Хабаршы «Арнайы педагогика» сериясы

80 

бала қосымша сұрақ қойдырмай, 30-40 сӛйлемнен құралатын ертегі айтып бере алады. Бұл балада ең 

күрделі монологты сӛйлеу тілінің жақсы меңгергендігін кӛрсетеді [13]. 

Тӛртінші  (мектеп  кезеңі)  7-ден  14  жасқа  дейін,  мектептегі  білім  алу,  сӛйлеу  дағдысын  меңгеру 

барысындағы  саналы  тереңдетілген  кезең.  Осылайша,  есту  қабілеті  қалыпты  балаларда  онтогенезде 

есту және сӛйлеудің дамуы пайда болады. 

Есту  қабілеті  нашар  балаларда  бұл  үрдісте  елеулі  айырмашылықтар  бар.  Ӛте  қатты  дыбыстар, 

онша  анық  емес  әсерлерге  әкелуі  мүмкін.  Е.М.  Мастюкова  мен  А.М.  Московкинаның  айтуынша, 

ӛмірдің  алғашқы  айларында  есту  қабілеті  нашар  балаларда  есту  қабілеті  қалыпты  балалар  сияқты, 

дауыс реакциялары болуы мүмкін. Бірақ, бұл дауыс уілдеу,жылау,күлу кездерінде ӛте қатты  естілуі 

мүмкін.  Бірақ  бірте-бірте  бұл  реакциялар  сирей  бастайды,  баланың  айтылған  дыбыстары  біртұтас 

болады  және  кӛп  ұзамай  мүлдем  жоғалады.  Күрделі  есту  бұзылысы  бар  балаларда  былдыр 

элементтері  сирек  кездескенімен,  мұнда  үлкен  адамдардан  қайталап  айтатын  әр  түрлі  буындық 

мазмұны бар, дыбыстарға еліктеу мүлдем болмайды [14]. 

 Былдыр  кезеңінің  дамуына  дейін,  қалыпты  еститін  және  мүлдем  естімейтін  балалардың  белгілі 

бір  даму  дәрежелері  бойынша  артикуляциялық  моторикалары  бірдей  болады.  Кейіннен,  естімейтін 

балалар  қалыпты  еститін  балалардан артта  қала  бастайды,  себебі  қалыпты  еститін  балалар  былдыр, 

сӛйлеу артикуляцияларын белсенді түрде пайдалана біледі [1]. 

Заттарды  тану  белсенділіктері  арта  бастаған  уақытта,  саңырау  бала  сол  заттардан  дыбыстар 

шығарылған  сәттерге  мүлдем  назарын  аудармайды.  Мысалы,лақтырылған  доптан  қандай  дыбыс 

шыққаны, резеңке үйрек және де басқа да шиқылдағыш ойыншықтар мен сӛйлейтін ойыншықтардың 

дауыстарына  кӛңілін  аудармайды.  Дыбыс  локализациясының  болмауы  айналадағы  визуалды-есту 

бағдарларының әлсіреуіне әкеледі. Бір жасқа таяу естімейтін балаларда әр түрлі дыбыс реакциялары 

байқалады:  былдырлау,  бірақ,  ӛкінішке  орай,  сӛйлеу  тілінің  дамуының  келесі  кезеңіне  бұл  балалар 

кӛше алмайды. 

 Осылайша,  есту  функциясының  бұзылысы  балалардың  есту  қабілетінің  қалыптаспауына  әкеліп 

соғады.  Бұл  ӛз  кезегінде  сӛйлеу  тілінің  ӛзіндік  дамымауына  әсер  етеді.  Жоғары  сапалы  есту 

аппараттары мен сурдопедагогтардың арнайы түзету, оңалту, бейімдеу жұмыстары болмаса, қалыпты 

сӛйлеу  ортасымен  қарым-қатынас  болмаса,  керең  және  естімейтін  балалардың  сӛйлеу  тілі  мүлдем 

қалыптаспайды.  Бірақ,  баланың  қай  уақытта  есту  қабілетінен  айырылғанына,  дер  кезінде  есту 

бұзылысының  анықталуына,  түзету  жұмыстарының  ең  алғашқы  сезімтал  кезеңінде  (1  жасқа  дейін) 

сапалы  есту  аппараттарын  барынша  тиімді  қолдану  барысында  балалардың  сӛйлеу  тілінің  даму 

нәтижелері  әр  түрлі  болады:  есту  қабілеті  қалыпты  балалардың  онтогенетикалық  заңдылықтарына 

сүйене отырып, сӛйлеу тілін дамытуға, қалыпты жағдайға жақындатуға мүмкіндік бар; сӛздік қордың 

шектелуі және сӛздің анық айтылмауына, түрлі агроматизмі бар, сӛйлеу тілі терең дамымауы мүмкін; 

сӛйлеу тілі дамымаған керең балалар [3]. 

Естімейтін балалардың басым кӛпшілігі осындай тілдік ерекшеліктермен сипатталады,бұл туралы 

керең  және  нашар  еститіндерге  зерттеу  жүргізген  Р.М.  Боскис,  М.И.  Глебова,  А.М.  Гольдберг,                  

О.А.  Красильникова,  М.А.  Томилова,  Ж.И.  Шиф  сияқты  ғалымдардың  еңбектерінде  айтылады                 

[15, 16]. 

Лексикалық  компоненттің  ӛзіндік  ерекшелігі,  саңырау  балалардың  сӛздік  қоры  қалыпты  еститін 

балаларға  қарағанда  әлдеқайда  шектеулі.  Саңырау  балалардың  сӛздерді  түсінуі  және  оларды 

қолданғанда  сӛздердің  семантизациялануы  ерекше  белгіленіп  айтылады:  сӛзді  ӛте  кең  мағынада 

қолдану; кейбір жағдайда сӛздерді алмастыру; жалпыланған сӛз тіркестерін дұрыс қолданбау. 

