Оқулық «Мәдениеттану»

Жоғарыдағы кестеге көңіл бөлсек генотеистік нанымдардың көне тарихта басым болғандығын байқаймыз. Генотиптік діни жүйе деп рулық-тайпалық қауымға тән арғы ата-текті қастерлеп, оларды жаратушы және қоғамдық өмірдің барлық салаларындағы шешуші күш ретінде қабылдайтын сенімдер мен нанымдардың бірлігін айтады. Геногиптік сенімнің орталық бейнесі - аруақ. Әлі күнге дейін қазақтар аруақ пен құдайды қатар атайды: «Иә аруақ, иә құдай, қолдай көр, пәле-жалаңнан сақта!» Ш. Уәлихановтың пікірі бойынша, қазақтар өмірдің қиын сәттерінде өздерінің ата-бабаларының есімдерін еске алады. Кез келген табыс аруақтың қолдауымен болады деп есептейді.

Аруақты құдай тұту көшпеділердің ата-тектік әлеуметтік типімен тікелей байланысты. Әрбір рудың өзінің ұраны болған. Ұран ретінде, әдетте, өзінің аты халық жадында ерлігімен және елдігімен көзге түскен тұлғалардың есімі алынады. Мысалы, қалмақтармен соғыста қазақтар Алланың атынан гөрі Абылайды, Қабанбайды, Малайсарыны т.б. ұрандап, қақтығысқа қызу араласып кеткен.

Ата-бабаларды пір тұту дәстүрі көне діни сенімдермен тығыз байланысты болды. Айталық, көшпелілер басқа да халықтар тәрізді жанның мәңгілігі және өлмейтіндігі туралы анимистік көзқарасты қолдаған. Түрік тайпалары елген адаммен бірге молаға оның қаруын, жеке заттарын және тұлпарын бірге көмген. Ә. Төлеубаевтың пікірі бойынша, «ас» беру салты алдымен өлген адамға арналған, кейін бұл дәстүрлік салт еске алу кейпіне енген. «Әкесіне ат мінгізіп жіберді, аруағын - сыйлады» тіркесі осыдан қалған. Ал әкесінің аруағын сыйлай білмегенді келе-междеп: «Әкесіне сиыр мінгізді» деген.

Қазақтардың исламға дейінгі діни жүйесінде анимизмнің ге-нотеизммен тұтасуының басқа да мысалдары әдебиетте көптеп келтіріледі. Халық түсінігінде жанның үш түрі болған: ет-жан, шыбын-жан, рухи-жан. Адам пәни дүниелен кеткеннен кейін, оның ет-жаны төменгі дүниеге ауысқан. Шыбын-жан көк жалын түрінде қайтыс болған адамды тастап, ұшып кеткен. Ал рухи-жан аруақтарға ауысқан. Аруақ дегеніміз осы рухтың бітімдік қалпы.

Көне тотемдік нанымдар да түрік халықтарында генотиптік сипатта болған. Тотем-көкбөрі жөнінде жоғарыда тоқталып өткен болатынбыз. Тотемдік мағынаға қасқырдан басқа бұғы, қабылан, арыстан, бүркіт сияқты көшпеділер үшін ерлік пен жігерліктің таңбалары болып табылатын жануарлар да ие болған. Қазақтардың түсінігі бойынша, аруақтар тотемдер бейнесінде де көрінуі мүмкін. Мысалы, Абылайхан өзінің аруағы ретінде қызыл түлкіні пір тұтқан. Сыпатай батырдың аруағы болып жолбарыс есептелген.

Ата-тектік қолдаушылар үй жануарларын да қамтыған. Әрбір түліктің жеке пірі бар: жылқынікі - Қамбар ата, қойдыкі - Шопан ата, сиырдікі - Зеңгі баба, ешкінікі - Шекшек ата, түйенікі - Ойсыл қара.

Кейбір әдебиетте зороастризмнің ізін іздеген ғалымдар отқа май құю рәсімін парсылық діннің әсері деп дәлелдейді. Алайда бұл рәсімнің түбі тереңде жатыр. Ол да ата-текке табынудың бір түріне жатады. Қалыңдық отқа май қүйғанда «От-ана, Май-ана, жарылқа!» деген және сосын үш рет аруақтардың, ата-енелерінің құрметіне басын иген. Ескі текстерде «Май-ана» деп жемістілік пен аналықтың құдайы Ұмайды айтқан. Орхон-Енисей жазбаларында Үмай Көк Тәңірі мен Жер Судан қолдау тапқан бүкіл тіршіліктің қамқоршысы, тұқым таратудың пірі бейнесінде суреттелген. «Ежелгі түріктер, - дейді М. Орынбеков, - Ұмайды өте сұлу және қайырымды, күліп-ойнайтын, күміс шашымен аспанды жарқыратқан, күн сәулесімен кемпір қосақ шомылған, қолында балаларды қорғайтын алтын садағы бар жас кедіншек әйтпесе қыз ретінде таныған».

Генотеистік діни жүйенің іздерін қазақтың дәстүрлік мәдениетінен де анық байқауға болады. Құда түсу рәсіміндегі ант ішу (түпкі мағынасы қан ішу), құйрық-бауыр жеу, «өлі-тірісін» атқару (тікелей аруақтарға мезгеп тұр), жерлеу дәстүріндігі «жетісін», «қырқын», «жылын» атап өту, «тұл» жасау ж.т.б. ата-тектік сенім-нанымдарға негізделген. Аруақтың қолдау немесе қолдамауы ұрпақтың оған қарым-қатынасына тәуелді болды. Аруақтарды жиі еске алу, олардың құрметіне тасаттық жасау (исламда тек діни мейрамдар көзінде құрбандық шалынса, көшпенділер өмірдің елеулі оқиғаларына байла-нысты тасаттық істеген) адамдарға қолайлы жағдай туғызады деп есептелген. Керісінше, ата-тектік дәстүрді бұзғанды «аруақ ұрсын!» деп қарғаған.

Генотиптік діни жүйені ескінің қалдығы ретінде бағалау дұрыс емес. Мысалы, қазіргі әлемдегі озық мәдениеті бар жапондар буддизммен қатар генотиптік синтоизм дінін сақтап келеді.

Ислам қалыптасқанға дейін қазақтың рухани мәдениетінде маңызды рөл атқарған діни жүйелерге тәңірілік дін мен шаманизм жатады. Соңғы жылдары бұл діни жүйе туралы көптеген еңбектер жарияланды, диссертациялар қорғалды. Біздің ойымызша тәңірілік дін еуроазиялық көшпеді шаруашылық-мәдени типтің қажеттіктеріне нағыз икемді діни жүйе болып табылады. Оның әрістеген көзі-түрік және моңғол тайпаларының елдік принцип бойынша тұхасып, далалық империяларды қүрған уақытына сәйкес келеді. Бұл туралы Л. Гумилевтің «Қиял патшылығын іздеу» атты трактатында сынды пікірлер келтірілген. Тәңірілік дінде генотиптік дүниетаным терең орын алғанымен, ол монотеистік діни жүйе деңгейіне көтеріле алған. Кейде шаман тәңірілік діннің абызы деген қағида келтіріледі. Бұл пікірмен қосылу қиын. Себебі, Көк Тәңірі бақсы сияқты рухтарды (ар-уақтарды) пайдаланбайды, дұғалап, сиқырламайды, ол тек аспан еркін ғана хабарлайды. Бұл жерде исламнан да өзгешілік кәрініп тұр. Көк Тәңірі адамдардан белсенділікті талап етеді (Шыңғыс ханға ұнаған қағида). Тәңірілік дінде демонологиядан гөрі космология мен этика тереңірек ұялаған. Марко Поло былай деп хабарлайды: Әрбір адамның үйінде үй қабырғасы-ның жоғарғы жағынан тақтайша қағылып, онда Жоғары мәртебелі Аспан құдайын білдіретін есім жазылып қойылған. Оған жарамсақтана жалбарынып, қошамет көрсете табынады, қолдарын аспанға көтеріп, сол құдайы өздеріне жақсы ақыл мен мықты денсаулық беруі үшін жүгіне тәпсім етеді және одан басқа еш нәрсе де сұрамайды».

Кейін араб-парсы-түрік өркениетінің қалыптасуына байланысты Көк Тәңірі Алланың синониміне айналып кеткен. Ал генотиптік түсініктер исламмен қатар дамыған. Оның себебі генотеизмнің қазақтың дәстүрлі мәдениетінен (басқа да туысқан мәдениеттерден) қолдау табуына қатысты. Тәңірілік діннің типтік маңызы алғашқы көшпеді империялардың мәдени тұтастануы үшін себепкер болуымен байланысты (бірінші синтез). Кейін әлемдік дәрежеге көтерілген суперөркениетте екінші тұтастануға ұйытқы болған дүниежүзілік дін - ислам өмірге келді. Бұл мәселеге көшуден бұрын, қазақ мәдениетіне үлкен ықпал тигізген діни тип - шаманизмге назар аударайық.

Шаманизм (бақсылық) қазақ мәдениетіне үлкен әсерін тигізген діни-мәдеңи жүйе болып табылады. Кейбір зерттеушілер бақсылық дінге жатпайды, себебі онда құдай туралы түсінік жоқ, ол адам мен табиғаттың арасындағы үйлесімдікке сүйене отырып магиялық әрекет жасау дейді. Бақсы үшін табиғаттан тыс күштердің болуы міндетті емес деген пікір де айтылады. Алай-да, мәселенің мен-жайы басқада.

Шамандық дінді еуропалықтардың экзотикалыққа әуестігінен тыс мәдени континиумның көлемінен зерттеген алғашқы ғалымдар Ш. Уәлиханов пен Д. Банзаров болды. Олардың пікірі бойынша, рулық діндердің дүниежүзілік діндермен ұқсастығы өте шамалы. Шаманизм ырымшылдық пен сенім-нанымның адамның виртуалдық (тылсымдық) дүниесіне әсер етудің ерекше бір дәстүрі болып табылады. Әдетте бақсы салттық рәсімдердегі абыз, адамның рухын шақырып емдейтін балгер, рухты ерекше бір деңгейге жеткізетін күйші-қобызшы, аруақтармен тіл табыса алатын мелиуем бейнелерінде әрекет етеді. Шаманизм - натурфилософиялық негіздегі әсерлене желігушілік практикасы. Рухтың қорғаушылығы арқасында бақсы бал ашады, емдей де алады, яғни басқа рухтарды қуып, аруақтың рухын тынышталатын орнына дейін шығарып сала алады.

Ол - рухани мәдениеттің мистикалық тәжірибесінің типтік көрінісі. Әлемдік мәдениеттің Батыс және Шығыс болып екіге бөлінетіндігі белгілі. Біздің ойымызша, шамандық дүниетаным - дзэн-буддизм тәрізді нағыз шығыстық көрініс. Л. Гумилевтің зерттеулерінде шаманизмнің Қиыр Шығыстағы манчжурлық тайпалар қидандардан тарағаны көрсетіледі. Орта ғасырлардың бір кезеңінде қидандар Орталық Азияда үстемдік етіп тұрған. Тіпті, әңгіменің мәнісі мұнда да емес. Әлемді Шығыс пен Батысқа бөлу - тарихи дәстүр. Шығыс адамы мен Батыс адамы өзінің әлемге объективті қатынасына қарай бір-бірінен принципиалды өзгеше екендігін байқаймыз.

Қазақ мәдениетіне тікелей қатысты шығыстық дүниетанымдық типтерге шаманизм мен суфизм жатады. Бақсылық сенім - наным жүйесі осы Шығыс мәдениетінің типтік ерекшеліктерін бойына толыққанды дарытқаны жөнінде бірнеше дәлелдемелер келтірейік. Рерихтердің пікірі бойынша, барлық рухани ілімдер Азиядан келген. Себебі батыстық адам рухани дәстүрден технологияны жоғары қойған. Шығыс адамы өзіндегі барлық дерлік даму және жетілу энергиясын ішкі дүниесіне, оның анық және анық емес (виртуалды) қабаттарына, адамның ішіндегі дүниеге, ...«қалғып жатқан потенцияларды» ашуға, актуалдандыруға және жетілдіруге жұмсайды (А. Хамидов).

Бақсының зікір салуы (дұрысы «кам» - ескі түрік тілінде жәдігерлік мағынасын білдірді) адамның тылсымдық дүниесін оятуға бағытталған. Бұл - ішкі шексіз болмыс пен рухани бірігудің тәсілін іздеу. Бұл тәсілді бақсының ойыны деп те қарастыруға болады. Бақсы ойын көзінде дүниені жаратушы рөлін атқарады, ол адамды айналады (ғарышты тұлғалық деңгейде қайталайды), мистикалық тұтастану арқылы жақсылық пен жамандықты айырады, зиянды қасиеттерді көшіреді, аластайды, қамап қояды. Бақсылық ойын көзінде заттық бітімнің өзі ерекше бір күйге енеді. Көптеген куәгерлер бақсылардың парапсихологиялық қабілетін атап өтеді. Мысалы, кейбір бақсылар ауру адамның қарнының ішінен зиянды сарысуды шығара білген. Олар хирургиялық және гапноздық емдеу әдістерін жете меңгерген. Бақсы экстаз көзінде қып-қызыл жанған көмірдің үстінен жалаңаяқ жүре алған. Осыған ұқсас құбылыстарды үнділік йога жүйесінен, Филиппин емшілерінен де байқауға болады. Тағы бір ескере кететін жайт: бақсылық мелитация - ойын музыкасының әсерін шебер қолданған. «Шаман дінінде күй тартуы күйдің осы діннің негізгі қағидасына - ажалды тежеп тұру мүддесіне бағындырылғандығын көрсетеді (А. Мұхамбетова).

Қазақтың діни жүйелерін бірінен соң бірі келетін типтер деп қарастыру дұрыс емес. Зерттеу мақсатына байланысты, біз оларды абстрактылау тәсілімен бөліп алдық. Нақтылы тарихи кезеңдерде, әдетте, діни жүйелер бір-бірімен қабаттаса, тұтаса келеді. Тек рухани мәдениеттің бітіміне қатысты олардың біреуі басым (доминантгы) болады. Қазақтың дәстүрлі мәдениетінде төмендегідей діни және мәдени тұлғалардың қабаттаса әрекет ететіндігін байқауға болады; 1) молда, 2) бақсы, 3) зікірші, 4) сәуегей, 5) пір, 6) абыз, 7) үшкіруші, 8) ұшықтаушы, 9) тамыршы, 10) жауырыншы, 11) емші, 13) сопы, 14) диуана, 15) дөруіш, 16) балгер, 17) құмалақшы ж.т.б.

Тылсымдық-мистикалық тұлғалардың көп түрлілігін қазақ демонологиясындағы әр текті адамға зиянды бейнелер толықтырады. Қазақ мәдениетінің тарихын және мұраларын зерттеушілер олардың мынадай түрлерін атап етеді: 1) шайтан, 2) пері, 3) жын, 4) жезтырнақ (кесапат әйел), 5) сөрел (оның күйеуі), 6) жалмауыз, 7) албасты (троглодит, йетти, жабайы адам), 8) обыр (некрофил), 9) монтаны (құбылмалы жын), 10) шимұрын (күлдіріп өлтіруші), 11) марту (толғатқан әйелдің жауы), 12) қырсық, 13) ыбылыс (ислам демонологиясынан) ж.т.б.

Жоғарыда келтірілген мәдени типтерден діни синкретизм анық көрінеді. Мұның бір дәледі - тасаттық беру тәсілі. «Құрбан» және «тасаттық» терминдері араб тілінен ауысқан. Алайда бұл рәсімнің нақтылы мазмұнында ата-тектік сенім-нанымдар терең орын алған. Құран бойынша Ибрайым пайғамбар Алла жолына адамның орнына көк қошқарды құрбан шалған. Яғни, тасаттық салты қауымдық кек алудың (талионның) қиратушы әсерін әлсіретуге бағытталған. Өйткені «қанға-қан, жанға-жан» принципі қауымды оқшауландырып, оның қарым-қатынастық мүмкіндігін азайтады. Яғни бұл салттық рәсімге айналып кетеді. Қанды кек мәдени алмастырушылыққа ұшы-рап, салт-дәстүрлі жоралғы болды. Құрбандық шалу салты жоғары ұйымдасу рәсімі бойынша қатысушыларды белгілі бір рәміз төңірегінде біріктіру мақсаты үшін атқарылды. Яғни, ол таңбалық (символикалық) сипаттағы қоғамдық әрекет еді, оның түбегейлі мағынасын білуші және жүзеге асырушы бақсы болды. Бақсылық жүйенің исламмен қарым-қатынасы біркелкі болмады. Пұтқа табынушылыққа қарсы күрес нәтижесінде қалыптасқан ислам генотеистік сенім-нанымдарға күдіктене қарады және мүмкіндігінше айыптады.

Алайда, халықты өз дүниетанымына иландыру үшін исламға сол халықтың рухани өзегі мен ділін де қабылдауы керек еді. Бұл процесс екіжақты болды. Тәңірі мен киеді аруақтар мұсылмандық мазмұнға ие бола бастады (Көк Тәңірі Аллаға, аруақтар пірлерге, машайықтарға, құдайдың көмекшілеріне, ескі демондар (албасты, жезтырнақ, обыр т.б.) ислам түсінігіндегі жын-шайтандарға айналды. Бұл - өте бір күрделі және жан-жақты мәдени құбылыс. Өтпеді мәдени кейіпкерлердің (генотеистік және исламдық қасиеттері аралас) рухани мәдениетте басым типтік күш ретінде бейнеленгенінің талай деректерін діни текстерден және фольклордан келтіруге болады. Тіпті бақсылықтың өзі қазақ мәдениетінің кеңістігінде исламның элементі болып кетті. Бақсының пікір салуы сопылық әрекеттен алынған; салттық рәсімді атқарудан бұрын бақсы дәретін алатын болған,өз сөзін бақсы Аллаға, Мұхаммед пен оның халифтеріне құлшылық етуден бастаған. Қолына асатаяғын ұстаған, басына аққудың мамығымен көмкерілген үшкір қалпақ киген диуана халық санасыңда бақсымен ұқсас есептелген. Қазақ мәдениетінде төлтума ата-тектік діндерден мұсылмандық діни типке ауысу көптеген ғасырларды қамтиды және бірін-бірі терістеу қалпында емес, керісінше бір-біріне байланыста, тұтастану бітімінде өтті.

Қазіргі кезде 1,5 миллиардтай қолдаушылары бар ислам туралы және оның Қазақстан топырағанда қалыптасуы туралы аз жазылған жоқ. Сонда да исламдық өркениеттің біздің еліміздегі ерекшеліктерінің кейбір типологиялық мәселелеріне тоқталып өтейік.

Батыстық және империялық мәдениеттануда исламдық өркениет жөнінде неше түрлі мифтер мен бұрмалаулар жеткілікті. Қысқаша оларды былай топтауға болады:

• 1. Егер христиандық және буддалық жүйелер адамдық сүйеспеншілікке сүйенсе, онда ислам «Қасиетті соғысқа» (джихад) шақырады, ол батыстық өркениетке қауіп төндіріп тұр.

• 2. Исламда фундаменталистік ағым басым, ол фанатиктердің діні.

• 3. Ислам ғылым мен техниканың жетістіктерін, демократия мен азаматтық қоғам идеяларын, күш көрсетпеу принципі мен толерантты гуманистік этиканы, адамның құқы мен еріктілігін өз бойына дарыта алмайды.

