Оқулықнама Аңдатпа

Сол творчестволық эволюцияның нәтижесі есепті басында тек қана поэзия тілімен жырланған фантастика даму және күрделену процесінде прозалық көркем сөзбен бейнелеу әдісіне көше бастады. Қазіргі таңда қазақ әдебиетінде толыққанды ӘФ қалыптасты деп мәлімдеуге болады және олар поэзияда және прозада өзіндік бағалы творчестволық жемісін беріп келеді.

Аталмыш арман, қиял бәрінен бұрын халықтың ӘФ-да көрініс тапқан. Демек, тек қана философиялық категориялар емес, әдебиеттану да категориясы болғаны. Осы екі ұғым турасындағы энциклопедиялық анықтамаларға үңілсек, философтар Қ. Жарықбасов пен А. Мейірмановтың пайымдауынша, “арман – адам көкейіндегі ізгі ниет, болашақтан күтер үміт, алға қойған мақсат… Арман сөзінің қолданылу аясы кең. Ол – шығармашылық қиялдың дайындық сатысы да” /Қазақстан. Ұлттық энциклопедия. – 1т. – 440 б./ болып саналады. Ал, “қиял – психологияда сыртқы дүние заттары мен құбылыстарының субъективті образдарын қайтадан жаңғыртып, өңдеп бейнелеуде көрінетін тек адамға ғана тән психикалық процесс… Қиял актив, пассив болып бөлінеді… Актив қиял – қайта жасау, творчестволық қиял, арман. Творчестволық қиял ақын, жазушы т.б. өнер қайраткерлерінің іс-әрекетінде үлкен орын алады” /Қазақ совет энциклопедиясы, 6т. – Алматы: «Қазақ энциклопедиясының» Бас редакциясы, 1975. – 564 б./, – дейді тағы бір беделді басылым.

Осы творчестволық қиял алғашында ауыз әдебиетінде аңыз, миф түрлерінде туғаны белгілі. Мұндай заңдылық турасында академик З. Қабдоловтың мынандай дәйектемесі бар: “Шағын эпикалық шығармалар әдебиет тарихының әр кезеңінде әр сипатта болған. Мәселен, ежелгі көне дүниедегі бұл тектес көркем туынды – миф, одан кейінгі әр тұстардағы үлгілері – аңыз, ертегі… т.б. Миф – табиғат құпияларын, адам не қоғам өмірінің сан алуан сырын қиял-ғажайып оқиғаға айналдыра бейнелейтін фантастикалық баян. Миф – “адам баласының сәбилігі туралы” (Маркс) шежіре; ендеше, оның біздер үшін таным тарапындағы мәні де үлкен” /Сөз өнері. – 292 б./.

Аталмыш творчестволық қиял, мифтің түп-төркіні біздің тарихымызда өте көне ертеден бастау алады. Оның “елең-алаңы” – Қорқыт ата хақындағы аңыз, мифтер. Осы бір ғажап та қасиетті тұлғаны көп те табысты зерттеген шынайы оқымысты – академик Ә. Марғұлан. Ол “Эпос тудырған ортаның мәдениетке қосқан үлесі” атты еңбегінде қазақ халқының талайлаған жүзжылдық бойы тарихи да рухани қазына боп келе жатқан тамаша аңыздарды, мазмұны ертегіге ұласқан мифтерді, философиялық қария сөздерін тереңдей алып қарағанда, онда күллі әлем мәдениетіне қосылуға тиісті баға жетпес сыр бар екеніне мегзейді.

Қорқыт ата өз заманында болашақты болжап сөйлеген сәуегей кісі болғанын дәлелдей келе, академик Ә. Марғұлан: “Атаның өмір бойы арман еткені – өлмейтін, жасай беретін өмір іздеу, сол үшін күресіп, өлімге қарсы тұру, бұл фәлсафасы дүние тарихында өте сирек жолығатын, адам баласы туғызған ойдың ең жарқын бейнесінің бірі екенін саралай келе, аталмыш аңызға бергісіз осы Тұлғаға әлем әдебиеті мысалдарынан ұқсас-аналог қарастырады. “Мұны тек Прометей не Харта туралы айтылатын дүние жүзілік әдебиет мұрасына теңеуге болады. Қазақ аңыздары бойынша, Қорқыт бар өмірін тағдырмен алысу үстінде өткізеді, өлмейтін өмірді көксеп, тағдырға, өлімге қарсы тұрады. Жас Қорқыттың іздегені – адам баласының өлмей, уайымсыз еркін жасауы. Қорқыт фәлсафасы бойынша, өлім оның көзіне зұлымдықтың басы болып көрінеді. Өліммен күресу, адам баласына өлмейтін өмір іздеу жолында Қорқыт – халықтың қорғаушысы, оған дем беруді өзіне мұра еткен кемеңгер бейнесінде суреттеледі” /Ежелгі жыр, аңыздар. Ғылыми-зерттеу мақалалар. – Алматы: Жазушы, 1985. – 205 б./, – деп сипаттайды.

Қазақтың интеллектілік арман-қиялында пионерлік роль атқарған Қорқыт хақында ұлы әдебиетші М. Әуезов те соқталы-соқталы ойлар айтқан. “Ертегілер” деген зерттеу еңбегінің “Қорқыт” тарауында: “Қорқыт адамның тірлігі шақты болғанына наразы. “Өлім” деген обыр барына наразы. “Өлімнен құтылам” деп шарқ ұрады, шартарапты кезеді. Бірақ, қай тарапқа барса да, алдынан азынап тұрған көр шығады... Мұндағы “көр” дегені дәл көрдің өзі емес, әрбір тозбақ, өлмектің бейнесі, елесі деп білу керек... “Қайда барсаң – Қорқыттың көрі” дегеннің халық аузындағы мағынасы – осы. Философиялық, поэзиялық зор мағна... Қорқыт... артына, адам нәсіліне, соншалық асыл мұра тастап кеткендіктен өлмеді. Өлімге қарсы амал тапқан жан болды... Халық Қорқытты өмір, тірлік үшін алысушының ең зоры еткен... Халық ұсынған Қорқыт – өмір үшін қатты алысушының бірі. Және сол көп алысушылардың ішінде дегеніне жеткен, өлместің амалын, шарасын тапқан жанның бірі Қорқыт деп саналады” /Шығармалар. 12 томдық. 11т. –Алматы: Жазушы, 1969. – 330-332 бб./, – деп аңыздағы Атаның асқақ бейнесін әдемі сипаттап бергенін көреміз.

Өлімсіз өмір фантастикалық идеясын өзінің саналы тіршілік еткен заманында жұртшылыққа ұтырлы тарата білген Қорқыт өз тарапынан сол тақырыпта не ауызша болсын, не жазбаша ескерткіш есебінде, өкінішке орай, ештеңе қалдырмаған. Алайда бізге аты беймәлім басқа бір авторлардың жазбаларында сипатталғаны кездесіп қалады. Солардың бірін Ә. Марғұлан халық ауыз әдебиетінен жеткен “Қорқыт және ажал” деген дастандағы аңыздың мысалынан алады. Ғұлама тарихшы “Қорқыттың өліммен күресуі” тақырыпты салихалы еңбегінде сол дастаннан мынандай үзінділер келтіреді: “Қорқыт қашты ажалдан, // Аңыратты қобызын. // Қобызында көп арман, // Тоқсан толғау әдемі үн. // Желмаясын желдіріп,// Ілгері басып келеді.// Күй сарыны – сел тасқын, // Күңірентіп келеді. // Тасы құлап жартастың, // Жаңғыртты даланы. // Құйын боп та ұйытқыды, // Ну-орманды шулатып, // Дауыл боп та жүйткиді, // Көл-өзенді тулатып. // Қас қаққанша кенеттен// Баурап бәрін биледі, // Боздағандай “беу-беулеп”, // Жас төгеді күй легі”. Осылай, автор айтпақшы, “тізбектеліп басталатын аңыз сөзінде”, Қорқыттың тоқсан толғау әдемі үні бар қобызын арманына жеткізетін, арқа сүйер рухани күштің басты бір компоненті есебінде қабылдауға болар.

Бұл пікірімізді авторы беймәлім, “Қорқыт Ата кітабы” мақұлдайды. Аннотациясы: “Қорқыт Ата кітабы” қазақ топырағында дүниеге келген, оқиғасы, тілі, кейіпкерлерінің мінез-құлқы, іс-әрекеті жағынан халқымыздың төл туындыларына – аңыз-әңгімелерге, эпостық жырларға етене жақын тұрған шығарма… Бұл еңбек 1969 жылы Ыстамбул қаласынан шыққан нұсқасынан аударылып отыр”,– деген таңғаларлық кітапта назар саларға тұрарлық ойлар бар көрінеді. Оның “Қорқыт кім болған?” деген кіріспесінде: “Қорқыт өмірінде қобыздың жанға медеу беретін күшті құрал ретінде қызмет атқарып келгені сипатталған. Қобыз – қиын-қыстау, тар жолда Қорқыттың өзегін талдырмас қорегі, ақыл-ойын өрбіткен, арып-шаршағанда шабыт берген, сергіткен өмір серігі болған”, – деп жорамалдайды.

Кітаптың енді бір тұсында: “… Бақытты өмір іздеп, өлімге қарсы күрескен Қорқыт арманына жете алмай, арып-ашып бір тауды мекен етеді. “Өлмейтін өмір кілті өнерде” деп тұжырымдаған Қорқыт қобыз тартып, жыр толғайды”,– деген жолдар бар.

Қорқыт турасындағы қыруар аңыздардың барлығында да ұшырасатын бір ортақ ұқсастық – оның Желмаяға мініп, дүниенің төрт бұрышын кезгені. Алайда, қайда барса да алдынан қазылған көрді кезіктіріп, “дүниеде ешбір мәңгі нәрсе жоқ екеніне, бәрінің ақыр-аяғы болатынына”, яғни, жаратылыс философиясының негізгі қағидасына өз көзін жеткізгенін көреміз.

Аталмыш кітаптың бізге белгісіз (бұл баспа тарапынан кеткен олқылық болар деп білеміз) авторы: “Ол осы бір қиын жолдан шығудың, адам атын өлтірмей, мәңгілік етудің жолын іздейді. Адам өмірінің бақилығын ол өнерден – әннен, музыкадан табады. Қорқыт адам жүрегін тебірентетін толғауы тоқсан түрлі құбылған күйлер шығарады. Өйткені: ол әсерлі ән мен сазды күйлер ұрпақтан ұрпаққа тарап, халық жүрегінде мәңгі сақталатынын жанымен түсінеді”,– деп, дұрыс тұжырым жасаған.

Осы дәйектемемізді тағы бір авторы қойылмаған “Қазақтың көне тарихы” деген кітап үстемелей дәлелдей түседі. Жалпы сарыны ұқсас ондағы талдаулардың ақырында: “Ол қайда барса да көр қазып жатқандарға жолығады, ол ең ақырында: дүниеде өзгермейтін еш нәрсе жоқ, “сынбас темір жоқ, өлмес өмір жоқ” деген қорытындыға келеді де, өлмейтін өмірді халықтың ән-күйінен іздейді. Өмірінің соңғы кезін домбыра-қобыз күйімен көз жұмып, артындағы ұрпаққа өлмес күйлерін қалдырады”,– деп жазылған.

Шоқан құлағына жеткен аңыз, мифтердің негізінде Қорқытты қазақтардың “дала философы”, бірінші бақсы-шаманы, елге қобыз үйретуші ұстазы, күйші, өлең сазының шебері деп білсе, Г. Потанин оны қазақтың тұңғыш жырауы есебінде мойындаған, ал, И. Катанье өз ұлтының қобыз үйретушісі, өнерпазы, балгері деп таныған Қорқыт ата образы – шын мәнінде қазақтың әлеуметтік фантастикасының тұңғышы. Өйткені, оның іздестірген “өлімсіз, мәңгілік өмір” проблемасы ажалсыз тірлікті адам бойындағы шексіз қан айналысы, дене қимылының тынымсыз қозғалысы деп қабылдамаған.

Оның “он сегіз мың ғаламды” кезуі тура ажалдан бас сауғалап тұра қашу емес. Мұндай болса, аталмыш қылығын тек қана қисынға келмес, ессіз пассив-қиял, ақталмас арманға санауға болар. Бірақ, оның көкейіндегі қиялы – мәңгілік өшпес өнер жасау және де сол арманына жете алған деп санауымыз керек. Бұл – аңыз, мифтер – фантастика-символ. Мәңгілік өшпес өмір символы – қобыздан туған “сөздер”. Өнердің шексіздігіне бағышталған жыр-ода. Сондықтан да қазақ топырағында қылтанақтап келе жатқан әлеуметтік фантастиканың тұңғыш талшығы – Қорқыт ата хақындағы аңыз, мифтер деп қабылдағанымыз абзал. Осы тақырыпқа марқұм қиялгер-жазушы Р. Бектібаев “Қайта оралған Қорқыт ата” деген ғылыми-фантастикалық повесть арнаған. Аталмыш аңыздық, мифтік идеяға автор өзгеше бір ұрымтал тұсынан келген.

Қазақ арман-қиялындағы енді бір ірі тұлға турасында ғылыми-танымдық, әдеби-сыни пікір білдірушілердің алғы легінен М. Әуезовті таныр едік. Фольклор хақындағы озық ойлы “Ертегілер” атты зерттеу еңбегінде “Асан қайғы” тарауын арнаған. “Асан қайғы өзінен қалған қысқа сын болжаулары, өсиет арқылы өзінің жайынан да, заман аңғарынан да бірталай көрініс-елес, білік-дерек береді... Асан бейнесі – халықтың қиялы мен өнері туғызған өзі бір әдебиеттік бейне... Асан жайындағы аңыз-ертегінің ең мағналы көріктісі, халық үшін қызықтысы – оны малға мекен, ырыс жер іздеуден бұрын жел маяға мініп, қазақ жайлап отырған орын, өрістің бәрін шарлап, тыным таппай шарқ ұрып кезетіндігі жайында. Көрген қоныс, мекеннің біріне қанағат қылмайды. Арманды бір жер барын сезеді. Оның аты – хиял мекенінің аты болмақ – “Жер үйек” деп ат қояды. Сонда жетсе ғана, соны мекен етсе ғана халық бақытты болмақ... Сол хиял мекеннің аты бірде – “Жер үйек” аталса, кейде “Жиделі байсын” делінеді... Мұндай хиял мекенін бір қазақ емес, өз ертегілерінде ел тудырған... Бірақ, Асанның елі сияқты барлық ел ол хиял мекенін сол аңыздарда жетпей қала береді” /Ертегілер. – 325-326 бб./, – деп, басқа ел аңыздарындағы осы сарындас туындылардан ерекшелігін, басымдылығын ашып көрсетіп берген.

“Қорқыттан жеті ғасыр кейін шыққан атақты Асан ата – ХҮ ғасырда қазақ ұлысын біріктіру мәселесін қолына алған даланың ойшыл данасы (Ш. Уәлиханов)… Әбілқайырмен бірге Сыр бойында, Арқада отыра алмай, Асан ата орда болар жер іздейді. Осы араның жерін, елін көруге Асан ата, Қорқыт сияқты Желмаяға отырып, елге қоныс болатын өзі байтақ, орманды, көк орай шалғынды, қой үстіне бозторғай жұмыртқалайтын ұйық жер іздейді..!” [50, 146 б.] – деп жазған-ды академик Ә. Марғұлан.

Заманымыздың осы ұлы оқымыстысының пікірін академик З. Қабдолов: “Қазақ ауыз әдебиетінде Асан қайғы туралы аңыз бар… Бір ескеретін нәрсе – Асан жайлы аңыздар екі ұдай; бірі – халыққа жат, онда Асан Жәнібек ханның жанындағы кертартпа сәуегей халінде көрінеді дағы, екіншісі – халықтық аңыз, онда Асан жалпы жұрт үшін “қой үстіне бозторғай жұмыртқалайтын”, жайлы қоныс, құтты мекен іздеп жүрген қамқоршы кейпінде көрінеді. Соңғысы – қызық аңыз, бізге керегі де – осы аңыз. Бұл аңыз – шағын эпикалық түрдің қазақ әдебиетіндегі тәп-тәуір, нұсқалы туындысы да, Асан – кәдімгідей көркем шығарманың кейіпкері” /Сөз өнері. – 311 б./,– деп, үстемелей, нақтылай түседі.

Демек, өзінің іс-қимылымен де, көкейінде ұялаған арман-қиялымен де, оны поэзия тілімен жеткізіп бере білуімен де Асан қайғыны қазақ әлеуметтік фантастикасының екінші көшбасшысы есебінде қарастырғанды жөн деп есептейміз. Жалғыз айырмашылығы: Қорқыт атаның алдына қойған қиял-мақсаттарын басқалар жырласа, Асан өз ой-арманын өзі жарияға жар салған.

