп шыгару. Рефлекторлық акт. Малдардың зәр шыгаруды көру арқылы тексереміз. Мал қалай зәр шығарады, шығу уйақытына, күшіне, мезгіліне, узақтығына, ауырсынуына

Несеп- /urina/ бұйректе түзіліп, несеп түтігі, қуық, несеп- жыныс каналы арқылы сыртқы шығарылып тастайтын сұйық зат /экскрет/. Тәулік бойы сыртқы шығатын несеп көлемі: ірі қарада- 6-12 л, жылқыда 3-6л, шошқада 2-4 л, түйеде 8-15 л.

1. поллакизурия /поллакиурия/. Күшеніп аз- аздан жиі-жиі зәр шығару. Мыңадай клиникалық белгілер уроциститте, қуықта тас боғанда, вагинитта, перитонитта, шаншуда болады.

полиурия - Көп мөлшерде, жиі-жиі несеп шыгару.

Олигурия- Аз мөлшерде несеп шыгаруы

Анурия- Несеп тоқтау

2. оликакизурия, олигурия - бүйректен шығатын несеп мөлшерінің қалыптан азаюы. Нефрит, гломерулонефрит, жүрек қызметінің әлсреуі, жиі-жиі терсеу, құсу,іш өту, ісіну, т,б, себептерден болатын қасірет.

3. странгурия - күшеніп, тынышсызданып, қынсылап аз-аздан несеп шығарудуы. Малдар уроциститпен, ісіп боғанда, простатитпен, уретра қабынғанда болады.

4. ИШУРИЯ Ischuria, грек. ischo-бөгеймін, тоқтатамын uron- несеп. Қуық байлану- ишурия. Сыртқа несеп шығара алмау салдарынан қуықтың кернелуі. Несеп жолының таспен, құммен бітеліп қалуынан болатын, малды тыпыршытып, қайта- қайта күшентетін, оның жанын кинайтын дерт.

5. ЭНУРЕЗ дегеніміз - мал әдісіне қарамай, күшенбей жиі-жиі несеп шығарады. Малдар бір әдіспен орналассып несеп шығарады. Жұлын мий жарақаттанып қабынуы, інднтті аурулар /ит обасы, листериоз/.

6. НИКТУРИЯ- ұйқтағанда жиі-жиі несеп шағаруды атайды.

5. Жоспар. Рентгенография- ұсақ малдарда женіл орындалады. Ірі малдарда жумсақ кассетаны тік ішекке кіргізіп орындайды.

КАТЕТЕРИЗАЦИЯ- КАТЕТЕР ҚУЫҚА ЕНГІЗУ. Катетерлар металды, резинке, пласмасс әртүрлі малдарға қолданылады. Ұрғашы малдарға- металды катетер қолданылады, еркек малға- эластикалық /резинке, пласмасс/ катетермен жүмыс сітейді /қолданылады/.

Малға катетризацияны қолданады - Қуықты кернеген несепті ағызып жіберу үшін, несеп жолына дәрі енгізу, қынап, жатыр, желін үрпісі сияқты органдарды ішін жуып-шаю үшін, т.б. мақсаттармен қолданылытын амал.

ЦИСТОСКОПИЯ- / грек. kystis- қуық, skopeo-қараймыз, зерттейміз/. Қуықтың ішін арнаулы аспап- цископпен зертеу. Ұрғашы малдарда цистоскопты қолданылады. Еркек малда қолданбайды.

Уретраны тексеру. Грек. Urethra - несеп каналы. Қуықтан шыққан несеп жүретін жол /түтік/. Уретраны қөру, сипау және катетеризация арқылы тексереді.

Қөру арқылы кілегей қабықтарына және бөлудың сипатына көңіл боледі. Қуық мойынан басталып, қасаның басында /еркек малда/не қынап пен қынап кіре берісінде аяқталатын несеп жол көніл боледі.

Несеп зертеу. 1. Мөлшерін.2.Цвет- түсі. 3. Түсін- Несеп мөлдір түсті. Прозрачность мочи. 4.Қурамы- Консистенция мочи. 5. Несептін ісі. 6. Относительная плотность мочи.7. Химиялық зертеу.- химические исследования.

Жоспар.

2.нефроз-грек- nephrosis, nephros- бүйрек- нефроз. Бүйректің тамыр шумақтары капиллярларында дистрофиялық өзгерістер тудыратын, жіті және созылмалы түрде өтетін ауру. Індет және паразит аурулар, улану, гемолиз, күйік салдарынан, сондай-ақ созылмалы бронхитке, полиартритке шалдығудан болатын, бастапқы сатысында несеп белок араласу, кейін, ауру асқынған кезде, тәбет қашу, әлсіреу, арықтау, жүннің табиғи жылтырақ түсінен айырылап күңгірт тартыу, кілегейлі қабықтардың бозаруы, несеп көлемінің азаюы, ондағы белок мөлшерінің көбеюі, кейде уремияға ұшрап улану сияқты белгілермен сипатталатын, ал ауру ұзаққа созылса дененің әр жеріне ісік шыгу, бөсір/шемен/ болу, көкірек қуысы мен перикардтың суға толуы сияқты қатерлі жағдайларға апарып соғатын қауіпті дерт.

2.альбуминурия-лат albumen- белок, uron- несеп. Денедегі белоктың несепке араласып сыртқа шыгуы. Белокке бай жемшөп жеуден, зорығу-шаршаудан, тоңып қалтыраудан болатын физиологиялық құбылыс. Нефрит, нефроз, кейбір жіті және созылмалы аурулар кезінде, сондай-ақ асқазанға келіп түскен алмас, фосфор, күшәла, көгеріп шіріген азық әсерінен улану салдарынан пайда болатын дерт. Бүйрек сау болғанмен несеп түтігі, қуық, бүйрек түбегі зақымданса да мал альбуминурияға ұшрайды.

3. гематурия- Несепке қан араласуы. Қан аралас несеп шыгару. Бүйрек ұлпасында, қуық ішінде қалаптасқан тастардың жарақаттауынаң, кейбір індеттердің /топалан, жамандат, қараталақ, шошқа обасы, т.б./ салдарынан болатын дерт.

4. Пиелонефрит- Pyelonephritis- Бүйрек пен бүйрек түбегінің іріндеп қабынуы. Іріндеткіш микробтардың енуінен, бүйрек арқылы сыртқа шығарылатын улардың әсерінен т.б. себептерден болып, кенеттен ыстық көтерілу, протеинурияға/несеппен бірге көп болып белок шығуы/ ұшырау сияқты белгілермен сипатталатын дерт.

5. пиелит- Pyelitis, pyelos- астау, тубек. Бүйрек түбегінің қабынуы. Несеп жолының қысып тарылуы, несеп түтігі мен бүйрек түбегіне тас байлануы, бұған қоса стрептококк, стафилококк, ішек таяқшасы сияқты микробтар енуі салдарынан болып, ыстық көтерлуі, тәбетінен айырылу, бүйрек тұсының басқан кезде ауыруы, поллакиурияға /аз-аздан жиі-жиі несеп шығару/ ұшырау, несепке белок, кілегей, ірін, т.б. араласу сияқты белгілермен сипатталатын дерт.

6.цистит-cystitis. Қуық қабынуы. Қабынған бүйрек уретра арқылы не қан мен лимфа арқылы ішіне микроб енуден болатын, малдың тыпыршып, қайта-қайта зәр шығаруы, асқынған жағдайда- ыстық көтерілу, тәбеттен айрылу, несепке белок кілегейі, лейкоцит, микроб, эритроцит, қуық эпителийі, кейде ірің, қан араласуы сияқты белгілермен сипатталатын дерт.

7. пиурия- pyuria, pyon-ірің, uron- несеп. Іріңңін несепке араласып шыгуы. Ірің аралас несеп. Несеп жолы /қуық, несеп каналы, бүйрек пен бүйрек түбегі, т.б./ қабынғанда болатын құбылыс.

Аурсыну боғанда, бүйректі тік ішек арқылы тексереді. Тік ішік арқылы бүйректін топографиясың, көлемін, ірғақтығың, сезімін, консистенциясың, бүйректін істүнгі бетің тексереді.

Бүйректін патологиясы.

Бүйректін кернеуі- паранефроз.Ауырсынуы нефритте, гидронефрозда, ісік боғанда болады.

Кедір- бұдырлы бүйрек – индурацияға қөрсетеді. Индурация- /лат. Induratio- нығыздау, induro- қатайтамыз, бекітемін/ - қатаю, нығыздалу. Дәнекер ткань қаптағандықтан /басқандықтан/ белгілі бір органның не тканьнің нығыздалып қатаюы./туберкулез, абцесс- сыздауық- бітеу жара/

Флюктуация- гидронефрозға, пилонефритке қөрсетеді. Флюктуация- / fluctuatio- тербелу, толқындау/- флюктуация, былқылдау. Ішінде сұйығы бар қуыстың қабырғасын басып қалғанда сезілетін тербеліс.

Тік ішектен зәр шыгару жолын ңұқу арқылы тексереміз. Зәр шығару жолдарын артериямен тік ішікте тексергенде екі органды ажырату керек. Артерияны тексергенде, тамыр соғысың байқаймыз. Зәр шығару жолдарын

№ -7-8 - ші дәріс

Тақырыбы: Қанды тексеру. Қан алу және оның физикалық қасиеттерін анықтау.

Жоспары: .

1. Қанның физикалық және химиялық қасиеттері.

2. Қанды тексеру.

3. Қан алу және оның физикалық қасиеттерін анықтау.

Негізгі әдібиент:

1.А.М. Смирнов и др. Клиническая диагностика внутренних незаразных болезней с/х животных.

2. А.М. Смирнов и др. Практикум по клинической диагностики внутренних незаразных болезней с/х животных.

Қосымша әдібиент:

1. Васильев А.В. Диагностика внутрениих болезней домашних животных

2. Зайцев В.И. и др. Клиническая диагностика внутренних болезней домашних животных.

1. Жоспар.

Бүйрек- renes. Құрсақ қуысында беломыртқа қанаттарының астында орналасқан, несеп түзілетің, пішіні бұршак тәрізді жұптасқан орган.Осыған арай: капсула- бүйрек қабы; паренхима- бүйрек ұлпасы; ворота- бүйрек қақпаса; почечная лоханка- бүйрек түбегі; мочеточник- несеп түтігі; корковая зона- үстінгі қабат; мозговая зона- астынғы қабат.

Бүйректін топографиясы.

Сол жақ 18 қабырғадан 3-4 бел омыртқаға деин

Сол жақ 2- 3 бел омыртқы, 5-6 бел омыртқа деин екіші аты /кезеген бүйрек/

Сол жақ 4 бел омыртқадан 6 бел омыртқаға деин.

Сол жақ 2 бел омыртқадан 4 бел омыртқаға деин.

Бүйректі көру орқылы тексереді. Он жақ бүйрек ауырғанда мал, сол жаққа бүрлады. Бүйрек ауырғанда ісік пайда болады /артқы аяқтар, жақ аралығы, көздін астыңғы қабағы, ұма аймағы, күпек аймағы, құрсақтың төменгі жағы, алдынғы аяқтар /

Жылқымен, ірі қарада бүйрек аймағын соғып және құрсақ қабырғасың нұқу арқылы тексереді.

СОҒУ әдісі. Бел аймағын бір неше қолымен соғып ауырсынуды байқаймыз.

НҰҚУ эдісі. Ірі кара малдарда он жақтан 3-ші бел омыртқаны плессиметр балғамен нұқу аркылы бұйректі терсереміз.

Аурсыну боғанда, бүйректі тік ішек арқылы тексереді. Тік ішік арқылы бүйректін топографиясың, көлемін, ірғақтығың, сезімін, консистенциясың, бүйректін істүнгі бетің тексереді.

Бүйректін патологиясы.

Бүйректін кернеуі- паранефроз.Ауырсынуы нефритте, гидронефрозда, ісік боғанда болады.

Кедір- бұдырлы бүйрек – индурацияға қөрсетеді. Индурация- /лат. Induratio- нығыздау, induro- қатайтамыз, бекітемін/ - қатаю, нығыздалу. Дәнекер ткань қаптағандықтан /басқандықтан/ белгілі бір органның не тканьнің нығыздалып қатаюы./туберкулез, абцесс- сыздауық- бітеу жара/

Флюктуация- гидронефрозға, пилонефритке қөрсетеді. Флюктуация- / fluctuatio- тербелу, толқындау/- флюктуация, былқылдау. Ішінде сұйығы бар қуыстың қабырғасын басып қалғанда сезілетін тербеліс.

Тік ішектен зәр шыгару жолын ңұқу арқылы тексереміз. Зәр шығару жолдарын артериямен тік ішікте тексергенде екі органды ажырату керек. Артерияны тексергенде, тамыр соғысың байқаймыз. Зәр шығару жолдарын тексергенде тамыр соғысы болмайды.

3. Жоспар. Қуық - /vesica urinaria/ Несеп түтігі арқылы бүйректен келіп құйылған несеп жиналатын, жамбас құйысында орналасқан, кілегейлі, етті, сыртқы қабықтардан тұратын қап тәрізді етті орган. Осыған орай: тело М.П.- қуық белі; вершина М.п.- қуық төбесі; шейка М.П.- қуық мойыны. Қуықты нұқу арқылы терсереді. Ірі қара малдарда, қоймен, ешкіде қуықты тік ішек арқылы зертейді.

Қуықты қөру,сипауы, нұқу, катетеризация, рентгенография, цистоскопия арқылы тексереміз.

Топография.

Жылқыда- қуық жамбас құйысында орналасқан, несеппен толғанда қурсақ қуысына жылжыйды.

Ірі қара малда- қуықты несеппен толғанда қурсақ қуысына итеріп шығарады

Шошқада-қуық зәрмен толғанда шат құйысына жылжыйды.

Иттерде-қуық қурсақ қуысына орналасқан, несеппен толғанда кіндік қуысына жылжыйды және қарыңды ұлкейтеді.

4. Жоспар. Несеп шыгару. Рефлекторлық акт. Малдардың зәр шыгаруды көру арқылы тексереміз. Мал қалай зәр шығарады, шығу уйақытына, күшіне, мезгіліне, узақтығына, ауырсынуына

Несеп- /urina/ бұйректе түзіліп, несеп түтігі, қуық, несеп- жыныс каналы арқылы сыртқы шығарылып тастайтын сұйық зат /экскрет/. Тәулік бойы сыртқы шығатын несеп көлемі: ірі қарада- 6-12 л, жылқыда 3-6л, шошқада 2-4 л, түйеде 8-15 л.

1. поллакизурия /поллакиурия/. Күшеніп аз- аздан жиі-жиі зәр шығару. Мыңадай клиникалық белгілер уроциститте, қуықта тас боғанда, вагинитта, перитонитта, шаншуда болады.

полиурия - Көп мөлшерде, жиі-жиі несеп шыгару.

Олигурия- Аз мөлшерде несеп шыгаруы

Анурия- Несеп тоқтау

2. оликакизурия, олигурия - бүйректен шығатын несеп мөлшерінің қалыптан азаюы. Нефрит, гломерулонефрит, жүрек қызметінің әлсреуі, жиі-жиі терсеу, құсу,іш өту, ісіну, т,б, себептерден болатын қасірет.

3. странгурия - күшеніп, тынышсызданып, қынсылап аз-аздан несеп шығарудуы. Малдар уроциститпен, ісіп боғанда, простатитпен, уретра қабынғанда болады.

4. ИШУРИЯ Ischuria, грек. ischo-бөгеймін, тоқтатамын uron- несеп. Қуық байлану- ишурия. Сыртқа несеп шығара алмау салдарынан қуықтың кернелуі. Несеп жолының таспен, құммен бітеліп қалуынан болатын, малды тыпыршытып, қайта- қайта күшентетін, оның жанын кинайтын дерт.

5. ЭНУРЕЗ дегеніміз - мал әдісіне қарамай, күшенбей жиі-жиі несеп шығарады. Малдар бір әдіспен орналассып несеп шығарады. Жұлын мий жарақаттанып қабынуы, інднтті аурулар /ит обасы, листериоз/.

6. НИКТУРИЯ- ұйқтағанда жиі-жиі несеп шағаруды атайды.

5. Жоспар. Рентгенография- ұсақ малдарда женіл орындалады. Ірі малдарда жумсақ кассетаны тік ішекке кіргізіп орындайды.

КАТЕТЕРИЗАЦИЯ- КАТЕТЕР ҚУЫҚА ЕНГІЗУ. Катетерлар металды, резинке, пласмасс әртүрлі малдарға қолданылады. Ұрғашы малдарға- металды катетер қолданылады, еркек малға- эластикалық /резинке, пласмасс/ катетермен жүмыс сітейді /қолданылады/.

Малға катетризацияны қолданады - Қуықты кернеген несепті ағызып жіберу үшін, несеп жолына дәрі енгізу, қынап, жатыр, желін үрпісі сияқты органдарды ішін жуып-шаю үшін, т.б. мақсаттармен қолданылытын амал.

ЦИСТОСКОПИЯ- / грек. kystis- қуық, skopeo-қараймыз, зерттейміз/. Қуықтың ішін арнаулы аспап- цископпен зертеу. Ұрғашы малдарда цистоскопты қолданылады. Еркек малда қолданбайды.

Уретраны тексеру. Грек. Urethra - несеп каналы. Қуықтан шыққан несеп жүретін жол /түтік/. Уретраны қөру, сипау және катетеризация арқылы тексереді.

Қөру арқылы кілегей қабықтарына және бөлудың сипатына көңіл боледі. Қуық мойынан басталып, қасаның басында /еркек малда/не қынап пен қынап кіре берісінде аяқталатын несеп жол көніл боледі.

Несеп зертеу. 1. Мөлшерін.2.Цвет- түсі. 3. Түсін- Несеп мөлдір түсті. Прозрачность мочи. 4.Қурамы- Консистенция мочи. 5. Несептін ісі. 6. Относительная плотность мочи.7. Химиялық зертеу.- химические исследования.

• 
  Жоспар.
  

2.нефроз-грек- nephrosis, nephros- бүйрек- нефроз. Бүйректің тамыр шумақтары капиллярларында дистрофиялық өзгерістер тудыратын, жіті және созылмалы түрде өтетін ауру. Індет және паразит аурулар, улану, гемолиз, күйік салдарынан, сондай-ақ созылмалы бронхитке, полиартритке шалдығудан болатын, бастапқы сатысында несеп белок араласу, кейін, ауру асқынған кезде, тәбет қашу, әлсіреу, арықтау, жүннің табиғи жылтырақ түсінен айырылап күңгірт тартыу, кілегейлі қабықтардың бозаруы, несеп көлемінің азаюы, ондағы белок мөлшерінің көбеюі, кейде уремияға ұшрап улану сияқты белгілермен сипатталатын, ал ауру ұзаққа созылса дененің әр жеріне ісік шыгу, бөсір/шемен/ болу, көкірек қуысы мен перикардтың суға толуы сияқты қатерлі жағдайларға апарып соғатын қауіпті дерт.

2.альбуминурия-лат albumen- белок, uron- несеп. Денедегі белоктың несепке араласып сыртқа шыгуы. Белокке бай жемшөп жеуден, зорығу-шаршаудан, тоңып қалтыраудан болатын физиологиялық құбылыс. Нефрит, нефроз, кейбір жіті және созылмалы аурулар кезінде, сондай-ақ асқазанға келіп түскен алмас, фосфор, күшәла, көгеріп шіріген азық әсерінен улану салдарынан пайда болатын дерт. Бүйрек сау болғанмен несеп түтігі, қуық, бүйрек түбегі зақымданса да мал альбуминурияға ұшрайды.

3. гематурия- Несепке қан араласуы. Қан аралас несеп шыгару. Бүйрек ұлпасында, қуық ішінде қалаптасқан тастардың жарақаттауынаң, кейбір індеттердің /топалан, жамандат, қараталақ, шошқа обасы, т.б./ салдарынан болатын дерт.

4. Пиелонефрит- Pyelonephritis- Бүйрек пен бүйрек түбегінің іріндеп қабынуы. Іріндеткіш микробтардың енуінен, бүйрек арқылы сыртқа шығарылатын улардың әсерінен т.б. себептерден болып, кенеттен ыстық көтерілу, протеинурияға/несеппен бірге көп болып белок шығуы/ ұшырау сияқты белгілермен сипатталатын дерт.

5. пиелит- Pyelitis, pyelos- астау, тубек. Бүйрек түбегінің қабынуы. Несеп жолының қысып тарылуы, несеп түтігі мен бүйрек түбегіне тас байлануы, бұған қоса стрептококк, стафилококк, ішек таяқшасы сияқты микробтар енуі салдарынан болып, ыстық көтерлуі, тәбетінен айырылу, бүйрек тұсының басқан кезде ауыруы, поллакиурияға /аз-аздан жиі-жиі несеп шығару/ ұшырау, несепке белок, кілегей, ірін, т.б. араласу сияқты белгілермен сипатталатын дерт.

6.цистит-cystitis. Қуық қабынуы. Қабынған бүйрек уретра арқылы не қан мен лимфа арқылы ішіне микроб енуден болатын, малдың тыпыршып, қайта-қайта зәр шығаруы, асқынған жағдайда- ыстық көтерілу, тәбеттен айрылу, несепке белок кілегейі, лейкоцит, микроб, эритроцит, қуық эпителийі, кейде ірің, қан араласуы сияқты белгілермен сипатталатын дерт.

7. пиурия- pyuria, pyon-ірің, uron- несеп. Іріңңін несепке араласып шыгуы. Ірің аралас несеп. Несеп жолы /қуық, несеп каналы, бүйрек пен бүйрек түбегі, т.б./ қабынғанда болатын құбылыс.
№ 9-10- ші дәріс

Тақырыбы: Қан элементтерінің патологиялық өзгерістерінің диагностикалық маңызы.

Жоспары:

1. Қан алу және оның физикалық қасиеттерін анықтау.

Аз мөлшердегі қанды құлақтың ұсақ тамырларынан алуға болады, үрпек жүнді жануарлардан құлақтың ұшынан, алақаннан, үйректер мен қаздардың жұмсақ табанынан, тышқандардан құйрығынан қан алады.

Ірі қара мал, қой, ешкі, жылқы, түйе, бұғының мойындырық тамырынан алады. Шошқаларда құйрығынан, құлақтың ірі тамырынан, венозды көз қуысынан, иттерде сафен тамырынан немесе иық алды тері асты тамырларынан, ақ түлкі мен түлкілерде плантарлық венадан, қояндарда құлақ тамырынан, теңіз шошқасында жүректен, тауықтарда қанаттың ішкі бөлігінің вена қан тамырынан немесе жүректен алады.

Қан алатын жердің жүнін қырқып, терісін спирт немесе эфир спиртіне малынған мақтамен сүртеді.

Яремдік тамырдың қанын қан жіберетін инелер арқылы жоғары мойынның ортасына өту жерінен алады. Сол қолдың үлкен саусағымен, резеңкемен, арнайы қысқышпен немесе басқа құралдармен мойынның ортасындағы тамырды қысады. Қан алуды жеңілдету үшін түрлі құралдар пайдаланылады. Қан ұйып қалмас үшін (10 мл қанға есептеп) оған 30мл натрий цитратын, 15 мл натрий оксалатын, 50 ЕД гепарин немесе 10 пайызды трилон Б ерітіндісінің төрт тамшысын қосады.

Қанның салыстырмалы тығыздығы мен ЭТЖ анықтаудың клиникалық маңызы өте зор.

Қанның салыстырмалы тығыздығын анықтау. Қанның салыстырмалы тығыздығын әрі плазмамен сарысудың салыстырмалы тығыздығын Филлипс әдісімен анықтайды. Мыстың қанық сульфатын дайындау үшін 900гр бес сулы сульфатын ұнтаққа айналдырып үгіп, 1250 мл дистильденген су құйып, әйнек таяқшасымен мұқият 5 мин араластырады. Ерітіндінің температурасын 0,5 С⁰ дейін анықтап сүзіп алады. Алынған ерітіндіден 1,100 салыстырмалы тығыздығы бар негізгі ерітіндіні жасайды Бұл үшін негізгі ерітіндінің 15гр С⁰ 529 мл алып, дистильденген сумен 1л жеткізеді. Ерітіндінің мөлшері оның температурасына байланысты. Мысалы, 15,5 С гр 525 мл; 16⁰ 521; 19⁰ 496; 15,5⁰ 492гр; 20⁰ 488; 20,5⁰ 484; 21⁰ 480; 21,5⁰ 477; 22⁰ 473.

Негізгі қалыпты ерітіндіден тығыздығы 1,030 дан 0,075 дейін мыс сульфатының жұмысшы ерітіндісін жасайды. Өлшегіш колбаға дайындалатын ерітіндінің соңғы 2 сандарының тығыздығына сәйкес келетін қалыпты ерітінді құйып алады да, дистильденген сумен 100 мл жеткізеді. Мысалы, тығыздығы 0,050 ерітіндіні дайындау үшін 49 мл негізгі қалыпты ерітіндіден алып, 100 мл дейін су қосады. Ерітіндіні қақпағы жабылған қараңғы ыдыстарда сақтайды.

Анализ үшін гепаринмен, натрий оксалатымен, Б трилонымен қалыпқа түскен қанды пайдалануға болады, центрифугаланған қанды зерттеу үшін жарамсыз.

Пипеткаға зерттеуге алынған қанды алып, пробиркаға ауыстырады. Бұл пробиркада мыс сульфатының ерітіндісі болуы керек. Сақтықпен пипетканың ұшын ерітінді деңгейінен 1см қойып, 1 тамшы қан жібереді. Тамшы қан 2-3 см тереңдікке түсіп, одан әрі түбіне шөге бастайды не жоғары көтеріледі. Сөйтіп қан тамшыны, түбіне шөккен ерітіндіні табады. Бұл жағдайда қан тығыздығы ерітінді тығыздығына сәйкес келеді.

Сау ірі қара мал қанының салыстырмалы тығыздығы мынадай түрде ауытқып тұрады:

ІҚМ –1,047 –1,055; қойда 1,042- 1,052; ешкіде-1,044-1,053; жылқыда-1,045-1,055; шошқада-1,042-1,060; итте-1,044-1,056; тауықтарда-1,039-1,057.

Қанның салыстырмалы тығыздығының ұлғаюы оның қоюлануы, терлеу, полиурия, қан ауруы, нефрит, жылқының миоглобинурисы кезінде болады.

Қанның салыстырмалы тығыздығының азаюы, анемия, гемолитикалық сарыауру, кахексия, гидремияда болады.

Эритроциттердің тұну жылдамдығын анықтау(ЭТЖ). Панчеков әдісін мынадай жолмен жүргізеді. Капиллярға «Р» белгісіне дейін 5 пайыздық натрий цитратының ерітіндісін алып оны сағат әйнегіне үрлейді. Осы капилляр мен қанды 2 рет «К» белгісіне дейін құйып алады да, 2 рет қанды натрий цитратының ерітіндісімен араластыра отырып, сағат әйнегіне үрлейді. Алынған қоспаны капиллярға «К» белгісіне дейін алып, штативке қояды. ЭТЖ- ны 1 сағаттан кейін есептейді.

Сау малдарда ЭТЖ (мм/ с): ІҚМ-0,5-0-1,5; қойда-0,5-1; ешкіде-0,3-1; жылқыда-40-70; шошқада-2-9; итте-2-6; тауықта-2-3.

Неводов әдісі: Эритроседиометрге скальпельдің ұшымен (0,02гр жуық) натрий оксалатын кіргізеді де тамыр қанын «о» белгісіне дейін алады, резеңке қақпақпен жауып, мұқият пробирканы 5- 10 рет төңкере отырып, қанды антикоагулянтпен араластырады. Пробирканы штативке қояды. ЭТЖ-ны плазма бағанының биіктігімен 15, 30, 45, 60 мин. кейін не 24 сағатта есептейді.

ЭТЖ-ның бәсеңдеуі шаршағанда, қатты терлегенде, полиурияда, іш өтуде, шаншуде гастроэнтеритте, механикалық және парехиматоздық сарғаюда, механикалық илеус, инфекциялық энцефаломиелит, стахиботритоксикозде және т.б. болады.

Сау малдардағы қан сарысуындағы сілті қорын Ван –Слайкс әдісі бойынша анықтағанда былайша болады: ІҚМ-50-62; қойда-45-54; ешкіде-48-52; жылқыда 50-65; шошқада-42-60; итте –40-60; тауықта-40-52.

Қан сарысуындағы сілті қорын Кондрахин әдісі бойынша анықтағанда 0,5 мл сарысу құяды, сұйықтықтың қалған мөлшерін пипеткамен үрлеуге болмайды, тек бетін мықтап жауып қояды.

Қандағы гемоглобин мөлшерін, түс көрсеткішін және эритроциттегі гемоглобинің орташа мөлшерін анықтау.

Қандағы гемоглобин мөлшерін анықтау.

Гематинді және гемоглобинцианидті әдістер қолданылады.

1. Гематинді әдіс (Сали әдісі). Градуирленген гемометр пробиркасына (ГС-3) көз пипеткасымен «2» белгісіне дейін 0,1 н тұзды қышқыл ерітіндісін қосады. Капиллярлық пипеткамен 20 мкл (0, 02мл) қан алады, пипетканың ұшын мақтамен сүртіп, қанды мұқият түбіндегі қышқыл ерітіндісіне үрлейді, онымен 2-3 рет пипеткадағы жұққан қанды жуады. Араластырып, 5 мин. қойып қояды (тауықтардың қанын зерттегенде –15 мин.). Тұзқышқылды гематин (хлоргемин) пайда болуының нәтижесінде пробиркадағы ерітінді қоңыр түске боялады. Тамшымен дистильденген су қосып, әйнек таяқшамен пробиркадағы сұйықтық қалыпты пробиркалардың түсімен теңескенге шейін араластырады. 100 мл. қандағы грамм көлеміндегі гемоглобиннің мөлшерін пробиркадағы сұйықтықтың деңгейімен сәйкес келетін шкаланы бөлу бойынша есептейді. Гемометр шкаласындағы гемоглобиннің мөлшерін 10 коэффициентіне көбейтсе, гемоглобиннің (г/л) концентрациясын анықтауға болады.

Гемиглобинцианидті әдіс (М. Л. Пименова мен Г. В. Дервиз әдісі). Зерттеуге тәжірибелік және қалыпты сынама қолданылады.

Сау жануарлардың қанындағы гемоглобиннің мөлшері (г/ 100 мл): ірі қара малда-9,9-12,9; қойда-9-13, 3; ешкіде-10-15; жылқыда-8-14; шошқада –9-11; итте-11-17; тауықта – 8-12.

Гемоглобиннің (г/л) мөлшері мынадай болады: ірі қара малда-100-130; қойда-90-135; ешкіде-100-150; жылқыда-80-140; шошқада-90-110; иттерде-110-170; тауықтарда-80-120.

Қанның аталған жасушаларының санын есептеу үшін есептеу камералары мен электронды есептеу құралдарын пайдаланады. Эритроциттердің санын эритрогемометр және фотоэлектроколориметрлердің көмегімен есептеуге болады.

Есептеу камерасындағы эритроциттер, лейкоциттер мен тромбоциттердің санын есептеу.

Қандағы жасушалардың санын есептеу үшін әр түрлі есептеу камералары (Горяев, Предтеченский, Бюркер, Фукс- Розенталь және т.б.) пайдаланады.

Қан сарысуындағы билирубиннің мөлшерін анықтау. (Ендрашик, Клеггорн және Гроф бойынша) 3 пробиркаға 0,9 % хлорлы натриймен 2 рет араластырылған 0,5 мл сарысу құяды. 1-інші пробиркаға 1,75 мл кофе реактиві мен 0,25 мл 0,9 % хлорлы натрий ерітіндісін қосып, колориметрлейді, 2-інші пробиркаға (тікелей билирубин) 1,75 мл 0,9 % хлорлы натрий ерітіндісін және 0, 25 мл диазоқоспасын қосып, 5 мин. кейін колориметрлейд; үшінші пробиркаға (жалпы билирубин) 1, 75 кофе ерітіндісін құйып, 0, 25 дизоқоспасын қосып, 20 мин кейін колориметрлейді. Колориметрлеуді жасыл жарық фильтрде 5 мм кюветпен қарсы дистильденген сумен жүргізеді.

Қан сарысуындағы жалпы ақуызды рефрактометр әдісімен анықтау.

Бұл үшін рефрактометрдің әртүрлі түрін қолданады (ИРФ-1, ИРФ-22, ИРФ-23, РЛУ, РЛ және т. б. ).

Рефрактометр РЛУ-мен жұмыс істеп тұрған кезінде алдымен нөлдік нүктесін тексеру үшін 1, 2 тамшы дистильденген суды өлшеу призмасының бетіне жағады; лупа шкаласы мен көру окулярының тұтқасын жөнге келтіреді, диспенсионды компенсатордың тұтқасын айналдырып, көру окуляр түтігінің дисперсиясын жоямыз;

Шкала лупасындағы сызықты 1,3333 ұзындығына, кілт арқылы визирлық сызықтың кесу нүктесін жарық кескіндеу шекарасын біріктіреді.

Құралды дайындағаннан кейін камерасын ашып, жоғарға және төменгі призманы алдымен сорғыш қағазбен, кейін жұмсақ салфеткамен сүртеді. 1-2 тамшы сарысуды төменгі призманың бетіне тамызады да, камераны жауып, айнамен жарықты оның терезесіне бағыттайдыжәне жарық кескіндеу шекарасын визирлы сызық кесу нүктесіне қойылғанша, камераны айналдырады және сарысу бөліну көрсеткішін шкала бойынша есептейді.

Сау малдардың сарысуындағы жалпы ақуыз мөлшері(г/100 мл): ӘҚМ-7,2-8,6; қойда-6-7,5; жылқыда-6,8-7,8; шошқада-6,5-8,5, итте-5,9-7,6; тауықта-4,3-5,9.

Жоспары:

2. Белок алмасу бұзылуы. Белковый обмен.

3. Қөмірсутегі алмасу бұзылуы.

4. Май алмасу бұзылуы.

5. Су элитролит алмасу бұзылуы

6. Минерал заттар алмасу бұзылуы.

1. Зат алмасуы дегеніміз- организамінің өзіне тән тіршілігі мен өсіп-өнуін қамтамасыз етуін, невр жүйесімен және фермент гормондармен реттелетін аса маңызды қасиеті. Сырттаан келіп түскен және клеткада пайда болған заттардың химиялық жолмен құбылуы, осыдан туған энергияның /куаииың/сан қілы сарылуы сияқты процестердің біртұтас жиынтығы. Мұның негізі- қарама- қарсы, бірақ өзара жысдасқан екі реакция: ассимиляция, басқаша- анаболизм /фементтік құбылу және бұған жұмсалған энергия /қуат/ нәтіжесінде клетка құрамындағы заттардың түзілуі /синтезделуі/, сол клетканың сырттан келіп түскен қосындыларды бойына сіңіруі, қарапайым /жай/ молекулалардың күрделі молекулаларға айналуы/ мен диссимиляция, басқаша – катабализм /сырттан келіп түскен және клетка құрамындағы қосындылардың ыдырауы, осыған сәйкес энергия бөлініп шығуы/. Зат алмасуының негізгі аурулары: авитаминоздар, аллотрофагия/малдың қоректік қасиеті жоқ/, ацетонемия, диабет, остеомаляция т.б.

Зат алмасуының бұзылуынан болатын аурулар.

Малдарда зат алмасудың бұзылуынан болатын 30- дан астам аурулар белгілі. Бұл аруларды анықтаудың ерекшеліктері бар:

1. Қоректік заттардың / белок, көмірсутегі, май, витамин, минералды заттар және т.б./ организмге түскеннен бастап ақырғы болатын қалдыққа дейінгі алмасу процесін жете білу керек;

2.Зат алмасу процессінде организмге зиянды заттардың қалай түзлетінін және олардың ары қарай қалай ыдырайтының білу керек;

3.Әрбір заттың алмасуы жеке дара жүрмейтінің, олардың бір- бірімен тыгыз баланыста болатының естен шығармау керек;

4. Заттардың алмасуына көптеген ферментердің әсер ететіің, олардың нейроэндогринді жүйемен реттелетінің ескеру керек;

5. Заттардың алмасуының қалыпты деңгейде болып, организмде гомеостаздың сақталуы малдардың күтіміне, рационына, дұрыс пайдаланылуына байланысты екенін ұмытпау керек;

6. Бірнеше топты малдың ауратынына, оларды топтап емдеу әдісіне көніл бөлу керек;

7. Организмде зат алмасуының бұзылуының алғашқы сатысында аңықтау үшін баолық зерттеі әдістерін /әсіресе лабораториялық/ жан-жақты қолдана білу керек.

Заттардың алмасуының бұзылуынан болатын ауруларды олардың себептері мен басымрақ клиникалық өзгерістеріне зәр қоя отырып 4 топқа жіктеіге болады:

1. Организмдегі негізгі заттардың /көмірсутегі, май, белок/ алмасуларының бұзлуының басымрақ болуы / майлану, алиментарлы дистрофия, кетоз, миоглобинурия, гипогликемия/;

2. Минералды заттардың асмасуының бұзылуының басымрақ болуы /сүйек дистрофиясы, гипомагнемия/;

3. Микроэлементтердің жеткіліксіздігінен немесе олардың организмге қалыптан тыс артық түсуінен болатын арулар. Бұл аурулар белгілі бір биогеохимиялық зоналарда кездеседі /гипокобальтоз, гипокупороз, еттің ағарып ауруы, цинктің, йодтың, марганецтің жеткіліксіздігі, бордың, селеннің, никельдің, молибденнің көп болуы/:

4. Гиповитаминодар/ретинолдың, кальцийферолдың, токоферолдың, аскорбин қышқылының, тиаминнің, цианкобаламиннің және т.б. витаминдердің жеткіліксіздіктері/.

2. Белок алмасуы- мал денесіндегі белоктың ұдайы, үзілместен сапырылысы құбылуы. Белок, протеин- амин қышқылдарынан түзілген көп молекулалы табиғи қосындылар. Тірі денеде қалыптастыратың, құрамында көміртегі /50-55%/, сутегі /6-7,5 процент/, өттегі /21-24 пр./, азот /15-18,5 пр./, күкірт /0,3-2,5 пр./, фосфор /1-2 пр./, сондай-ақ аз мөлшерде темір, натрий, калий, кальций, магний, мыс, қалайы, марганец, йод, кобальд, бром сияқты элементтер бар органикалық зат. Белок алмасуы бірнеше сатыдан түрады: 1/. Малдың асқазанына келіп түскен азық белогінің ыдырап, пептидтер мен амин қышқылдарына айналуы, бұлардың қанға сіңіп, тканьдерге ауысуы; 2/. Амин қышқылдары мен пептидтердің тканьдерде дәл сол организмге тән белоктарға, сондай-ақ гормон, кофермент, пигмент сияқты биологиялық заттарға айналуы /түзілуі/; 3/. Денедегі белоктардың амин қышқылдарына дейін ыдырап, одан әрі тотығып, аммиакқа, көмір тотығына және суға айналуы; 4/. Белок алмасуының ақырғы туындыларының аммиак, т.б. бейтарапталып, сыртқа шығуы сатыларынан тұрады.

Белок алмасуының бірнеше бұзылуынан түрады: 1.гипопротеинемия- белоктың қанда азаюі- цироз, кетоз, нефроз, нефрит, абцесс т.б.; 2. гиперпротеинемиядан- белок кобеюі, гепатит, сепсис, ірінді эндометрит; 3. Парапротеинемиядан- қанда анамольді белок кобеюі; 4. диспротеинемиядан – қанда белоктің мөлшері бүзлу- індетті, паразиттік ауруларда.

Белок алмасуы бүзлуында негізгі синдромдары:

Ацетонемиялық синдром- сүт қышқыл, ацетон иісі сезіледі, гипотония, кілегей қабықтары бозарған, сарғыш түсті, кетонемия, кетонурия, кетолактия, жүрек соғысы мен дем алысы жиі және т.б.

гепатотоксиқалық синдром- баурда дистрофиялық өзгерістер, көлемі ұлғайған, ауырсынғандық байқалады, ауру мал көбінесе жата береді, ынқылдайды, жүрек-қан тамырларының қызметтерінің жеткіліксіздігінің белгілірі байқалады.

Гастроэнтералды синдром- күйыс қайыруы аз, кейде жоқ, месқарының жиырлуы әлсіз, кейде жоқ, ішектерде газ, жиырылуы әлсіз,нәжіс кейде қатып қалады, кейде іш өту байқалады. Нәжіс жығымсыз иісті, қышқылдығы жоғары, жалқаяқ аралас. Бауыр ұлғайған, агалактия, кетонемия, кетонурия, кетолактия.

Невротикалық синдром- бұлшық еттері тартылады, дірілдейді, мал алға ұмтылып басымен қабырғаға, не жем қорға тіреліп тұрады, тістерін шықырлатады, қалай болса солай қозғалады, кейде қозу процесі ессіз болады. Ауыр жағыдайда сиырлар бастарын артына қайырып жатады.

КЕТОЗ- организмде кетон заттарының шоғырлануы салдарынан гипофиз- бүрек үсті безі жүйесінің, қалқанша безінің, бауырдың, жүректің, бүйректердің және т.б. ағызылар мен жүйелердің қызметтерінің бұзылуымен сипатталатың көбінесе созылмалы түрде кездесетін ауру.

ГИПЕРКЕТОНЕМИЯ- қан кетон заттарры көбеюы.

ГИПОГЛИКЕМИЯ- қанды қаныттын мөлшері азаюі.

ГИПЕРГЛИКЕМИЯ- қанда қаныттың мөлшері көбеюы

ГЛЮКОЗУРИЯ- несепте қантты көбеюі.

СҮЙЕК ДИСТРОФИЯСЫ- ірі малдардың организімде кальцийдің, фосфордың, кальцийферолдың асмасуларының бұзылуы салдарынын сүйектерде дистрофиялық өзгерістердің/остеомаляция, остеопороз, остеофиброз/ болуымен сипатталатын созылмалы ауру.

№ 13-14 ші дәріс

051201- «Ветеринариялық медицина» мамандына бойынша малдын

пәнінен лабораториялық- тәжірибе сабақтарын жүргізуге арналған

ӘДІСТЕМЕЛІК Н Ұ С Қ А У № 1

«Ветеринариялық пропедевтика » пәнінен

1 Сабақтың тақырыбы: «Ауру малға жақындау және оны ұстау» және техника қауіпсіздігі».

Керекті құрал-жабдықтар: бурау, жіп, мурын қысқышы мен шығыршығы.

Жануарлар: Жылқы, сиыр, қой, шошқа, ит, қоян, мысық.

Сабақтың мақсаты: Малға дұрыс оң жағынан келуді және оларды ұстау әдістерін үйрету.

Лабораторияда жұмыс істеу алдында оқытушы жалпы қауіпсіздік ережелері, жеке құралдармен дұрыс жұмыс істеу, құрылғылар, химиялық реактивтер және өрттің алдын-алу шаралары бойынша нұсқаулар жүргізеді. Содан кейін студеттер нұсқауды жүргізілген күні мен оқутушының аты-жөні жазылған арнайы журналға қол қояды.

Құралдар мен құрылғылар жиналып, химиялық реактивтер мен сабақта қолданылатын ыдыстар тексерілгеннен кейін жұмыс істеуді бастайды.

Сабақтың соңыңда жұмыс орынын, құралдарды, құрылғыларды, химиялық ыдыстарды жинастырып лаборантқа өткізеді.

Сабақтың барысында студенттер қауіпсіздік ережелерін және санитарлық- гигиеналық нормаларды қатаң сақтаулары керек:

• 
  Клиника лабораториясында жұмыс істеудегі техника қауіпсіздік ережелеріне және еңбек қорғауға институттің мүдірі мен кафедра меңгерушісі жауапты;
  
• 
  Лабораторияда жұмыс істегенде міндетті түрде ақ халат пен қалпақ кию керек;
  
• 
  Шыны ыдыстармен абайлап жұмыс істеу керек;
  
• 
  Концентрациялы химиялық реактивтерді қолмен ұстайуға болмайды;
  
• 
  Сынық , жарылған ыдыстарды жұмыс істеуге болмайды;
  
• 
  Лабораториялық жұмыстарды жүргізіп болған соң барлық құрылғыларды тоқтан ажырату керек;
  
• 
  Студенттер нәтижесі белгілі және оқытушы рұқсат еткен лабораториялық эксперименттерді жасау керек;
  
• 
  Студенттер лабораторияда жеке бас тазалығы ережелерін сақтау керек;
  
• 
  Сабақ уақытында тамақ ішуге, темекі тартуға, арнайы киімді шешуге болмайды;
  

Ауру малға өте қарапайым кішіпейілділікпен жайлап сипап, ұрмай-соқпай, үркітпей және айқай – шусыз жақындап ұстау керек.

Малға жақындау үшін әр малдың ерекшеліктерін білу қажет.

Жылқыға алдыңғы жағынан таяп келіп, жүгеннің алқымынан ұстайды. Егер жылқы тыныш тұрмаса онда жоғарғы ерніне немесе құлақтың түбіне бұрау не қамшының бауын салып бұраймыз, сондай – ақ аттың басын және алдыңғы бір аяғын бір аяғын жоғары көтеріп тұрамыз.

Ірі қара малына мойнының жанынан келіп екі қолмен мүйізден ұстайды, егер мал тынышсызданса онда мурын қуысының шеміршегінқолмен немесе мұрынға арналған қысқышпен қысылады.

Түйеге алдыңғы аяғының тұсынан өте сақтықпен таяп келіп ноқталап ұстау қажет.

Түйені шегеріп, алдыңғы және артқы аяқтарын жіппен буып тастау керек. Тынышсыз түйелерге мұрындық кигізеді.

Лабораториялық жануарларға операция жасағанда, инъекция енгізгенде, қансыздандырғанда, фистулалар мен датчиктер орнатқанда ауырсыну болмау үшін, жергілікті жансыздандырғыш немесе жалпы есірткі заттар пайдалану керек.

№_____________бақылау парағы

Кафедра__________________________________________________

Курс_____________________________________________________

Нұсқауды жүргішінің аты-жөні мен лауазымы_______________

Лабораторияда қауіпсіздік ережелерін сақтаудың нұсқау __________________

Қауіпсіздік ережесі бойынша жүргізілетін нұсқауды тексердім:__________________

(қолы)
«Ветеринариялық медицина»

кафедраның меңгерушісі

профессор: К.Н. Қожанов.

ӘДІСТЕМЕЛІК Н Ұ С Қ А У № 2,3

«Ветеринариялық пропедевтиа » пәнінен

ЖАЛПЫ ДИАГНОСТИКА

ТАҚЫРЫБЫ: Клиникалық тексерудің жоспары. Тіркеу және анемнез. Жануарларға жақындау ережелері және бекіту әдістері.Термометрия

Құрал-жабдықтар: бұраулар, арқан жіптен жасалған ілгек, тұмсық қысқыштары және сақиналар.

Жануарлар: жылқы, сиыр, қой.

Сабақтың мақсаты: жануарларды клиникалық тексерудің жоспарын талдау. Студенттерге жануарларды тіркеу ережелерін, анамнез жинауды, жануарларға жақындау және оларды бекіту ережелерін оқыту.

Жұмысты орындау методикасы.

1- тапсырма. Жануарлараға тексеру жүргізу үшін клиникалық тексерудің жоспарын міндетті түрде білу қажет. Бұл мақсатта әрбір студент тексеру жоспарын жаттап, оны практика жүзінде қолдануы керек.

Жануарларды клиникалық тексерудің жоспары төмендегідей:

1. 
   Ауру малмен алдын -ала танысу. а) тіркеу, б) анамнез.
   
2. 
   Өзіндік тексеру.
   

Габитусты анықтау.

Көрінетін кілегей қабықтарды тексеру.

Тері және тері туындыларын тексеру.

Лимфа түйіндерін тексеру.

Дене температурасын өлшеу.

Б) Арнайы тексеру

1. 
   Жүрек-қан тамыр жүйесін тексеру.
   
2. 
   Тыныс алу жүйесін тексеру.
   
3. 
   Асқорыту жүйесін тексеру.
   
4. 
   Зәр шығару және жыныс жүйелерін тексеру.
   
5. 
   Жүйке жүйесін тексеру.
   

Физико-химиялық тексеру.

Микроскопиялық тексеру.

Бактериологиялық тексеру.

Серологиялық тексеру.

Аллергиялық тексеру.

Жануарлары тіркеу кезінде амблуаториялық журналға келесі мәліметтерді жазады:

жануарлардың түскен күні

жануардың иесі

иесінің немесе шаруашылықтың мекен-жайы

жануардың түрі

тұқымы (порода)

жынысы

түсі және ерекше белгілері

таза салмағы немесе өлшемдері

10) жануардың лақап аты

Жануар ауырғанға дейінгі мәліметке келесі сұрақтар кіреді: 1) шығу тегі; 2) ұстау және күту жағдайы; 3) суару және азықтандыру жағдайы; 4) шарушылықтағы атқарылатын жұмысы.

Жануар ауырғаннан кейін мәліметтерге келесі сұрақтар кіреді: 1) жануар қашан және қандай жағдайда ауырды?

2) аурудың қандай белгілері байқалды?

3) жануарға кім және қандай емдік көмек көрсетті.

4- тапсырма. Жануарларға жақындау ережелері және бекіту әдістері. Жануарлармен жұмыс істегенде айқайлауға болмайды. Баяу қозғалып, ақырын дауыстап бару керек.

Жылқыға алдынан және біраз бүйір жағынан жақындаған жөн. Жылқы малын ағаш бұрауды үстіңгі ерніне немесе құлақ қалқанына салу арқылы бекітеді. Сонымен қатар, алдыңғы аяғын тізесінен бүктіріп ұстаған немесе артқы екі аяғына тұсау салып қойған дұрыс.

Ірі қара малға адам ұстап тұрған бүйір жағынан бару керек. Бекітуді мүйіздің ұшын бас бармақпен басып ұстау арқылы және мұрын аралық шеміршекті саусақтармен немесе арнайы қышқыштармен (Гарис қышқышы, Кумсиев қысқышы), тұмсық сақинасы арқылы жасайды.

Түйеге абайлап алдыңғы аяғының маңына шеттен жақындаған жөн. Түйені арқан ілгектен артқы аяқтарын тұсау арқылы, ерніне немесе құлақ қалқанына бұрау салу арқылы, жағын жүгеннің ұшымен байлау арқылы бекітеді.

Қой мен ешкілерді мүйізден немесе мойнынан ұстау арқылы бекітеді.

Иттерді жақтарын бинтпен орау арқылы бекітеді.

Үй құсын қалыпты жағдайда ұстайды да, бір қолмен аяқтарын, екінші қолмен қанаттарын бекітеді.

Әрбір студент оқытушының бақылауы мен жануарларға жақындап, оларды бекітеді.