• 4. Қазақ және басқа да түрік халықтары үшін ислам сырттан келген дін, олар мүсылмандықты күшпен мойындаған. Сондықтан не ескі дәстүрлі діни типтерді келтіру керек, не «азаматтық қоғам» дегеннің желеуімен дінсіздендірілген рухани жүйеге көшу қажет.

• 5. Ислам қазақтардың дәстүрлі мәдениетін тежеп тастады (бейнелеу өнерін, әйелдердің қоғамдағы рөлін, отбасылық қатынастарды ж.т.б.).

Әрине, жоғарыда келтірілген пікірлердің негізінде исламды шынайы білмеушіліктен гөрі, белгілі бір мүдделер тұрғысынан жалғандау (фальсификация) көбірек орын алған. Жаңа Заманның бас көзіндегі технологиялық өзгерістерді (индустриалдық қоғам, нарық, өнеркәсіптік революциялар) дұрыс пайдалана білген Батыс әлемдегі шешуші күшке айналды және бүкіл дүниежүзілік үстемдік орнатуға ұмтылды. Вестернизация (батыстандыру) шынайы қарсылықты тек шығыстық діндер тарапынан кездестірді. Әсіресе, ислам діні христиандық экспанцияның зардабын Қытай мен Жапонияға қарағанда көбірек шекті. Крест жорықтары, империялық-отаршылық соғыстардың, христиан миссионерлері мен «бизнесмендерінің» әрекеттерінің нәтижесінде әлемде тек осман түріктерінен, Иран және Ауғанстаннан басқа XIX ғасырдың аяғында тәуелсіз мұсылман мемлекеттері қалмады. Бірақ бір мәдени-тарихи айғаққа назар аударайық: осынша қысымға қарамай мұсылмандығынан айырылған этномәдени жүйені тарихтан кездестіре алмайсыз. Тіпті, ең пәрменді миссионерлік мәдени экспанцияны жүргізген Ресей империясы да бірде-бір қалыптасқан исламдық этномәдени жүйені құрта алмады. Сібірдің байырғы этностарының христиан дінін қабылдауы көне дәстүрлік діндерді ауыстырумен қатысты еді.

Керісінше, орта ғасырлардағы мұсылмандық империяларда христиан халықтарын зорлықпен мұсылмандыққа айналдыру саясаты батыстағыдай әдейі және қатыгездікпен жүргізілмеген. Себебі ислам дінінің негізгі қағидасы бойынша адам Алланы өз еркімен қабылдауы қажет.

Мәселені тікелей қойсақ, исламда фундаментализм мен партикуляризм (оқшаулану) бар ма деген сұрақ туады. Әрине, жоқ дей салу жеңіл шешім. Фундаментализм дәстүрлі мәдениет күйзедіске ұшырап, жаңа тарихи жағдайларға икемделе алмаған маргиналдық қоғамның жемісі. Оның көрінісін, мысалы, Иран, Ауғанстан, Алжир сияқты елдерден байқауға болады және бұл құбылыс батыстық экспанцияға қарсы тұрудан туады. Яғни, фундаментализм дегеніміз мәдени дамуды көне бітімдер шеңберінен шығармау талпынысы. Исламдық партикуляризм да батыстық әсіресе бейнеленген мифке жатады. Мұсылман діні бойынша, барлық адамдар олардың шыққан тегіне, ұлтына, сеніміне қарамай құдайдың махаббатпен жаратылған пенделері болып табылады. Тіпті кітапқа сенушілердің (иудейлер мен христиандар) өздері мұсылмандардың жауы емес. Әл-Фараби айтқандай, олар - «адасқандар қаласының» тұрғындары.

Басқа дүниежүзілік және ұлттық діндер олардың негізін салған адамдардың, не қауымның атымен аталған (христиандық - Иисус Христос, буддалық - Гаутама Шакья-Муни Будда, зороастризм - Заратуштра, конфуцийлік - Конфуций). Ислам олай емес. Ол барлық халықтарға арналған.