Асан қайғы хақында жазба әдебиетте алғаш Шоқан Уәлиханов “дала философы” деп бағалағанын білеміз. Және де тарихта тіршілік еткен ақиқат тұлға екенін мәлімдеген. Одан бері қарай Мұхтар Әуезовтің “тарихта болған адамдар ішінде өмір сорабы іс еңбегі халықтың нағыз ертегісі болып, тек сол қалыпта ғана ой-жадында сақталған адамның бірі – осы Асан қайғы” екенін тиянақтағаны бар.

Жұмысымызда Асанның хан Жәнібекпен арасындағы кикілжіңге баруын, өзінің көптеген жыр жолдарын әміршісінің қиянаттарын бетіне басуға арнағанына тоқталуды қисынды санамадық. Біздің тақырыбымызға басты керекті нәрсе – оның өмірдегі ойына алған аяулы, асқақ арманын жүзеге асыру жолында өзінің басынан кешкен талан-тағдырын жырлауы.

Көзі ашық оқырманның Асан қайғы атын ауызға алсақ, бәрінен бұрын естеріне: “Құйрығы жоқ, жалы жоқ құлан қайтіп күн көрер,// Аяғы жоқ, қолы жоқ жылан қайтіп күн көрер!?// Шыбын шықса жаз болып, таздар қайтіп күн көрер,// Жалаң аяқ балапан, қаздар қайтіп күн көрер!?” – деген жолдар түсері хақ. Көптеген әдебиетшілер де, оқырман жұртшылық та осы туындыны уайым-зарға берілген пессимистік дүние деп ойлар. Алайда, біздің пікіріміз бөлекше. Бұл жыр – антитеза. Осылай, сырттай қайғыға салынып отырған автордың өз заманындағы қапас тірліктің үрейлі преспективасының сипатын бейнелеуге тырысу. Содан сақтандыру. Мұндай тәсіл қазіргі әлеуметтік фантастиканы өзек қылған көптеген қиялгер-жазушыларымыздың антиутопиялық шығармашылық қорынан кеңінен орын алып келеді. Әсіресе, ағылшын тілді Р. Шекли, А. Азимов, Р. Брэдбери, П. Андерсон т.б. және орыс қиялгерлері ағайынды Стругацкийлердің туындыларында жиі бой көрсетуде. Мұндай әдіске фантастикатанушылар “қиял-қауіп”, “қиял-ескертпе” дегендей терминдерді де теліп жүр.

Филология ғылымдарының докторы марқұм Х. Сүйіншәлиевтің деректеріне сүйенсек, жырау тіршілік еткен заманда Алтын Орда билігінен іргесін аулақ салған хандықтардың өзара кірбің, келіспеушілігі жиілей берген. Жәнібектің қоластындағы қазақ хандығын ХҮ ғасырдың орта шенінен аса Әбілқайыр (өзбек) бірлестігінен ажырасып, Шу бойында жаңа хандық құрған. Алғашқыда бір жерде тұрақтай алмай, Шу төңірегіндегі – Қаратау, Жайықтағы Сарайшық арасында кезіп жүрген. Осындай ханының тұрақсыздығын ұнатпаған сарай маңындағы асқақ жырауларының бірі ретінде Асан оған өлеңмен көптеген кінә таққандықтан, кейбір зерттеушілер оны “сарай ақыны” санатына қосуға кетәрі емес. Бірақ, біздің ұғымымызша, сол Жәнібекке арнау өлеңдерімен-ақ Асан жырмен өз халқына қолайлы қоныс іздеуші қамқоршы, елінің сол тұстағы көңілсіз, жүдеу халі мен алдағы, әр кісінің көкейіндегі арманы орындалуға тиісті келешектің “моделін қалаған”.

Өзінің ханының тойымсыз, қомағай саясатына: “Қырында киік жайлаған,// Суында балық ойнаған,// Оймауыттай тоғай елімнің// Ойына келген асын жейтұғын// Жемде кеңес қылмадың”,– дегендей поэзия тілімен қарсы тұрады. Жырау: “Көшіп-қонып көрмеген// Жер кәдірін не білсін…// Ақылыңа көнбеген// Жұрт кәдірін не білсін!”– деп, шаршағандық белгі беріп, налуға дейін де барады.

Асан жыраудың осы позициясы турасында профессор Х. Сүйіншәлиев: “Жырау – өз заманының перзенті. Сондықтан да сол дәуір санасы тұрғысында толғанады… Жырауға туған жер, ата мекен бәрінен де ардақты. Ол туған жерді менсінбегендіктен көшуді қолдамайды. Ол қоныстан ел айырылып қалғасын, “енді барар жер қайда?” дегенде ғана Желмаяға мінеді. “Еділ менен Жайықтың// Бірін жазда жайласаң,// Бірін қыста қыстасаң”,– деп армандайды” /Қазақ әдебиетінің тарихы. Оқулық. – 252 б./, – деп біледі. Бұл пікірді де құптауға болар.

Осындай арман-мақсатқа бар өмірін сарп еткен Асан қайғы халқына жайлы қоныс тауып, соған елін тұрақтандырып, дәулетке қолын жеткізу жолында полимист-саясаткер есебінде де, жырау-насихаткер мәртебесінде де бойындағы бар талантын қамшылайды. Бұл аздай-ақ, тек қана оптимизм емес, творчество заңдылығы қиялгер-жыраудан жиі-жиі пессимизм де бой көрсетіп қалатынын байқатады. Мысалы, Жәнібек ханның қара Ертіс бойынан орда салмақ дарақы ойынан Асан: “Түйе бойы қары бар,// Аша тұяқ қырылып,// Қардың беті қан болар.// Аштық келіп алашқа,// Бір түйір етке зар болар…” – деп басталатын ащы толғауымен сақтандырады.

“Ағылшын, орыс тілді қиялгер-жазушылар “қиял-қауіп”, “қиял-ескертпе”, “қиял-дабыл” дегендей терминдер қолданып жүретін фантастика, қазірде көптеп жарық көріп келе жатқан әлеуметтік фантастика өзінің бастауын осындай, Асан қайғының жоқтауға бергісіз жырларынан алған шығар”,– дегендей де пікір келеді біздің ойымызға. Асан қайғы творчествосының мұндай пессимистік сарындағы жырлары қазіргі сөз қолданысындағы мақамымен айтсақ, “қиял-қауіп”, “қиял-ескертпе”, “қиял-дабыл” стилінде шығарылғанына көзіміз жетеді. Алайда, оның оптимистік, көңілдегідей тамаша келешекті де суреттейтін жырлары жетерлік. Әрине, біздің көбірек мән беретін тұсымыз – Асан-жырау шығармашылығының сол шумақтары.

Мысалы, хан мінезіне қаншама көңіл тола қоймаса да, болашақ хандық қонысын: “Мына жақта бір жер бар.// Қыстан малы күйзелмей,// Құба жонда жатады.// Жақыннан шығып күндері,// Қысы өте жайлы жер,// Дей алмаймын сол жерде// Ешкі майы қатады.// Қар жатпайды жерінде,// Күн кетпейді белінен.// Түнде жауған қарлары// Сиыр түсте еріген.// Малдарының күйі кетпейді// Қысы-жазы семірген.// Егіні ерте егілген.// Сол жерге қарап барамыз,// Десек “егін саламыз”.// Қиыншылық көрмейді// Кейінгі ұрпақ баламыз”,– деп әспеттейді. Асанның өзінің іздеп жүрген “Жиделібайсыны”, “Жерұйығы” осы емес пе?!

Жырау өз қиялындағы жоғарыдағыдай жұмақ жерін мүмкіндігінше жан-жағынан сан алуан әдемі үлгіде көргісі келеді. Сондықтан да әлгі айтқан “Жиделібайсыны” ма, “Жерұйығы” ма, сол армандай мекеннің әдемі бояуын қоюлата түседі. “Алты атанға қос артып,// Алты жыл қоныс қарадым.// Қырында деп қызығы,// Ойында деп табаны,// Нуында деп ықтыны,// Суында деп балығы,// Бұл жерді өзім қаладым…” – дейді.

Сонда, қарап отырсақ, біз аңыз, мифтен тұратын ӘФ-ның “жанр шымылдығын” ашқан Қорқыт ата мен Асан қайғының жырлаған тақырыптары кіндіктес, бір екенін байқаймыз. Бұдан нендей түйіндеу жасауға болар? Бұл сұраққа жауап сол тұстардағы арман, қиялдың басты проблемасы – бәрінен бұрын негізінде көшпелі тұрмыс кешкен халыққа ең қажетті, мұқтажды нәрсе – ойларынан дәл шығатын қоныс қарастыру. Ол қоныс – қазіргі фантастика тілімен айтқанда, “өз планетасын” немесе “өз континентін” іздеу. Халық та, жыршылар да ол “планетасына”, болмаса – “континентіне” айдарлап ат та қойған: “Жиделібайсын”, “Жерұйық”.

Халықтың аңыз, мифтерінен туындап, жұртшылықтың сөз қолданысына енгізілген жоғарыдағы фантастикалық атаулар турасында Қазақ совет энциклопедиясының бірінші басылымында мынандай анықтамалар да берілген: “Жерұйық – қазақ ауыз әдебиетінде Асан қайғы атына байланысты аңызда айтылатын жер аты. Онда Асан қайғы аңдыған жауы жоқ, “қой үстіне бозторғай жұмыртқалаған”, халыққа тыныш, бейбіт мекен іздейді. 5-8 ғ. түркі тайпаларында да Жерұйық сөзі “жайлы қоныс”, “бейбіт мекен” деген ұғымда айтылады” /Қазақ совет энциклопедиясы. 4т. – 1974. –25 б./, “Жиделібайсын – қазақ фольклорында (Асан қайғы туралы аңыздарда т.б.) жиі айтылатын берекелі, қасиетті, құтты мекеннің аты” /Сонда. – 442 б./.

Қазақ ӘФ-сының ешқандай боямасыз беташар мақтаулы Абыройы бола алған аталмыш екі Тұлға турасындағы тұжырымды пікірімізге тақалғанда, тағы да екі әдебиет оқымыстыларының ойларын келтіре кетуді иінді санадық.

Таяуда шыққан көңілге қонарлық басылымда тілімізге тиек етіп отырған аңыз кейіпкері – Асан қайғы хақындағы энциклопедиялық анықтама дәрежесіндегі мақалада әдебиеттанушы-зерттеушілер К. Толысбайұлы мен М. Жармұхамедұлы әлгі фантастикалық тұлға мәртебесіне көтерілген екі арыстың бірі – Асан қайғы турасында былай деген түйіндеме жасағандары бар: “Ол іздеген “Жерұйық” шұрайлы қоныс қана емес, елін, жұртын сыртқы жаулардан қорғайтын жол, жаңа қоғамның үлгісі, қазақ халқын тарих сахнасында сақтап қалу бағдарламасы… Ол жаңа хандыққа үлкен үміт артып, қазақ халқының бақытты болашаққа жетуін көксеген… Асан қайғы елінің сулы-нулы, шөбі шүйгін, құтты қоныс тауып, “адамы жүзге келмей өлмейтін, қойы екі төлдейтін” мамыражай, еркін өмір сүруін аңсады. Бұл мұратын жырау “Жерұйық” деп атады. Алты атанға жүк артып, алты жыл жайлы қоныс қарап, қазақ жерін түгел шолып шығады, әр қоныс, әр мекенге байыпты сын, баға беріп отырады. Бұл бағалары әлі күнге дейін ел аузында ұмытылмай айтылып келеді” /Қазақ совет энциклопедиясы. 1т.– 471-472 бб./.

Әдебиет зерттеушілердің бұл айтқандары дұрыс-ау. Алайда, осы пайымдауларының соңында: “Жыраудың “Жерұйықты” (кейде “Жиделібайсын” делінеді) іздеуі атақты Томас Мор “Утопиясы” (1516 ж.) мен Томмазо Кампанелланың “Күн қаласы” шығармасындағы (1602 ж.) қиял-армандармен ұштасып жатады”,– деген сөйлемнің соңғы сөз тізбектері адамды тіксіндіреді. “Ұштасу” сөзі, негізінде, оның алдындағы пікірдің “соңына еріп жүрген” дегендей мағына берсе керек. Сонда Асан қайғының фантастикалық идеялары Томас Мор мен Томмазо Кампанелланың утопияларының “шылбырын сүйретіп” жүргені ме? Тарихқа жүгінсек, авторлардың өздері мойындайтындай, Асан қайғы – ХІҮ ғасырдың аяғы мен ХҮ ғасыр басында өмір кешкен нақтылы, ақиқат тұлға. Ал, Т. Мор 1478-1538 жылдары, Т. Кампанелла 1568-1639 жылдар аралығында тіршілік етіп, өз қиялдарын қағазға түсіріп үлгірсе, олар қалайша әлемдік әлеуметтік фантастикада утопиялық сарынның бас бұйдасын ұстауы тиіс? Демек, Қорқыт пен Асан қайғыға көсемдік орынды беру әділеттілік шығар.

Болашақ ӘФ поэзиясының қазақ әдебиетіндегі аңыз, мифтермен осылай әдемі өрілген іргетасы кейінгі төрт, бес ғасыр шамасында өзінің біз күткендей тиянақты жалғасын таппаған еді. Қорқыт ата хақындағы арман-қиялдар мен жұмақ жер іздеп, планета бетін кезген Асан қайғының “одиссеясынан” кейінгі ақын, жырауларымыздың фантастикасы “от басы, ошақ қасы” тақырыптарды күйттеумен шектелгенін байқаймыз.

Мысалы, шамамен ХҮ ғасырдың 20-30 жылдарында Еділ бойында туды деп саналатын Қазтуған жырау Сүйінішұлы өзінің ордасы қонған жердің жағдайын: “Жабағылы жас тайлақ// Жардай атан болған жер.// Жатып қалып бір тоқты// Жайылып мың қой болған жер,// Жарлысы мен байы тең,// Жабысы мен тайы тең,// Жары менен сайы тең,// Ботташығы бұзаудай,// Боз сазаны тоқтыдай,// Балығы тайдай тулаған,// Шырмауығы шөккен түйе таптырмас,// Балығы көлге жылқы жаптырмас...// Қайран менің Еділім”, – деп құрғақ қиялмен ғана өз өңірін асқақтату ниетінде жырға қосумен шектелген еді.

ХҮ ғасырдың 90-жылдарының орта шенінде дүниеге келген Доспанбет жырау: “Айналайын, Ақ Жайық,// Қара бұлан терісін// Етік қылар күн қайда,..// Күмбір-күмбір кісінетіп,// Күреңді мінер күн қайда.// Толғамалы айбалта// Толғап ұстар күн қайда,..// Орындықтай қара сабадан// Бозбаламен күліп, ойнап,// Қымыз ішер күн қайда!”- дегендей арманын айта келіп: “…Ту құйрығы бір тұтам// Тұлпар міндім – өкінбен,// Туған айдай нұрланып// Дулыға кидім – өкінбен…// Бүгін, соңды өкінбен,// Өкінбестей болғанмын”,– дегендей ауыл-аймақтан аспайтын “қиялының қырқасын” білдіреді.

“Қазақ жыраулар поэзиясының атасы” деп әдебиет зерттеушілері мойындаған Шалкиіз Тіленшіұлы: “Жебелей жебе жүгірген// Ерлердің арғымақтан игі малы болар ма,// Жағаласса – жыртылмас,// Ерлердің жеңсізден игі тоны болар ма,// Дулығалы бас кескен// Ерлердің алдаспаннан игі қолы болар ма!”, – деуден аспаған.

Жалғыз ғана творчествосы емес, жаугершілікте талай-талай ерлік көрсеткен, 1723 жылы ойраттардан жеңіліс тапқан қазақтар қиыншылық заматта өзінің ұйымдастырғыш қабілетімен де, жалынды жырларымен де елін жоңғарға қарсы топтастыра білген Ақтанберді жыраудың да артына қалдырған шығармашылық мұраларынан тақырыбымызға қатысты дүниелер қарастырып көргенбіз. Сонда жыраудың: “Көк шекпенін бөктеріп,// Ерлер жорытар мал үшін,// Тұтам емшек бие үшін,// Қатын-бала қамы үшін,// Әркім өзі талпынбақ,// Басына бітер бағы үшін”,- деп тіршілігінің шектеулілігін білдіреді. Өз заманының батыры да жырауының арманы: “Асқар бір тауды жайласам,// Желілеп бие байласам,// Күнде – жиын, күнде – той,// Қыз-бозбала ойнатсам…// Осындай берген дәулетті// Көтеріп тұра алар ма екеміз!”, – дегенiңе тіреледі.