9
Қазақ тарихы
№9 (186), қыркүйек, 2020
науқас адамдарға көшпелі ортада ежелден орнық-
қан «ата-баба жолының» ұстанымдарына сәйкес
кө мектескенде ғана сауабын алуға болады. Егер
осы этикалық мәнді қағиданы әрі қарай өрбітсек,
«әйтпесе обалына қаласың», – деген «ата-баба
жолының» субъектіні (субъектілерді) қажетті көмек
беруге міндеттейтін қағидасының императивтік мәнін
аңғару қиынға түспейді.
Түйін. Сонымен өзара себеп-салдарлық байла-
ныстағы «адал», «арам», «обал», «сауап» категория-
принциптері көшпелі қазақ социумының сан ғасырлық
тіршілік ырғағының негізі болған тұлғааралық
қатынастар жүйесінің үйлесімдігін қамтамасыз еткен
тегеурінді ішкі факторлар қатарына жатады. Бұл
ретте аталған категория-принциптерінің қоғамдағы
сан алуан басқа да ұстанымдардың да этикалық
мәнді «идеологиялық» негізі һәм негіздемесі бол-
ғандығы назар аударады. Мысал ретінде осы ка-
тегория-принциптердің дәстүрлі қазақы ортада
ай рықша маңызды реттеушілік функция атқарған
«ұят», сондай-ақ, «көрші қақысы», «кісі қақысы», «мү-
сәпірдің қақысы», «қазақтың төреде қақысы бар»,
«қазақтың қазақта қақысы бар», сонымен бірге, қазақ
өлкесінде исламның орнығу үрдісінде қалыптасқан
«мұсылманның мұсылманда қақысы бар» сынды
іргелі ұстанымдардың да тиімділігінің моральдық-
этикалық негіздемесі болғандығын айтуға болады.
Алайда, қазақ қоғамының Ресей империясының,
әсіресе, ХІХ ғасырдың 2-жартысынан бастап уытты
уысына мықтап түскендігіне байланысты социумның
байырғы тіршілік механизмдерінің, соның ішінде, әл-
бетте, аталған категория-принциптердің де бұрын-
ғы әлеуметтік-институционалдық әуселесі мейлінше
әлсіреп кетті.
Достарыңызбен бөлісу: |