П. М. Кольцов т д., профессор, љалма› мемлекеттік д и. н., профессор, Калмыцкий

Осылай Щдебиеттік мЩліметтерді талдау жЩне ›орыту, мектептегі о›ушылар денесініЈ жетілуіндегі талапты ›алыптастыру процесі кйп ›ырлы екенін кйрсетеді жЩне йзара байланыс›ан ба“ыттар ›атарына кіреді. Мектептегі о›ушылардыЈ дене тЩрбиесіндегі осы бйліктерін жемісті тЇрде жЇзеге асыруына, ж±мыстыЈ барлы› тЇрлері кіретін педагогикалы› ы›пал жасау“а, соЈында дербестік дене мЩдениеті-сауы›тыру ›ызметі элемент-терініЈ, балалар мен жасйспірімдер т±рмысына кіруге ба“ыттал“ан кешендік жЇйе мЇмкіндік береді.

Дегенмен, орта топта“ы мектеп о›ушыларыныЈ талапты›-мотива-циялы› йрісін сипаттайтын кйрсеткіштердіЈ ба“ыттылы“ы мен айтыл“анын зерттеу, мектептегі дЩстЇрлі жЩне спортты›-ба“дарлан“ан тЇрде ±йымдас-тырыл“ан дене мЩдениеті саба“ы дене тЩрбиесі тЩжірибесі Їшін маЈызды, м±нда дене мЩдениеті жЩне спорт саба“ында“ы талапты ›алыптастыру с±ра“ы тым йзекті.

Жо“арыда айтыл“андар берілген мЩселеге ›ызы“ушылы› ту“ызады жЩне біздіЈ зерттеуіміздіЈ мЩні болды.

1. Лукьяненко В.П. Состояние и перспективы совершенствования физического воспитания школьников в свете современных концептуальных подходов // Физическая культура. 1999. №1/2. С.18-25.

2. Найданов Б.Н. Особенности организации учебных занятий по физкультуре с учетом спортивных интересов учащихся 5-9 классов обще-образовательной школы // Физическая культура. 1999. №1. С.14-26.

3. Чащевая Л.Н. Учебно-тренировочные группы как организационная форма физкультурных занятий в 5-6 классах общеобразовательной школы: Автор.дисс... канд.пед.наук. - Омск. 1999. - С. 23

4. Симон Н.А. Особенности и динамика развития мотивационной сфе-ры учащихся младших классов в обл.физкультуры / Сборник научных трудов «Свободное время молодежи: Спорт и досуг». ЁC Караганда, 2000. ЁC С. 58-67.

С.Н. Рыскалиев

Некоторые виды педагогического требования

физического развития учеников в школе

Ключевые слова: тело, культура, проблемы, спорт, воспитание.

S.Riskaliev

IMPROVEMENT REQUIREMENTS OF THE BODY OF SCHOOL PUPILS SOME TYPES PEDAGOGICS

Key words: body, culture, problems, sport, educations.

УДК 372.891

М.А. ’алымов - г.“.к., доцент,

М.итемісов атында“ы БљМУ,

E-mail: heritage_mir@mail.ru

А.Н. Майманова ЁC магистрант,

М.итемісов атында“ы БљМУ

ТЇйін сйз: йлкетану, экономика, география, орын, таби“ат, ресурстар, фенология, ба›ылау.

О›ушылар“а саба› барысында баяндалатын “ылыми деректер о›ушы-ныЈ кйз›арасын ›алыптастыру“а жа“дай жасайды. Б±л маЈызды мЩселені іске асыруда, о›ушылардыЈ йз йлкесін зерттеу жйніндегі ж±мыстары назар аударарлы›тай. илкеніЈ тарихын зерттеу ж±мысына аса кйрнекті педагог Н.К. Крупская кезінде ерекше кйЈіл аудар“ан болатын. «Ол сіздер Отаны-мыздыЈ йткендегісі мен ›азіргісін о›ып ЇйрететіндеріЈіз оныЈ келешегімен таныстыратыныЈыз пайдалы ›азбаларын іздеп, мектепте ал“ан білімдеріЈізді ны“айтатындарыЈыз, йз а“заларыЈызды шыны›тыратындарыныз ма“ан мЩлім. Б±л йте жа›сы, осындай пайдалы іске мектеп о›ушыларын кйбірек тарту“а ±мтылыЈыздар!» - деп жазды. Мектеп о›ушыларына тЩрбие беру де о›у-тЩрбие ж±мысыныЈ басты бйлігі болып отырып, йлкетану материалдары о›ушылардыЈ білім алуына, “ылыми негіздерін тияна›ты меЈгерулеріне жа“дай жасайды.

Белгілі жЇйеде ±йымдастырыл“ан йлкетану ж±мысына ›амтыл“ан о›ушыларда йз бетінше зерттеу ж±мыстарын жЇргізу да“дылары ›алыптасып, дами тЇсетін болады. О›ушылардыЈ йз йлкесіндегі шаруашылы›, мЩдени-тарихи объектілермен танысып, зерттеу ж±мыстарын жЇргізуі олардыЈ келешекте маманды› таЈдауына да белгілі бір дЩрежеде Щсерін тигізеді.

илкетану ЁC б±л мектеп пен ймір арасында“ы байланысты іске асыратын Їлкен амалдыЈ бірі. илкетану ж±мысы сонымен ›атар, б±л балалардыЈ коллективін ±йымдастыру мен о›у тЩрбие процесін жа›сарту“а ы›пал жасау“а мЇмкіндік беретін ж±мыстыЈ аса маЈызды тЇрлерініЈ бірі болып табылатынды“ы дЩлелденіп отыр. ийткені, “ылым мен техниканыЈ барынша ›арыштап дамы“ан ›азіргі кезеЈінде, жан-жа›ты ›арулан“ан о›ушыларды тек ›ана романтикамен йткізіп отыру“а болмайтынды“ын ймірдіЈ йзі кйрсетіп келеді. Сонды›тан да о›ушылар“а ›орша“ан орта мен ту“ан йлкеніЈ таби“атын йз кйздерімен кйріп, оныЈ шежіресін жазу, экскурсиялар, туристік жоры›тар ж±мыстарыныЈ нЩтижесінде ›алыптас›ан да“дылар о›ушылар бойында бірте-бірте дами бастайды [1, б. 8].

Мектептегі йлкетану ж±мысыныЈ тЇрлері де ›азір жан-жа›ты йркендеп келеді. МЩселен, о“ан фенологиялы›, метеорологиялы› ба›ылаулар, ту“ан ауылдыЈ, ауданныЈ тарихын білу, этнографиялы› Щрі фольклорлы› мате-риалдарды жинастыру, йсімдік, жануарлар дЇниесі мен пайдалы ›азбаларды о›ып Їйрену, зерттеу, йлкетану музейлерін ±йымдастыру жЩне та“ы да бас›а кйптеген ж±мыстар жатады.

илкетану ж±мысыныЈ педагогикалы› Щрі практикалы› маЈызы зор. илкеніЈ йткендегісі мен ›азіргі дамуын салыстыра келе о›ушылар оныЈ б±л кездегі бейнесін жан-жа›ты сипаттай отырып, хал›ымыздыЈ жасампаз еЈбегіне сЇйенеді.

илкетану ЁC жергілікті бар кЇштермен белгілі бір шектелген терри-торияны о›ып Їйрену. Сол жердіЈ жергілікті таби“атын, шикізат ресурс-тарын, шаруашылы“ын, тарихын, хал›ын, т±рмысы мен мЩдениетін зерттеуде маЈызды. Саба› барысында “ылым негіздерін о›ыту кезінде 챓алімдер йлкетану материалдарын жергілікті жерден йндірістік жЩне ›о“амды› практи-кадан таЈдап алып, оларды ба“дарлама материалдарына сай “ылыми т±р“ы-дан тЇсіндіріп береді. О›ушылар йз йлкесі жйніндегі білім ›орын меЈгереді.

Н.К.Крупская «МектептіЈ басты міндеті баланы білуге жЩне ›орша“ан орта“а деген ›ызы“ушылы“ын арттыру“а ояту» - деп айт›ан болатын. О›у пЩндерініЈ ішінде география пЩні тЇгелімен йлкетану негізінде ›±рыл“ан. Ту“ан йлкені зерттеп білу ж±мыстары о›у материалдарын меЈгеруге жа›сы ал“ышарт болып табылады. МЩселен, «Климат» та›ырыбын йтпестен б±рын 챓алімніЈ тапсыруымен о›ушылар жергілікті жердіЈ ауа райына ба›ылау жЇргізіп, одан тиісті ›орытынды жасап отырады.

А.С.Барков «География мен йлкетанудыЈ о›ыту объектілері мен Щдістері сЩйкес келеді, тек оны «кішкентай георафия» на›ты тЇрде «елтану» деп жаз“ан.

­илкетану жергілікті халы›тыЈ ту“ан йлкесі болып саналатын елдіЈ белгілі бйлігін, ›ала, ауыл, т.б. жан-жа›ты зерттеу.

илкетану ту“ан йлкеніЈ таби“атын, хал›ын, шаруашылы“ын, тарихы мен мЩдениетін зерттейді. Комплекстік йлкетану осылардыЈ бЩрін бір-бірімен байланыста ›арастыратын болса, салалы› йлкетану, географиялы› йлкетану, тарихи йлкетану, этнографиялы› йлкетану, топонимикалы› йлкетану сия›ты жеке салаларын зерттейді. љазіргі кезде йлкетанудыЈ таби“атты жЩне мЩдени ерекшеліктерді ›ор“ау міндеттеріне байланысты тЇрі дамып келеді.

илкетанудыЈ негізгі міндеті йлке жйнінде, оныЈ шаруашылы“ы мен мЩдениетініЈ дамуы жйнінде білімніЈ артуына ы›пал ететін тЇрлі а›параттар, мЩдениет, пайдалы ›азбалардыЈ Їлгілері, т.б. мЩліметтер жина›тау. илке-танудыЈ ›о“амды›, саяси жЩне мЩдени-а“арту ж±мысында да, о›у тЩрбие процесінде де маЈызы зор.

«ДЇниеде ту“ан еліЈнен арты› ел де, жер де жо›», - деген еді сйз зергері ’.МЇсірепов. Ту“ан жер тарихынан, а“а ±рпа›тыЈ йнегелі істерінен хабардар ±рпа› патриотты›, азаматты›, рухани йсіп жетіледі. Ендеше кЇнделікті саба›ты ту“ан жер тарихымен байланыстыра жЇргізудіЈ маЈызы йте зор. О›ушы љаза›станныЈ ›ай йЈірінде т±рса, оны ±стаз сол жердіЈ йлкелік тарихымен таныстырып, ту“ан жер ма“л±маттарына ›аны›тыру“а міндетті. Сонда оныЈ саба“ы мазм±нды› жа“ынан байып, о›у сапасы, оныЈ танымды›, та“ылымды› мЩні сан мЩрте арта тЇседі.

«илкетану» курсын йткенде «из ту“ан йлкесі» та›ырыбы бойынша ШыЈ“ырлау ауданыныЈ Щлеуметтік-экономикалы› сипаттамасы тймендегідей:

АуданыныЈ экономикалы›-географиялы› орны.

ШыЈ“ырлау аданыныЈ кйлемі 7,2 мыЈ шарша километр жерді алып жатыр (720 мыЈ гектар). Ол облыстыЈ солтЇстік-шы“ысында орналас›ан, солтЇстігінде РесейдіЈ Орынбор, шы“ысында љаза›стан РеспубликасыныЈ А›тйбе облысымен, оЈтЇстігінде Батыс љаза›стан облысыныЈ љаратйбе жЩне Сырым, батысында Бйрлі аудандарымен шектеседі. Облыста“ы ыл“алды аудандардыЈ бірі. Аудан орталы“ы ЁC ШыЈ“ырлау ауылы.

ШыЈ“ырлау ауданыныЈ жЩне ауылды› елді-мекендерініЈ аума“ы 2012 жыл“ы есеп бойынша тймендегідей кйрсетілген: ШыЈ“ырлау ЁC 5809 га, А›б±ла› елді-мекені - 86666 га, Алмаз елді-мекені - 106285 га, Ашысай - 62794 га, Белогор - 86947 га, љара“аш - 106839 га, љызылкйл - 106183 га, Лубен - 81455 га, Полтава - 80011 га ›±райды (сурет 1) [2, б. 8-9].

Сурет 1.

БаланыЈ ймірі, та“дыры, ол т±р“ан йЈір, йлкемен ты“ыз байланысты, саба›тас. Сонды›тан да ауданныЈ тарихын тілге тиек етер болса›, ШыЈ-“ырлау йЈірін сйз етпеу, ›ыс›аша тарихына то›талмау мЇмкін емес.

Тарих›а жЇгінсек ШыЈ“ырлау есімі тым Щріге сілтейді. ШыЈ“ырлау атауыныЈ йзі ›алай шы››ан деген с±ра››а тЇрлі ел аузында“ы аЈыз-ЩЈгімелер болмаса, на›ты зерттелген тарихи деректер жо›тыЈ ›асы. Б±л туралы ел аузында шертілер шежірелер де ЩртЇрлі баяндалады. Тарих бетінде ба“зы замандардан ШыЈ“ырлау аталып, кЇні бЇгінге дейін йзгере ›ойма“ан б±л атаудыЈ шы“уы жйнінде тЇрлі аЈыздардыЈ бірі былай дейді:

«- Заманында алдына ›ара салма“ан, теЈдессіз жЇйрік торы ат болыпты жЩне оныЈ жЩй уа›ытта кйзге кйрінбейтін екі ›анаты болыпты - мыс. Бірде бір бЩйгеге жЇйрігін ›оса келген атбегі Щрі сері, сейіс жігіт сЩйгЇлігіне бйлек отау тіктіріп, ішіне бір астау сЇт, бір астау су келтіріпті. БЩйгеден соЈ жЇйрігін сонда кіргізіп, сыртынан кЇзет ›ойыпты. Десе де ›апысын тап›ан бір Щйел жабы› астынан сы“алап, жЇйрік торыныЈ ›анаттарыныЈ бірін су“а, бірін сЇтке батырып, жусап т±р“анын кйреді. Шегін тартып таЈдан“ан ЩйелдіЈ о“аш дауысынан шошы“ан т±лпар шыЈ“ыра кісінеп, сол арада жан тапсырыпты. Бір рулы елдіЈ маЈдайына бас›ан сЩйгЇлігі мерт бол“ан, шыЈ“ырып барып Їзілген жері бЇгінгі осы ШыЈ“ырлау болса керек дейді-міс. Ту“ан жеріне ел болып арулап, кймген жыл›ыныЈ орнында, бЇгінде Торы-атбасы деген тау белгі болып ›ал“ан», - дейді. Б±л, Щрине, ел аузында жЇрген аЈыздыЈ бірі “ана. Осындай аЈыздыЈ та“ы бір тЇрін а›ын Ж.Молда“алиев те жыр жолдарымен ›алдырып кеткен.

Енді бір дерек осы аудан т±р“ыны, осы жерде туып-йскен азамат Тілеген Бай“алиев а›са›алдыЈ ЩЈгімесінде былай деп тЇсіндіріледі:

- Ба“зы замандарда, шамамен б±дан 2000 жылдай б±рын Арал мен Каспий (Хазар) теЈізі т±тас бір су айма“ы болып, бЇгінгі ШыЈ“ырлау йЈірініЈ кйп бйлігі су астында жат›ан. Б±“ан дЩлел болатын осы йЈірдегі Торыатбасы, Жыланды, љыземшек, Шола›б±ла›, љарасай, бЇгінгі Белогор елді-мекені маЈында“ы А›таулар тізбегі, Жантай, љотыртас, Шатыр тауларыныЈ теЈіз тЇбінде болатын шйгінді бор жыныстарынан тЇзілуі. Кейін екіге бйлінген теЈіз суы тартыла келе орнында біз ЩртЇрлі атап жЇрген осы таулар ›ал“ан. ШыЈды таулар, биік ›ырлар жЩне б±рын“ы тЇркі тілдес са›тар мал жайы-лымына айналдырып «жайлау» атап кеткен ойпаттар да кйптеп кездесетін б±л айма›тыЈ ШыЈ“ырлау йзені маЈында Тілеулікйл аталатын Їлкен ойпатты жерлер, Сырым ауданыныЈ Жосалы кентіне ›арай КеЈашы, Жыланды тауыныЈ солтЇстігі, А“атан ауылынан Лубенге ›арай беттегенде кездесетін Айтуар ойпаттары бар. Осындай географиялы› жер бедеріне ›арай б±рын“ы са› тайпалары «шыЈ» - таулар (вершины, горы), «›ыр» - биіктіктер (воз-вышенность), «жайлау» - сйзінен алын“ан соЈ“ы «лау» - буынын орайлас-тырып, осы ШыЈ“ырлау атауын ›алыптастыр“ан“а ±›сайды. Демек, б±л пікірдіЈ де д±рыс болуы Щбден мЇмкін.

Таби“ат жа“дайына жЩне таби“ат ресурстарына ба“а беру.

ШыЈ“ырлау ауданы Батыс љаза›стан облысы аума“ыныЈ кйп бйлігін алып жат›аны ЁC оныЈ кйне дЩуірден уа›ыт йте келе теЈіз суынан арыл“ан, Каспий маЈы ›ыртасында“ы тектоникалы› ойпат пен Орал маЈы Їстіртіне байланысты.

ШыЈ“ырлау ауданыныЈ геологиялы› жас топыра›ты жері бетініЈ еЈ ежелгісі ЁC Орал маЈы Їстірті болып табылады. Б±л литосфералы› плита-лардыЈ тігінен ауысуынан емес, кйлденеЈінен ›оз“алуынан пайда бол“ан. Палеоген кезеЈініЈ ортасында, жер ›ыртысыныЈ біркелкі емес, кйлдеЈінен ›оз“алуы нЩтижесінде, теЈіз сулары астынан Жалпы Сырт пен Орал маЈы Їстірті кйтерілген. Жалпы Сырт плиоценада (кайнозой эрасыныЈ неоген кезеЈі ежелгі КаспийдіЈ кеЈ А›ша“ыл алабы суыныЈ астында та“ы ›алды, ал Орал маЈы Їстірті б±л кезде кйтерілгендіктен, теЈіз суыныЈ басуына ±шыра“ан жо›.

Жалпы кйтерілу аясында т±з кЇмбездерініЈ йсуі мен тереЈдегі т±здардыЈ ›айта бйлінуіне байланысты, жаЈадан кйтерулер мен тймен тЇсулер бай›алды. Осылайша, палеоген кезеЈі ортасынан кейін, Орал маЈы ЇстіртініЈ шегінде ШыЈ“ырлау ауданы аума“ын теЈіз сулары баспа“ан-ды›тан, жер бетініЈ осы бйлігі еЈ кйне жер болып саналады.

Ауданда“ы геологиялы› жа“ынан еЈ жасы болып Бйкей синеклиза-сыныЈ (иінініЈ), я“ни 40 мыЈ жыл б±рын Тйменгі хвалын бассейні суларынан боса“ан. Каспий маЈы ойпаты солтЇстік бйлігініЈ беті болып табылады. Осы кезде Еуропада тарихи аренада саналы адам ЁC Homo sapiens L., пайда болды, (Африкада ежелгі табыл“ан жаЈалы› ЁC 130 000 жыл б±рын, ал жа›ында Эфио-пияда 1967 жылы табыл“ан адамныЈ еЈ ежелгі сЇйегі (тЇп тарма“ы: саналы ежелгі адам Homo sapiens idaltu) жасы ЁC 195 мыЈ жыл, олар б±рын“ы есеп-теуге ›ара“анда 65 мыЈ жыл“а Їлкен; Батыс Азияда ЁC 90 000 мыЈ жыл б±рын), шамамен (жерде жарты миллион жыл бойы т±р“ындарды) біржолата ы“ыстыр“ан болатын. Саналы адамныЈ м±нда пайда болуы ЁC соЈ“ы палеолит бастамасыныЈ белгісі болды. ОныЈ шегінде ал“аш›ы 12 мыЈ ішінде ол, неан-дерталдар мЩдениетімен ЁC я“ни, орташа палеолитикалы› немесе мустьер деп аталатын мЩдениеттіЈ ал“а тартушыларымен ›атар ймір сЇрді [3, б. 49-53].

ШыЈ“ырлау ауданыныЈ жер бедері, біздіЈ облысымыз сия›ты, Шы“ыс Еуропа жазы“ыныЈ оЈтЇстік шы“ысында орналас›ан.

АуданныЈ шы“ысында Отрадный ауылынан солтЇстікке ›арай, Ресей-діЈ шекарасына жа›ын, ауданныЈ еЈ биік нЇктесі ЁC Шыбынды тауы орналас›ан, оныЈ биіктігі теЈіз деЈгейінен 273 м. АуданныЈ еЈ тймен нЇктесі ЁC Бйрлі ауданыныЈ шекарасында“ы Елек йзенініЈ жары бойында орналас›ан. ТеЈіз деЈгейі Їстінен 63 метрді ›±райды.

АуданныЈ шы“ысында ШыЈ“ырлау йзені бас жа“ында Орал маЈы ЇстіртініЈ жер бедері ж±мса› беткейлері бар, ±са› тйбелі жазы› болып кйрінеді. М±нда жа›сы жетілген едЩуір ›алыЈ жыралар - сайлар желісі дамы“ан. Елек йзені аЈ“арларын бойлай, тйбеніЈ салыстырмалы биіктігі 20-50 метр болатын тйбелі жазы›та едЩуір бойында“ы тйбеде едЩуір ›алыЈ жыралар-сайлар желісі жа›сы жетілген. ЕдЩуір ›алыЈ жыралар Елек йзені аЈ“арлары бойымен тйбелі жазы›тар“а дейін созылып жатыр. Ащы йзені су ›оймасыныЈ жо“ары бйлігінде жер бедері орташа тйбелі, тйбелердіЈ салыстырмалы биіктігі 15-25 метр, ал тйменгі а“ысында ол нашар дамы“ан, орташа ›алынды›та“ы сай-жыралар желісі бар ша“ын тол›ындал“ан жазы› болып келеді. Елек-ШыЈ“ырлау суайры“ыныЈ оЈтЇстік шетіне ЇстірттіЈ негізгі алабына тегіс тау ж±рна›тары тЩн.

Аудан аума“ында“ы кйп жыл“ы ауа райы режимі йткен геологиялы› кезеЈдердіЈ ›алыптас›ан, жалпы жа»анды ауа-райыныЈ жа“дайларына сЩйкес, оныЈ бйліктерініЈ континентті режимге жЇйелі йзгеріп, ›алыптаса бастады.

КлиматтыЈ ±за› уа›ыт йзгеруі ЁC Еуропа материгі жа“дайларыныЈ ендік бойынша жЩне м±хиттар“а ›атысты ауысуы нЩтижесінде йзгеруіне байла-нысты. КлиматтыЈ йзгеруіне, б±дан бас›а, тау тЇзілу процестері де Щсер етті.

Ауданда“ы еЈ ірі суа“ар ЁC Елек йзені. Ол шектеулерді ›амтып, йзініЈ суларын тек кйрші А›тйбе облысынан “ана емес, сонымен бірге ауданныЈ Ресеймен шекаралас жерлерімен де а“ып жатыр.

Ащысай ауылынан тйменгі а“ысы бойынша Ащы йзеніне ›±яды (±зын-ды“ы 70 километр). Жа“асы Орал маЈы Їстіртінде Манабай ауылынан оЈтЇстік-шы“ыс›а ›арай 4,5 километрден басталады.

АуданныЈ та“ы бір Їлкен йзені ЁC ШыЈ“ырлау йзені (йзенніЈ жалпы ±зынды“ы 290 километр, оныЈ 140 км ШыЈ“ырлау ауданы аума“ымен йтеді), Орал маЈы Їстіртін оЈтЇстік-шы“ыстан, солтЇстік-батыс›а ›арай кесіп йтеді. Отрадный ауылынан солтЇстікке ›арай 6 километрден, Шыбынды Щктас алабыныЈ оЈтЇстік іргетасынан бастау алады.

Б±лдырты йзені телімініЈ ені 3 км-ге дейін барады, екі жа›ты нашар жетілген жайылмасы бар [3, б. 55].

Ауыл шаруашылы“ы.

ШыЈ“ырлау ауданыныЈ ауыл шаруашылы“ы дЩнді-да›ылдар жЩне етті-сЇтті ірі ›ара, биязы жЇнді ірі ›ара йсіруге мамандан“ан (Картосхема 1).

Картосхема 1. Батыс љаза›стан облысы ауыл шаруашылы› аудандары

Жыл›ыларды барлы› ауылды› округтерде кездестіруге болады, біра› бас саны тймен, 386 бас ЁC љызыл›±м а.о. ЁC жо“ары кйрсеткіш деп алу“а бола-ды, ал еЈ тймен кйрсеткіш Ащысай а.о. ЁC 213 бас. ТЇйелер малы ШыЈ“ырлау ауданында тіптен аз ЁC 44 бас Полтава а.о-нен кездестіруге болады, содан соЈ ШыЈ“ырлау а.о. ЁC 20 жЩне Лубен а.о. ЁC 9 тЇйе тіркелген, бас›а ауылды› округтарда тЇйе кездеспейді.

Жалпы аудан бойынша ›±стар жо“ары кйрсеткішке ие, Алмаз а.о. ЁC 7456 ›±с, содан соЈ ШыЈ“ырлау а.о. ЁC 6144 ›±с санал“ан, б±л еЈ жо“ары кйрсеткіштер саналады, ал еЈ тймен кйрсеткіштер љараа“аш а.о. ЁC 2400 ›±с басы санал“ан. Я“ни ШыЈ“ырлау ауданыныЈ мал шаруашылы› саласында ›±стар саны бас›а тЇлектерге ›ара“анда басым бол“ан, тймен кйрсеткіштерге тЇйе, шош›а малы ие бол“ан (кесте 1) [4].
Кесте 1.

Ауылды› округтар бйлінісіндегі ауыл шаруашылы“ы жануарлары мен ›±старыныЈ жалпы саны, бас

Я“ни, жалпы ауданда жануарлар жЩне ›±стар саны бойынша бірінші орында ›±с малы ЁC 36 063 бас, содан кейін ›ой мен ешкі ЁC 24042 бас тіркелген. Ал еЈ тймен кйрсеткіш тЇйе саны ЁC 43 бас.

ШыЈ“ырлау ауданыныЈ жер алаЈыныЈ ›±рылымын талдайтын болса›, келесі: жердіЈ еЈ кйп бйлігі, я“ни 63, 70 % шаруа (фермер) ›ожалы›тарына тиесілі, 36,0 % ауыл шаруашылы› кЩсіпорындарыныЈ иелігінде жЩне 0,3 % Їй шаруашылы›тарыныЈ пайдасында. Я“ни жердіЈ жартыдан кйп бйлігі шаруа ›ожалы›тарында бол“аны.

Кйлік жЇйесі.

Аудан орталы“ы ШыЈ“ырлау жЩне облыс орталы“ы Орал ›аласы арасында“ы ›ашы›ты› 210 км. Темір жол ›атынасынан бас›а автомобиль ›атынасы да бар. ШыЈ“ырлау ауылынан Орал ›аласына дейін жолдыЈ беті ›атты, біра› кейбір бйліктерінде кйктем-кЇзгі мезгілде жол мЇлдем йтімсіз болады. Автомобиль жолдарыныЈ жалпы ±зынды“ы 274 км. АуданныЈ ірі ауылды› мекендері аудан орталы“ымен жЇйелі тЇрде ›атынасып т±рады.

СоЈ“ы жылдары А›сай ›аласы маЈында“ы дЇние жЇзіндегі еЈ ірі газ-конденсат кеЈ орындарыныЈ йЈделуіне байланысты облыс т±р“ын мекен-дерінде газдандыру Їрдісі басталды. Сонды›тан ШыЈ“ырлау ауданында да ол ж±мыстар жЇргізіліп, ›±быр жолдары салынды.

Элекр желілерімен аудан толы› ›амтамасыздандырыл“ан.

Міне, осындай жЇйеде йтілген Щрбір саба› о›ушы жадында жатталып, Щрі ±за› есте са›талып ›алары сйзсіз.

љорыта келе, йлкетану материалдарын жЇйелі тЇрде белгілі бір ма›сат›а ба“ындыра отырып, о›у процесінде пайдаланудыЈ едЩуір дЩрежеде о›ушылар“а кЩсіптік ба“дар беру мЩселесін табысты шешуге Щсері тиетіндігін осы мектеп тЩжірибесінен де бай›ау“а болады.
Сонымен ›атар йлкетану ж±мыстарын жан-жа›ты жЇргізе отырып, таби“ат ›ор“ау, оныЈ байлы“ын кЩдеге жарату, йсімдіктер мен жануарлар дЇниесініЈ арта тЇсуіне, су кйздері мен ауасыныЈ таза, жерініЈ ›±нарлы болуына Їлес ›осып, ту“ан йлкені жасыл желекке бйлеп, оныЈ байлы“ын арттыру“а, жас йлкетанушылар таби“ат ›ор“ау“а, ту“ан йлкеніЈ тіршілік бесігі ретіндегі рйлін арттыруда маЈызды рйл ат›арады.
Шдебиеттер

Ны›м±›анова А. Шатты“ы мол ШыЈ“ырлау // Орал йЈірі. №18. 2008. Б. 8.

Бірінші ±лтты› ауыл шаруашылы“ы сана“ыныЈ алдын-ала ›оры-тындылары. // Батыс ›аза›стан облысы ШыЈ“ырлау ауданыныЈ мал шаруашылы“ы. ЁC Орал, 2012. ЁC 12 б.

’алымов А.’., ’алымов М.А., Амельченко В.И. Батыс љаза›стан облысыныЈ географиясы. ЁC Орал, 2001. ЁC 235 б.

www.bko.gov.kz

М.А. Галимов, А.Н. Майманова

КРАЕВЕДЧЕСКОЕ ОБРАЗОВАНИЕ НА УРОКЕ ГЕОГРАФИИ

(НА ПРИМЕРЕ ЧИНГИРЛАУСКОГО РАЙОНА)

Ключевые слова: краеведение, экономика, география, положение, природа, ресурсы, фенология, наблюдения.

M.A. Galimov, A.N. Maimanova

REGIONAL EDUCATION ON LESSON OF GEOGRAPHY

(FOR EXAMPLE OF CHINGIRLAU AREA)

Key words: study of a particular region, economy, geography, position, nature, resources, phenological, supervisions.

УДК 91:37.016

В.И. Амельченко ЁC к.геогр.н., доцент,

ЗКГУ им. М. Утемисова,

А.К. Хаируллина ЁC магистрант,

ЗКГУ им. М. Утемисова,

E-mail: xairullina_84@mail.ru
КОМПЕТЕНТНОСТНООРИЕНТИРОВАННОЕ ИЗУЧЕНИЕ ТЕМЫ: «ТРАНСПОРТНАЯ СИСТЕМА МИРА» НА ПРАКТИЧЕСКИХ ЗАНЯТИЯХ СТУДЕНТОВ ПО КУРСУ «ГЕОГРАФИЯ ТРАНСПОРТА»

Аннотация. Наиболее эффективно закрепление и присвоение новых знаний студен-тами происходит на практических занятиях. Присвоенные знания образуют ядро интеллек-туального потенциала лишь после того, как становятся основой для развития новых умений и навыков. Модернизация общеобразовательной школы ЁC неотъемлемая часть кардинального обновления всей системы казахстанского образования. При этом центральной фигурой в осуществлении школьных реформ был и остается учитель.

В технологии обучения важным элементом является контроль-коррекция техноло-гической цепи, поэтому самоменеджмент будущего учителя должен включать оценку деятель-ности - способность предлагать или отвергать внесение изменений в свою исследовательскую деятельность, корректировать ее по результатам текущего контроля географических знаний и компетентностей. Учебно-методическая деятельность учителя невозможна без постоянного учебно-методического поиска, выдвижения новых идей, гипотез, положительное значение которых необходимо проверять и доказывать. Студенты должны аргументировать возмож-ность использования полученных ими знаний на лекции при изучени географии мирового транспорта в их будущей учительской деятельности.

Ключевые слова: хозяйства, транспорт, знания, компетентность, информация.

Необходимо отметить наличие всё более ощутимого противоречия между задачей повышения качества и эффективности среднего общего образования и возможностями современного учительства в осуществлении этой задачи. Ключевую роль в решении этой актуальной проблемы может и должна сыграть существующая в стране система профессионального педаго-гического образования. Одним из приоритетных направлений образова-тельной политики является переориентация образовательного процесса на компетентностный подход.