П. М. Кольцов т д., профессор, љалма› мемлекеттік д и. н., профессор, Калмыцкий

The closest cooperation has been established with universities in Russia, Poland, and Germany: PFUR, Moscow State University of Culture and Arts, Kazan State University, Astrakhan State University, Chernyshevsky Saratov State University, Saratov Socio-Economic University, Samara State University, University, Kazimierz the Great University, the International Institute of Tourism and Culture, University of Economics, Bydgoszcz, Poland, University, Gutenberg University, Mainz, Otto von Guericke University, Magdeburg, Germany.

Under the agreement with the People's Friendship University realized the double-degree education program at the Economics and Management Faculty. At present on the full-time graduate program study 35 undergraduates. The Double-degree program is also carried out with the International Institute of Tourism and Culture in Bydgoszcz, Poland. In April 2012 between the UE and WKSU signed supplementary agreements on double-degree programs of undergraduate and master of "Economy", "Tourism and recreation", "Geography", "Physical Education", "Sociology", "Education", "Computer Science and Econometrics" "cultural studies", "Philology", "Management", "Logistics", "Management", "Marketing", and also the students practice. In the summer of 2012, we were able to use this opportunity send to summer practice in Poland our students on specialty "Computer science". There was developing joint educational programs with foreign partner universities: "Mathematics" with Otto von Guericke University (Magdeburg, Germany), "Physics" with Kazimierz the Great University. (Bydgoszcz, Poland).

For the last two years increasing the student exchange by the "semester learning” program. So, in 2012, due to republican funding made

possible training of 18 students in Kazimierz the Great University and University of Economics, Poland. Special attention is paid to the promotion of technical specialties, such as "Physics", "Chemistry", "Computer Science", students from this departments go to universities in Russia, particularly in the Kalmyk State University, Bashkir State University, Volga service State University, etc. Currently, over a dozen students, undergraduates enrolled in universities in Russia, Germany, and Turkey. Over the last three years, about 20 students have been trained at the International Institute of Tourism and Culture in Bydgoszcz. On the double-degree program of Education, Poland passed a qualifying exam for the language level B1 of the Commission of the International Academy of Sciences San Marino.

WKSU as entered in the list of the four universities of Kazakhstan and has received the Republican funding, had the opportunity to invite in 2012, 12 well-known professors from Russia, Poland and Ukraine universities.
University takes advantage not only in national funding. Each year, our students participate in the program from Karachaganak Petroleum Operating (KPO b.v.) and become holders of scholarships. Thanks to the financial support of the company in 2011 and 2012, 15 students of WKSU through the semester education at Polish and three students at a German university.

Academic mobility concerns not only students. Only for the last 2012, 28 lecturers were trained in Europe universities (Germany, France, Spain, Poland), about 90 lecturers, undergraduates and students traveled to the country and abroad to participate in conferences, seminars and projects.

WKSU became a member of the international project TOSCA II ("Transfer of ideas, skills and knowledge in Central Asia"), in the framework of the Erasmus Mundus program, funded by the European Union. Participants are the universities of Germany, Poland, Portugal, Sweden, Greece, Spain, Kazakhstan, Kyrgyzstan and Tajikistan. We already know that two of our university applicants will be trained abroad.

Lecturers, masters and students of the university educated and are trained abroad, becoming the owners of the Presidential Scholarship "Bolashak". For the last three years, winning four students and lecturers weaned and still continue their studies in Canada, Turkey, Germany. It is encouraging to note that at the end of 2012, we learned the six names of our new "Bolashak" winners. We are also proud of our students and undergraduates who become holders of scholarships from other international programs (DAAD, GLOBAL Ugrade, IREX, etc.), studying in Germany and the USA universities.

It is important for the university education of foreign students. For last years in WKSU educated students from Turkey, China, Russia, Uzbekistan, and Germany.

Addition of the Kazakhstan in the educational space structure of EU gives to high schools of our country as a whole and in particular for the WKSU powerful impetus to the development of international cooperation.

Ш.љ. М±›тар, М.Барадосова

ХАЛЫљАРАЛЫљ ЫНТЫМАљТАСТЫљ УНИВЕРСИТЕТ ДАМУЫНЫў

НЕГІЗГІ ФАКТОРЫ РЕТІНДЕ
Б±л ма›алада М.итемісов атында“ы Батыс љаза›стан мемлекеттік университетіндегі халы›аралы› ынтыма›тасты› жЩне академиялы› ±т›ырлы›тыЈ дамуы туралы ›арастырыл“ан.

ТЇйін сйз: ЕО білім беру кеЈістігі, Болон Їрдісі, халы›аралы› ынтыма›тасты›, академиялы› ±т›ырлы›, семестрлік о›у.

А.К. Муктар, М. Барадосова

МЕЖДУНАРОДНОЕ СОТРУДНИЧЕСТВО КАК ОДИН ИЗ ФАКТОРОВ

УСПЕШНОГО РАЗВИТИЯ ВУЗА

Ключевые слова: Образовательное пространство ЕС, Болонский процесс, междуна-родное сотрудничество, академическая мобильность, семестровое обучение.

УДК 32.019.5:929"1801/1845"

А.љ. Ахмет ЁC т.“.д.,

Х. Досм±хамедов атында“ы Атырау

мемлекеттік университетініЈ проректоры,

E-mail: axmet_begis@mail.ru
ЖШўГІР ХАН БиКЕЙ°ЛЫНЫў љО’АМДЫљ-САЯСИ љЫЗМЕТІ (1801-1845 жж.)
АЈдатпа. Ел тарихын Щйгілі т±л“алар ар›ылы зерделеу - хал›ымыздыЈ дЩстЇрлі таным-тЇсінігінде ертеден ›алыптас›ан Їрдіс. Хал›ымыздыЈ дЩстЇрлі шежірелік зердесінде тарих ±дайы жеке т±л“алардыЈ ймір дерегі ар›ылы танысып отырады. љо“амныЈ саяси-›о“амды›, мЩдени-рухани ахуалы негізінен жеке т±л“алар болмысы ар›ылы кйрініс табатыны белгілі.

ТЇйін сйз: саясат, ›о“ам, тарих, т±л“а, реформатор.

ХVІІІ-ХІХ “асырларда“ы ›аза› хал›ыныЈ тарихында“ы тарихи т±л“а-лардыЈ ›о“амды›-саяси ›ызметтері жЩне олар ймір сЇрген заманныЈ ерекше-ліктері туралы мЩселелер м±ра“атты› деректер мен мЩліметтер негізінде ›арастыруды ›ажет етеді.

°лан байта› дала тйсінде Щр кезеЈде туында“ан тарих туралы еЈбек-тердіЈ баршасы Їнемі жеке т±л“алардыЈ ймір дерегін негізге алу ар›ылы жазыл“ан. љаза› ›о“амында“ы тарихи т±л“алар Ресей империясыныЈ отарлау саясаты мен езгісіне ашы› кЇрескен, ›аза› ханды“ын, я“ни мемлекеттілігін са›тау“а талпын“ан ›айраткерлер туралы деректер м±ра“ат ›±жаттары негізінде талданып, љаза›станныЈ айма›тарында“ы тарихи т±л“алардыЈ саяси-›о“амды› ›ызметтерініЈ саба›тасты“ы тыЈ м±ра“атты› деректермен толы›тырылып, жаЈа ›ырынан ›арастырылуда.

БЇгінгі таЈда дЇниежЇзілік тарихнамада жиі кйтеріліп жЇрген ›о“ам-да“ы жеке адамныЈ рйлі, оныЈ ›алыЈ кйпшілікке, ›о“ам дамуына Щсері пайымдалып, тарихта йз іздерін ›алдыр“ан ›айраткер хан, с±лтан, батыр, билердіЈ ›адір-›асиетін йскелеЈ ±рпа›тыЈ ой санасына сіЈіріп, ±лтты› ›±ндылы›тарды ±лы›тау десек, тарихи т±л“алардыЈ ›о“амды›-саяси ›ызмет-тері айтыл“ан пікірімізге толы› сай келеді.

Сондай т±л“алардыЈ бірі - ЖЩЈгір хан Бйкей±лы. ЖЩЈгірдіЈ Їстем тап йкілі жЩне халы››а сол таптыЈ зілмЩуір тізесін батыр“анын ешкім жо››а шы“ара алмайды.

ЖЩЈгіртану Ресейде ХІХ “асырдыЈ 30-40 жылдарынан бастау алады. Н.С.Иванов [1], Я.В.Ханыков [2], Н.Ф.Савичев [3], Г.Сербаринов [4], Х.Досм±хамедов [5], А.Ф.Рязанов [6], М.Вяткин [7], В.Ф.Шахматов [8], С.Зиманов [9], Ш.Сарай [10], И.Кенжалиев [11], К.Л.Есма“амбетов [12], Ж.љасымбаев [13], т.б. еЈбектерінде Ресей империясыныЈ отаршылды› сая-саты, ›аза› елімен Щлеуметтік-экономикалы›, ›о“амды›-саяси байланыстар, Бйкей Ордасымен ›арым-›атынасы, сол т±ста“ы тарихи т±л“алармен йзара ›арым-›атынастары мен байланыстары кеЈінен зерттеліп, жан-жа›ты ба“а берілген болатын. ЖЩЈгірге ›атысты ауызша тарихнаманыЈ ›±нды ескерткіші ретінде Ы“ылман ШйрековтыЈ «Исатай-Махамбет» дастанын атап йтуге болады [14, б.161]. ЖЩЈгір хан туралы замандасы дауылпаз а›ын, батыр Махамбет итемісовтіЈ йлеЈдерінде де кеЈінен атап йтіледі [15, б. 141].

Орыс отаршылды“ыныЈ бас›ару жЇйесіндегі шенеуніктер, тарихшылар ЖЩЈгір ханды Бйкей Ордасында“ы патша ЇкіметініЈ сенімді йкілі ретінде ›арады. Н.С.ИвановтыЈ «ЖЩЈгір ЁC Ішкі ›ыр“ыз ордасыныЈ ханы» деген зерттеуі де Ішкі Орданы бас›ару жйніндегі Уа›ытша кеЈес м±ра“атын кеЈі-нен пайдалануыныЈ нЩтижесінде жазылды. ЖЩЈгір хан ймірі мен Ордада“ы саяси-›о“амды› ›ызметіне ба“а беруде ХІХ “асырдыЈ йзінде-а› ресми тарихнамада екі ба“ыт ›алыптасты. Бірінші ба“ыттыЈ йкілдері айтулы 1836-1838 жылдарда“ы ±лт-азатты› кйтерілісті Орда хал›ын еуропалы› йркениетке сЇйреген ЖЩЈгір ханныЈ реформаторлы› істеріне ›арсы ба“ыттал“анды›тан туындады деген пікірде болса, ал екінші ба“ытта“ылар ЖЩЈгір йзін жо“ары басшылы››а Ордада“ы азаматты› пен тЩртіп са›шысы ретінде сипаттады, ал ›аза›тардыЈ кйтерілісін олардыЈ асау рухынан, жабайлы“ы мен дйрекілігінен туындады деп жал“ан мЩлімет берді, - дейді. Дегенмен де ол кезеЈдегі еЈбектердіЈ кйпшілігі ЖЩЈгір ханды ±лы›тау“а арналды жЩне де оныЈ да йзіндік себептері бол“анды“ын жо››а шы“ару“а болмайды. Негізінен ЖЩЈгір ханныЈ ймірі мен ›ызметі Алматы, Астрахан, Орынбор, Москва, Санкт-Петербург ›алаларында“ы м±ра“аттарда“ы са›тал“ан материалдар негізінде зерттелді. М±ра“аттарда“ы тарихи ›±жаттарды жан-жа›ты зерделеу нЩтижесінде ЖЩЈгір жйнінде шынайы т±жырымдар жаса“ан С.Зиманов, И.Кенжалиев, Ш.Сарай, К.Есма“амбетов секілді зерттеуші “алымдар ›асаЈ ›а“идалар аясында“ы кйз›арастардан алша› кетті. ЖЩЈгір ханныЈ ›о“амды›-саяси ›ызметіне ›атысты «Бйкей ханды“ыныЈ тарихы» [16, б. 32] атты ›±жаттар мен материалдар жина“ында да м±ра“атты› мол мЩліметтер жариялан“ан.
ЖЩЈгір Бйкей ОрдасыныЈ ханы Бйкей мен екінші Щйелі АтанныЈ жа-н±ясында 1801 жылы дЇниеге келді. ЖЩЈгір хан - ›аза› тарихында“ы кЇрделі тарихи т±л“алардыЈ бірі. ЖЩЈгір - шын мЩнінде Бйкей Ордасында“ы ›о“ам-ды›-саяси йміріндегі о›у-а“арту ісіне, денсаулы› са›тау ісіне белгілі дЩре-жеде еЈбегі сіЈген т±л“а.

1815 жылы Н±ралы хан ±рпа›тарыныЈ сол т±ста“ы Їлкені Бйкей хан ›айтыс болды. Тарихи деректерге сЇйенсек, Бйкей ханныЈ айы›пас дертке шалды››аны 1814 жылдыЈ басында-а› белгілі еді. Ол жйнінде есауыл РябовтыЈ Астрахан губернаторы С.С.Андреевскийге жаз“ан хатында баяндайды [17, б. 176].

Бйкей Ішкі Орда“а йткеннен кейін Сарайшы›та т±рды. ЖЩЈгірдіЈ балалы› ша“ы осы Сарайшы›та йткен. Сол кезеЈдерде Сарайшы› Жайы› казак-орыс ЩскерініЈ бекінісі болатын. Деректерге ›ара“анда болаша› хан он тйрт жасында Астрахан азаматты› губернаторы С.С.АндреевскийдіЈ Їйінде жатып, сол заман“ы лайы›ты орысша білім, еуропаша тЩлім-тЩрбие алып йсті. Шкесі Бйкей хан ›айтыс бол“ан т±ста ЖЩЈгір он тйрт жаста болатын. Дегенмен де хан та“ы ата дЩстЇр бойынша м±рагерлік жолмен ЖЩЈгірге берілген. Бар-жо“ы ›ыры› беске жетер-жетпес “±мырыныЈ жиырма жылында хан та“ына отырып, ел биледі.

ОныЈ на›ты дЩлелі Бйкей ханныЈ жары Атан Н±ралыхан›ызыныЈ 1815 жылы 8 маусымда Ресей императоры І Александр“а жаз“ан хаты болып табылады. ХанымныЈ патша“а жаз“ан хатында кЇйеуі БйкейдіЈ йсиеті бойын-ша хан та“ына м±рагерлікпен он тйрт жаста“ы баласы ЖЩЈгірді та“айын-дауды йсиет ете отырып, ол кЩмелеттік жас›а тол“анша Бйкей ОрдасыныЈ ханы ретінде уа›ытша ту“ан а“асы Шы“ай Н±ралы±лын та“айындау“а йтініш білдіреді [16, б.188 ]. Сонымен бірге сол жылдыЈ 28-ші маусымында Бйкей ОрдасыныЈ с±лтандары мен старшындарыныЈ атынан байба›ты руыныЈ бас›арушысы с±лтан Шо›ы Н±ралыхановтыЈ император“а жаз“ан йтінішінде де б±л мЩселе атап йтіледі [16, б.189-190 ].

ЖЩЈгір 1823 жыл“а дейін Астрахан губернаторыныЈ Їйінде тЩрбие-леніп, ханды›ты Щкімшілік жа“ынан бас›ару Щдісін Їйренеді. ЖЩЈгір хан йз т±сында“ы билеушілерге ›ара“анда орыс, татар, неміс, араб тілдерін меЈгерген т±л“алардыЈ бірі болды. Патша Щкімшілігі ЖЩЈгірді айры›ша ›ам›орлы››а алып, о›ытып тЩрбиеледі. Б±л жерде патша ЇкіметініЈ зымиян саясаты жатты. Отаршыл империя болаша› хан“а дейін ›аза› сахарасында ›анша хан мен с±лтандар“а шен та“ып, шекпен жапты. Алайда, ел бас›арушы хандар ›аза› йміріне жаЈалы› енгізе алма“аны белгілі. љаза› даласында ата-баба жолы жЩне рулы›, ру аралы› ›атынастар мы›ты болды да, халы›тыЈ іргесі сйгілмеді. Патша Щкімшілігі ЖЩЈгірден жаЈа сапалы басшы шы“аруды ма›сат етіп ›ой“ан белгілі. Сонды›тан да ЖЩЈгірді заЈ, экономика, дипломатия, ел бас›ару ісіне де Їйретті. ЖЩЈгірдіЈ губернатор Їйінен ал“ан тЩрбиесі жйнінде Х.Досм±хамедов: «иткен заманда“ы арабтыЈ, ›ызылбастыЈ салтанатты «патшалары», орыстыЈ Романынан шы››ан айбарлы патшалары ЖЩЈгірге Їлгі болды. љаза›тыЈ салты, ›аза›тыЈ т±рмысы, Щдеті, заЈы туралы ЖЩЈгірге тЩрбиешілер, Щрине, бір ауыз да сйз айт›ан жо›. ЖЩЈгір йзімшіл, патшашыл, орысшыл, діншіл болып, ел билеу туралы еш нЩрсеге Їйренбей, ›аза›тыЈ жайында дым білмейтін болып шы›ты», - деп ба“а береді [18, б. 14]. 1822 жылы 25 а›панда Шы“ай Н±ралы±лы болаша› Бйкей ОрдасыныЈ ханы ЖЩЈгірдіЈ Їстінен арызданады. ЖЩЈгір йзініЈ алда“ы кезеЈде хан та“ына отыратынды“ын жариялауда дей келіп, оныЈ іс-Щрекеті Ордада“ы тЩртіп пен тынышты›ты б±затын іс-Щрекеттері Їкімет пен ›аза›тар арасында“ы кикіл-жіЈді тудыратынды“ын Орынбор генерал-губернаторы П.К.Эссенге жеткі-зеді. Кіші жЇздегі саяси о›и“алардыЈ белеЈ алуынан алаЈда“ан П.К.Эссен Шекаралы› комиссия ар›ылы ЖЩЈгірге заЈ“а сЩйкес хан лауазымын Їкімет беруі тиіс екендігін ескертіп, Ішкі Ордада“ы немере а“асыныЈ ар-абыройына кйлеЈке тЇсірмеуін йтінеді. 1822 жылы 31 мамырда Шы“ай с±лтан“а Бйкей Ордасында“ы уа›ытша хан билігін алаЈсыз ат›ара беруін тапсырады [19 п, 1-3.]. ЖЩЈгірдіЈ хан та“ына отыруы жйнінде зерттеушілер арасында ЩртЇрлі мер-зімдер айтылып жЇргені белгілі. Мысалы, Н.Савичев 1825 жылы та››а отыр-ды десе, махамбеттанушы “алым И.Кенжалиев 1823 жылдыЈ 23 ›арашасын кйрсетсе, Ш.СарайдыЈ пікірінше, ›аза› рЩсімімен а› киізге отыр“ызып, хан кйтеру жорасы 1824 жылы 26 маусым кЇні бол“ан. Ал патша ЖЩЈгірді хан та“айындау туралы грамота“а 1823 жылы 22 маусымда ›ол ›ой“ан [16, б. 234].

Ресей империясы патшасыныЈ Щмірімен 1823 жылы 22 маусымда ЖЩЈгір ЩкесініЈ та“ына отырды. Б±л жйнінде Орынбор шекаралы› комис-сиясыныЈ тйра“асы Г.Ф.ГенстіЈ жазбасында атап йтіледі [16, б. 246]. Бйкей ОрдасыныЈ та“ына ЖЩЈгір ата дЩстЇрі мен Ресей империясыныЈ заЈына сЩйкес отырып, ›ол жеткізгенін тарихи ›±жаттар на›тылай тЇседі. ЖЩЈгірдіЈ білімділігі мен бекзатты“ы туралы сол т±ста Орынбор ерекше корпусыныЈ полковнигі Ф.Ф.БергтіЈ Ресей Сырт›ы істер министрлігініЈ бас›арушысы граф К.В.Нессольродеге жаз“ан хатында: «Тым жасты“ына ›арамастан жаЈа сайлан“ан ханныЈ сйзі тіпті а›са›алдар алдында да йтімді, бЩріне сыйлы, ййткені ол йз хал›ыныЈ салт-дЩстЇрін аса ›±рмет т±тады. Астраханда ал“ан озы› білімін дЩреже санайтынымен, ол ту“ан тілініЈ, ЩдебиетініЈ ас›ан білгірі, сонымен ›атар орыс тілінде де біршама жа›сы сййлеп жазады. ЖЩЈгір хан алты ай ›ыс бойы Каспий теЈізі жа“алауында т±ра›ты Їй жайда т±ру“а ниеті бар екендігін білдіреді. Кйптеген с±лтандар ханнан Їлгі алатынды“ын жеткізді», - деп жазды.

ЖЩЈгір Бйкей±лы 1823-1824 жылдарда Орда ішіндегі йзініЈ саяси ы›палын орнату“а жЩне ханды› билікті йз ›олына шо“ырландыру“а ±мтылды.

1824 жылы 3 ›аЈтар кЇні Орынбор генерал-губернаторы П.К.Эссенге Кіші жЇздіЈ љаратай с±лтан баста“ан 66 с±лтаны, страшындары мен билері Бйкей ОрдасыныЈ ханы ЖЩЈгір Бйкей±лын барлы› Кіші жЇздіЈ ханы етіп сайлауы туралы йтініштерін жібереді Б±л кезеЈде Кіші жЇз даласында“ы да“дарыс йзініЈ шыЈына жеткен-ді. Ханды› билік Щлсіреп, хан саяси биліктен алыстай бастады, ал старшын мен билер билігіне ›атаЈ ба›ылау жасалады. Сонды›тан хан мен с±лтандар орыс ±лы“ыныЈ кймегімен билігін са›тап ›алу Їшін жанталасты [17, б. 126]. 1824 жыл“ы 25 маусымда Орынбор Щскери губернаторы П.К.Эссен йзімен тікелей ›ызметтес болатын ЖЩЈгір ханды Орал ›аласына салтанатты тЇстікке ша›ырады. Ханмен бірге с±лтандар Бек-›али Н±ралыханов, Арты›“али Н±ралыханов, Шот›ара Н±ралыханов, Шйке Н±ралыханов, Жарас Н±ралыханов, Сары Есімханов, љайып›али Есімов, Айдын“али Есімханов, ТЩуке Бйкейханов, Ханс±лтан Шы“аев, Есен“азы љарабаев, КЇсіп Орманов, старшындар МЇсіріп Айдаболов, Бал›ы љ±дай-бергенов, Жантйре љарабатыров, Май›ы Мусин, Атбай Мамбетказин, Тасте-мір Кушканов ›атынасады [16, б. 246]. Б±лардыЈ арасында болаша› Хан кеЈесініЈ ›±рамына енетін жЩне хан“а ы›палдары жЇрген Шйке Н±ралы-ханов, МЇсіріп Айдаболов, Бал›ы љ±дайбергенов бар болатын.

1824 жылы ›азан айында ЖЩЈгірдіЈ жеке ймірінде елеулі о›и“а болды. Ол ОрынбордыЈ б±рын“ы муфтиі, ›аза› сахарасына белгілі М.Х±сайынов-тыЈ ›ызы Фатима“а Їйленеді [16, б. 252-253]. О“ан дейін де хан Їш рет Їйленген болатын. Фатима ханым орыс Щйелдер гимназиясында білім ал“ан, неміс, француз тілдерін білген.

Шлеуметтік-экономикалы› жЩне саяси-›о“амды› ›±былыстардыЈ Щсері-нен Бйкей ханды“ында феодалды› ›арым-›атынас, сауда-сатты› ісі жедел йрістей бастады. Билікке келген ЖЩЈгір ›ол астында“ы халы› пен малдыЈ ж±›палы аурулар“а байланысты шы“ындардыЈ кйп болатынды“ын генерал-губернатор П.К. Эссенге хабарлай отырып, дЩріхана ±йымдастыру, аурухана салу, фельдшерлерді о›ыту, ж±›палы ЩртЇрлі аурулардыЈ алдын алу ж±мыс-тарын жЇргізу Їшін Санкт-Петербург медицина-хирургия академиясыныЈ тЇлектерін ша›ыратында“ын мЩлімдейді [16, б. 256].

љаза› шаруалары йз малдары мен оныЈ йнімдерін кйршілес жат›ан Астрахан, Саратов, Камышин, Царицын сия›ты ›алаларыныЈ базарларына апарып сатып, йз ›ажеттерін алды. 1824 жылы ОрданыЈ екі жерінде, я“ни °ялы жЩне Шйпша“ыл мекендерінде жЩрмеЈкелер ашылып, о“ан ішкі Ресей губернияларынан кйпестер мен саудагерлер келіп, мал шаруашылы“ыныЈ кйптеген йнімдерін арзан ба“а“а сатып алды. Б±л сауда ›олма-›ол а›ша“а жасал“анымен, жЇргізілген сауданыЈ ›олайсыз жа›тары да болды. Ол кйпестер мен саудагерлердіЈ т±ра›ты сауда орындары болма“анды›тан, олар бЇкіл Орда аума“ын аралап жЇруге мЩжбЇр бол“ан. Сонды›тан Ордада орыс кйпістері мен бйкейлік ›аза›тардыЈ сауда-сатты› жасауы Їшін т±ра›ты сауда орнын ашу“а деген м±›тажды› пайда болды.

Ордада сауданыЈ дамуы а›ша-тауар айналымын йрістетіп, бйкейлік ›аза›тардыЈ, соныЈ ішінде байлар мен с±лтандар ›олда“ы мал саныныЈ йсуіне барынша кЇш салды. Ал б±л мал жайылымы Їшін кЇресті йрістеткен себептердіЈ біріне айналды [20, б.110-112]. 1826 жылы ЖЩЈгір хан император І НиколайдыЈ та››а отыру салтанатына ›атынасып, ба“алы сыйлы›тар“а ие болады [16, б. 290-291, 293]. Осы сапарда ЖЩЈгір хан Жас›±с ›±мыныЈ батыс бетінен болаша› йз резиденциясын салу ма›сатында патшадан а›ша ›аражатын, ›±рылыс материалдарын жЩне Їй салатын архитектор с±райды. 1826 жылдыЈ кЇзінде архитектор Тафаев баста“ан ›±рылысшылар тарихи орынныЈ ал“аш›ы ›азы“ын ›а“ады. Сййтіп болаша› Орда ›аласы пайда болып, ол ханды›тыЈ орталы“ына айналды жЩне ›ос йзен аралы“ында“ы кйрнекті мЩдениет, сауда-сатты›, экономикалы› орталы› болып саналды. Б±л оныЈ хан та“ына отыр“анына Їш жыл толмай жатып ›ол“а ал“ан шаруасы еді. ЖЩЈгір хан Ордада т±рып, елге билігі мен Їстемдігін жЇргізді. ЖЩЈгірдіЈ йзініЈ тікелей араласуымен Орда ›аласында екі класты› жо“ары бастауыш мектеп пен ›ыздар мектебі, ›аза›, татар балалары о›итын дербес бастауыш мектептер, хан, татар мешіттері ашылды. Орда ›аласы ХІХ “асырдыЈ екінші жартысы мен ХХ “асырдыЈ ал“аш›ы ширегінде орыс империясыныЈ, оныЈ ›алаларымен ›арым-›атынас орнату“а ›олайлы ›ала болып есептелді. Со“ан орай Еділ мен Жайы› аралы“ында“ы ›аза› хал›ыныЈ т±рмысы мен салтын, Щдет-“±рпын, таби“аты мен ймірін зерттеуге ниет еткен зиялы “алым атаулыныЈ бЩрі алдымен ЖЩЈгір хан“а со“ып, оныЈ а›ыл-кеЈесін тыЈдайтын болды. ЖЩЈгір хан та››а отырысымен кері тартпа кЩрі с±лтандарды биліктен ы“ыстырып, олардыЈ орындарына жас с±лтандарды ›оя бастады. Осы кезде ОрданыЈ ›о“амды›-саяси йміріне Шын“али Орманов, Шйке Н±ралыханов, љарауыл ›ожа Бабажанов, т.б. сия›ты т±л“алар белсене араласа бастады. 1826 жылы ЖЩЈгірдіЈ йтініші бойынша Їлгілі ›ызметтері Їшін с±лтандар ТЩуке Бйкейханов, Ханс±лтан Шы“аев, старшындар МЇсіреп Айдаболов, Шомбал Ниязов, Бал›ы љ±дайбергенов, ДЇйсенбай Раман›±лов, Досалы љ±ша›баев, Райым Дархожин, ’абдырахман Исмайловты марапаттау“а ±сынады. Марапат›а ±сыныл“андар хан“а жа›ын ы›палды т±л“алар болатын. Марапат›а ±сыну ар›ылы хан йзініЈ ел ішіндегі саясатын осы с±лтандар мен старшындар ар›ылы жЇргізілетінін жете тЇсінді. Осы жылдыЈ 29-шы ›ара-шасында Ордада“ы ы›палды старшындардыЈ бірі, кейін 1836-1838 жылдар-да“ы кйтерілістіЈ басшысы болатын Исатай Тайманов›а ЖЩЈгір хан йз тарапынан Сарайшы› бекінісіне келіп жеткен Хиуа елшісін Астрахан“а дейін тиісті дЩрежеде ›арсылап, шы“арып салуды тапсырады. Исатай б±л тапсырманы мЇлтіксіз орындайды. Б±л жылдары Исатай мен хан арасында жа›сы ›арым-›атынас бол“аннын м±ра“ат деректері на›тылай тЇседі.

1827-1829 жылдары ханныЈ жЇргізе баста“ан орыс ба“ытында“ы саясатына ›арсы Ішкі Ордада“ы елді Жайы›тыЈ сырт›ы бетіне кйшіру ›оз“а-лысы бол“ан еді. Патша Їкіметіне ›арсы б±л ›оз“алысты с±лтан љайып›али Есімов баста“ан болатын. Оны астыртын тЇрде ›олда“ан с±лтандар Шын“али Орманов пен Шйке Н±ралыханов еді. 1827 жылы Ордада ж±т болып, 1887 шаЈыра› Жайы›тыЈ сыртына кетті. Кететін ел мен жібермеуге жанта-лас›ан с±лтандар арасында ›антйгіске ±лас›ан ›а›ты“ыстар орын алды. 1827 жылы ЖЩЈгір хан Астрахан губернаторына «ОрданыЈ бей-берекеті кетті, мені йлтіру ойында бар адамдар Їш ша›ырым жерде жЇр» деп ша“ымданды. Халы›тыЈ наразылы“ын тексеру ма›сатында Орда“а генерал-губернатор П.К.ЭссенніЈ тапсырмасымен сенатор Ф.И.Энгель, Орал казак-орыс ЩскерініЈ атаманы Д.М.Бородин, Шекара комиссиясыныЈ тйра“асы Г.Ф.Генс келеді. ТексерістіЈ ›ортындысында комиссияныЈ пікірі екіге жа-рылды. Сенатор Ф.И.Энгель ханныЈ ±стан“ан саясаты, я“ни оныЈ Ордада“ы тірлікті жа›сарт-па› бол“ан ›ызметтері д±рыс деген пікірде болса, атаман Д.М.Бородин ханныЈ халы››а тізе батыр“ан шектен шы››ан йзімшіл, астамшыл саясатын кінЩлады. А›ыры айтыстыЈ нЩтижесінде ЖЩЈгір саяса-тын ›олда“ан Ф.И.Энгель мен Г.Ф.ГенстіЈ пікірлері орыс Щкімшілігінен ›олдау тапты. Б±л жеЈіске мастан“ан ЖЩЈгір хан ой“а ал“ан ма›саттарын жЇзеге асыру“а кірісті.

1827 жылы губернатор П.К.Эссенге жаз“ан хатында Ішкі Ордада“ы тынышты›ты са›та“ан ›ызметтері Їшін старшындар МЇсіреп Айдаболов, Шомбал Ниязов, Алтай Досм±хаметов, би Бекболат Байшеркешовті тархан-ды› ата››а ±сынады. Ал ›азан айында Ішкі Ордада“ы ›оз“алыс›а ›атынас›ан байба›ты руынан Майбас Т±ла“анов, Б±зла› Асманбетов, Ж±матай Кемелди-новты Нерчинск зауытына немесе Архангельскіге жер аударуды с±рап губернатор П.К.Эссенге хат жолдайды.

Ордада“ы жер мЩселесінде хан шйбі шЇйгін ш±райлы жерлерді йзіне жа›ын с±лтандар мен байлар“а берді. Оны м±ра“ат ›±жаттары да на›тылай тЇседі. Мысалы љарауыл ›ожа Бабажанов›а - 400 мыЈ десятина жер, с±лтан ШыЈ“ыс Орманов›а - 700 мыЈ десятина, с±лтан МеЈдігерей Бйкейханов›а - 400 мыЈ десятина, Бал›ы љ±дайбергеновке ЁC 300 мыЈ десятина жер берілді. Хан 1830 жылдардан бастап патша йкіметі органдарымен келісе отырып, жерді жеке меншікке бйліп беруді кеЈінен ›олданды жЩне оныЈ басшысы болды. ЖЩЈгір хан ›алыЈ шаруалар б±›арасына алым-салы›ты кйбейті, салы›тыЈ со“ым, ›±шыр, пітір, зекет, т.б. сия›ты тЇрлерін енгізіп, ›алыЈ ›аза›ты сорлатты.

ЖЩЈгір ханныЈ т±сында Каспий теЈізі жа“алауында“ы ›±нарлы жерлерге ие бол“ан орыс помещиктері граф И.А.Безбородко 199579 десятина жерге, князь Н.Б.Юсупов 130763 десятина жерге ие болды. Осы жерлерге ›ыста“аны Їшін ›аза› шаруалары мал беріп, шйбін шауып, ›амысын буып беруге, а›ша тйлеуі тиіс болды. ЖЩЈгір хан Бйкей Ордасында“ы еЈ йзекті мЩселе жер мЩселесін шешуге батыл ›адамдар жасау“а ±мтылды. Ханды› территориясыныЈ шекараларын на›тылау“а тырысты. ЖЩЈгір ханды›та“ы халы› санын кйбейтумен ›атар мал басын артыруды да ойластырды. Ол Ресей империясыныЈ шикізат кйзіне айналып отыр“ан Ішкі Ордада“ы бірден-бір шаруашылы› мал шаруашылы“ын ›ар›ынды дамыту“а ±мтылды. ОныЈ б±л жоспары туралы патша“а, сырт›ы істер министрі К.В.Нессельродеге, сенатор Ф.И.Энгельге, Астрахан, Орынбор, Саратов губернаторларына жаз“ан хатта-рынан бай›ау“а болатынды“ы [21, б. 70-82]. ЖЩЈгір Бйкей±лыныЈ ал“аш›ы ханды› ›±р“ан 1825-1830 жылдары жЇргізген аграрлы› саясаты жер ›атынас-тарын реттеуге ба“ытталды. Осы жылдар аралы“ында Ордада мал саны 2-3 миллион“а жетсе, 1831-1845 жылдары тйрт тЇлік мал саны 2-2,5 миллион басты ›±рады. Б±л мал саны сол кезеЈдегі елдіЈ Щлеуметтік-экономикалы› дамуыныЈ негізгі кйрсеткіші болып табылады. Бйкей Ордасында“ы жалпы тйрт тЇлік мал саныныЈ елеулі дЩрежеде бол“анымен ›алыЈ б±›араныЈ меншігіндегі мал басы азайып кетті. Ордада“ы малдыЈ негізгі бйлігі тек ±лан“айыр ш±райлы жайылымдар“а иелік еткен с±лтандар мен байлардыЈ ›олында шо“ырланды. Сонымен ›атар ЖЩЈгір ханныЈ Ордада“ы мал басын жаппай асылдандыру мен будандастыру жоспары жЇзеге аспады. Ірі жер иелерініЈ барлы“ы ›олында“ы тйрт тЇлік санын артырумен “ана шектелген. ЖЩЈгір хан 1831-1845 жылдар аралы“ында аграрлы› реформалар ар›ылы халы›ты отыры›шылды››а бейімдеуге ниеті бол“анымен, б±л ойы да жЇзеге аспады. Б±л туралы 1839 жылы 19 шілдеде І Николай патша“а жаз“ан хатын-да былайша атап кйрсетеді: «љаза›тарды белгілі бір дЩрежеде отыры›шы ›ылу ЇкіметтіЈ б±рыннан келе жат›ан ниеті болатын. Оны жЇзеге асыру“а кезінде Щкем де, мен де бар кЇш-жігерімізді салып тырысып келеміз» [16, б. 376.]. Хан йз тарапынан Ресей патшасынан Орда аума“ында он ша›ты елді-мекен салу“а р±›сат с±ра“ан. Алайда ЖЩЈгір хан отыры›шылы› саясатын еш жЇйесіз жЇргізіп, о“ан ›ажетті жа“дайды да жасамады. ийткені Ордада“ы жайылымдардыЈ басым бйлігін йз ту“ан-туыс›андары мен айналасында“ы с±лтандар мен билерге Їлестіріп беру ар›ылы б±›ара халы›ты олар“а тЩуелді етіп ›ой“ан болатын.