Грамматикалық  құрылымда  саңырау  балалардың  сӛздері  агрматизмге  толы.  Саңырау  балалар 

қарқынды интеллектуалдық күштерге негізделегендіктен, еститін балаларға қарағанда, қазақ тіліндегі 

сӛздердің  грамматикалық  түрлерінің  айырмашылықтарын  үлкен  ауырлықпен  меңгереді.  Ең  кӛп 

таралған  аграмматизмдер  тӛменде  келтірілген:  кӛптік  жалғау  және  септік  жалғауларда  қателесуі; 

сӛздің морфологиялық құрылымдарын ауыстыру; сӛздерді басқа грамматикалық санатқа жатқызу. 

Саңырау  балалардың  сӛйлеуіндегі  синтаксистік  құрылымының  ерекшеліктері:  үстеу  қағидасы 

бойынша  сӛйлемдерді  құру;  сӛйлемдерді  қысқартып,  сӛйлемде  тұрлаусыз  мүшелерді  қолданудан 

қашады; есімдерді қолданудағы қиындықтар; сӛйлемдегі сӛздердің тастап кету, сӛйлемнің мағынасы 

бұзылуы; сӛйлем мүшелеріндегі кӛптеген қателіктер сӛз тіркестерінің дұрыс қолданбауынан болады. 

Есту  қабілеті  нашар  балаларда  есту  функциясының  жетіспеушілігіне  байланысты  бұрмаланған, 

сӛздердің болжалды бейнесі қалыптасады. Сол себепті есту қабілеті нашар адамдар дыбысқа жақын 

Вестник КазНПУ им. Абая, серия «Специальная педагогика», №4(59) 2019 г. 

81 

фонемалардың алмастыруларына мүмкіндік береді. Естілмей қалған буындар мен сӛздердің бӛліктері 

босатылады.  Есту  қабілеті  тӛмен  адамдардың  лингвистикалық  тәжірибесіне  байланысты  лексикасы 

шектеулі, сӛздердің тақырыптық алмастырулары байқалады. Есту қабілеті нашар балаларға арналған 

грамматикалық  жалпылама  қиындықтардан  аграмматизмдер  де  бар.  Сонымен  қатар,  есту  қабілеті 

нашар балалар мектеп жасында орфографиялық қателіктерді кӛп жібереді. Олардың жазбаша сӛйлеу 

тілінде түрлі қателіктер кездеседі.  

  

Пайдаланылған әдебиеттер тізімі: 

1  Шипицина Л.М. Ребенок с нарушенным слухом в семье и обществе. – СПб.: Речь, 2009. – 203 с. 

2  Диагностика  и  коррекция  нарушенной  слуховой  функции  у  детей  первого  года  жизни. 

Методическое пособие. Под редакцией Г.А. Таварткиладзе, Н.Д. Шматко. – М., 2005. 

3  Глухота  –  не  приговор  от  диагностики  до  инклюзии.  Пособие  о  нарушении  слуха:  от  и 

до…Составитель: ООО «Исток Аудио», официальный дистрибьютор компании Cochlear. 

4  Филичева  Т.Б.Устранение  общего  недоразвития  речи  у  детей  дошкольного  возраста:  практ. 

пособие / Т.Б. Филичева, Г.В. Чиркина. 5-е изд. – М.: Айрис-пресс, 2008. – 224 с. 

5  Горелов И.Н., Седов К.Ф. Основы психолингвистики: Учебн. пособие. – М.: Лабиринт, 1997. – 

224 с. 

6  Логинова В.И. Формирование словаря / Развитие речи детей дошкольного возраста / Под ред. 

Ф.А. Сохина. – М., 1984. 

7  Козырева Л.М. Развитие речи. Дети от рождения до 5 лет. – Ярославль: Академия развития 

Академия холдинг, 2001. – 160 с. 

8  Логопедия:  Учебник  для  студентов  дефектол.  фак.  пед.  высш.  учеб.  заведений  /  Под  ред.               

Л.С. Волковой, С.Н. Шаховской. – 3-е изд., перераб. и доп. – М.: Гуманит. изд. центр ВЛАДОС, 1998. 

– 680 с. 

9  Гвоздев А.Н. Вопросы изучения детской речи. – М., 1961. 

10  Лалаева  Р.И.,  Серебрякова  Н.В.  Коррекция  общего  недоразвития  речи  у  дошкольников 

(формирование лексики и грамматического строя). – СПб.: СОЮЗ, 1999. – 160 с. 

11  Речь  ребенка:  проблемы  и  решения  //  Коллективная  монография  под  ред.  Т.Н.  Ушаковой.  – 

Институт психологии РАН, 2008. 

12  Мастюкова Е.М., Московкина А.Г. Семейное воспитание детей с отклонениями в развитии: 

Учебное пособие для студ.вузов. – М., 2003. 

13  Беляева  О.Л,  Карпова  Г.А.  Современная  сурдопедагогика:  из  прошлого  в  настоящее.  – 

Красноярск, 2015. – 308 с.  

14  Беляева О.Л., Карпова Г.А. Современная сурдопедагогика: из прошлого в настоящее: учебно-

методическое пособие для студ. высш. пед. учеб. Заведений. – Красноярск, 2016. – 230 с. 

 

УДК 616.98: 578.828 

МРНТИ 14.35.01 

 

Д.Қ. Байдосова

1

 

1

Абай атындағы ҚазҰПУ, Педагогика және психология институты, 

Алматы қ., Қазақстан 

жүктеу/скачать 2.25 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: