Қалыптасқан, немесе индукцияланған иммунитет

66 
Сол сияқты ӛсімдік ферменттерінің құрамына кіретін кейбір 
микроэлементердің иммунизациялық маңызы бар. Сонымен қатар 
микроэлементтер негзгі қоректік элементтердің ӛсімдік бойына енуін 
жақсарту арқылы ӛсімдіктердің ауруға тӛзімділігін арттыруға мүмкіндік 
береді. 
8.3 Тӛзімділік пен патогендіктің генетикасы. Тӛзімділік тҥрлері 
Ӛсімдіктердің тӛзімділігі де, микроағзалардың патогенділігі де барлық 
тірі ағзалардың басқа да қасиеттері мен белгілеріне тән бір немесе бір-
бірінен сапалық айырмашылықтары бар бірнеше гендермен бақыланады. 
Тӛзімділік гендерінің ӛсімдіктер генотипінде болуы патогеннің белгілі бір 
нәсілдеріне абсолютті иммунитет болуын қамтамасыз етеді. Ӛз кезегінде 
ауру қоздырғыштарының иммунитет генінің әсерін басатын гені (немесе 
гендері) болады. Х.Флораның теориясы бойынша әр тӛзімділік геніне 
вируленттік ген пайда болуы мүмкін. Бұндай құбылыс комплементарлық 
деп аталады. Вирулентті комплементарлы гені бар патоген ағзаның 
әрекетінен ӛсімдік ауруға шалдығады. Егер тӛзімділік және вируленттілік 
гендері комплементарлы болмаса ӛсімдік клеткалары ауру қоздырғышты 
оқшаулап, оның әсерін шектейді. 
Мысалы (4-кесте), жоғарыдағы теорияға сәйкес генотипінде тӛзімділік 
гені (R) бар картоп сорты фитофтора ауруының қоздырғышының P. 
infestans немесе одан да күрделі, бірақ міндетті түрде 1 (1,2; 1,3; 1,4; 1,2,3) 
т.б. вирулеттік гені бар 1-нәсілімен залалданады. Ал тӛзімділік гені (r) жоқ 
дақыл сорттары ауру қоздырғышының барлық нәсілдерімен де, оның 
ішінде вирулентті гені (0) болмаса да ауруға шалдығады. 
5-кесте. P. infestans саңырауқұлағының физиологиялық нәсілдерінің
тӛзімділік гені (R – гендер) бар ӛсімдіктермен ӛзара байланысы 
Тӛзімді 
сорт 
генотипі 
P. infestans саңырауқұлағының физиологиялық нәсілдері 
0 
1 
2 
3 
4 
1,2 
1,3 
1,4 2,3 
1, 
2, 
3, 4 
r 
+ 
+ 
+ 
+ 
+ 
+ 
+ 
+ 
+ 
+ 
R
1 
– 
+ 
– 
– 
– 
+ 
+ 
+ 
– 
+ 
R
2 
– 
– 
+ 
– 
– 
+ 
– 
– 
+ 
+ 
R
3 
– 
– 
– 
+ 
– 
– 
+ 
– 
+ 
+ 
R
4 
– 
– 
– 
– 
+ 
– 
– 
+ 
– 
+ 
R
1
R
2 
– 
– 
– 
– 
– 
+ 
– 
– 
– 
+ 
R
1
R
3 
– 
– 
– 
– 
– 
– 
+ 
– 
– 
+ 
R
1
R
4 
– 
– 
– 
– 
– 
– 
– 
+ 
– 
+ 
R
2
R
3 
– 
– 
– 
– 
– 
– 
– 
– 
+ 
+ 
R
3
R
4 
– 
– 
– 
– 
– 
– 
– 
– 
– 
+ 
R
1
R
2
R
3 
– 
– 
– 
– 
– 
– 
– 
– 
– 
+ 
Ескерту. Фитофтороз ауру қоздырғышының бұл нәсіліне сезімтал ген «–», 
тӛзімділік гені «+» белгілерімен белгіленген. 

67 
Тӛзімділік гендері кӛбіне доминантты, сондықтан оларды селекция 
барысында келесі ұрпаққа жеткізу айтарлықтай жеңіл. Сезімталдығы ӛте 
жоғары R-гендер тӛзімділіктің де жоғары сезімталдық типін анықтайды. 
Сол сияқты бұл тип олигогенді, моногенді, нағыз, вертикалды деп те 
аталады. Ол ӛсімдікке вируленттіліктің комплементарлы емес нәсілі әсер 
еткенде ӛсімдіктің ауруға толық қарсы тұрар қабілетін қамтамасыз етеді. 
Алайда патогеннің вируленттілігі артық нәсілдердің пайда болуына 
байланысты ӛсімдіктің ауруға тӛзімділігі жойылады.
Тӛзімділік қасиетінің екінші бір типі – полигенді, егістік, 
салыстырмалы, горизонталды: яғни, ағзаның ауруға тӛзімділік қасиеті бір 
топ гендердің жиынтығының әсеріне байланысты болады. Полигендік 
тӛзімділік әр түрлі дәрежеде кез келген ӛсімдіктерге тән. Полигендік 
тӛзімділік қасиеті жоғарғы дәрежелі болса патологиялық үрдіс баяулайды. 
Бұндай қасиет ӛсімдік ағзасына аурумен залалданғанына қарамастан оның 
ӛсіп-жетілуіне мүмкіндік береді.
Кез келген полигенді қасиет не белгі сияқты бұндай тӛзімділік орта 
жағдайларына байланысты (минералдық қоректену дәрежесі мен сапасы, 
ылғалмен қамтамасыз етілуі, дақылды күтіп-баптау тәсілдері, ӛсіру 
технологиясы, күн ұзақтығы және басқа да бірқатар факторлар) ӛзгереді. 
Ағзалардың полигенді тӛзімділік қасиеті трансгрессивті тұқым 
қуалайтын болғандықтан оны селекция жолымен сорттарға бекіту ӛте 
қиын. Себебі ауруға тӛзімділік қасиетімен бірге адам қаламаған белгілер 
мен қасиеттер де тұқым қуалауы мүмкін. Нәтижесінде дақылдың ӛнімділік 
деңгейі, немесе ӛнім сапасы тӛмендеп кетуі мүмкін. 
Жоғары сезімталдық пен полигенді тӛзімділіктің бір сорттың 
бойында болуы жиі кездеседі. Бұндай жағдайда сорт моногендік 
тӛзімділіктен басым жаңа нәсіл пада болғанға дейін иммунды болады да, 
одан соң ауруға тӛтеп беру қызметін полигенді тӛзімділік атқарады. 

жүктеу/скачать 7.93 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: