Кипчаки евразии: история, язык и
жүктеу/скачать 4.03 Mb. Pdf көрінісі
|
| ЖЕТІ ЖАРҒЫ
1-ші жарғы. Көтеріліс жасап, бүлік шығарған кісілерге өлім жазасы бұйырылсын (Бұл жарғы мемлекеттің бүтіндігін сақтау талабынан туды). 2-ші жарғы. Түркі халқының мүддесін сатып, елге опасыздық еткендер өлім жазасына бұйырылсын (Бұл Жарғы халықтың ортақ мүддесі – елдің бүтіндігін қорғаған біртұтас қоғамдық сананың жемісі). 3-ші жарғы. Мемлекет ішінде жазықсыз кісі өлтіргендер өлім жазасына бұйырылсын (Бұл жарғы да жабайылықтың төменгі сатысына тән кісі өлтіруге тыйым салған және мәдениеттіліктің белгісі ретінде танылуға тиіс өте елеулі жаңалық). 4-ші жарғы. Өзге біреудің әйелімен зинақорлық жасап, ақ некені бұзушыларға өлім жазасы бұйырылсын (Бұл жарғы да шаңырақтың бірлігін қамтамасыз еткен, неке парызына адалдықты талап еткен маңызы зор жаңалық). 5-ші жарғы. Өреде тұрған, тұсаулы жүрген сәйгүлік атты ұрлаған кісіге өлім жазасы бұйырылсын (Ол кезде "ер қанаты – ат" елдің, мемлекеттің соғыс күші ретінде бағаланды). 6-шы жарғы. Төбелесте мертігудің түріне қарай төмендегіше мүліктей құн төленсін: а) біреудің көзін шығарған кісі айыпқа қызын береді, ал қызы жоқ болса, қыздың қалың малын береді; ә) төрт мүшенің бірін мертіктірген кісі айыпқа ат береді. 7-ші жарғы. Ұрланған жылқы, өзге де құнды мүлік үшін он есе артық айып төлеттірілсін. Әз Тәуке хан заманында Шыңғые хан Жазасының жаңғырығы әлі де көшпелілердің құлағында еді. Көріп отырғанымыздай, Жеті жарғының 1- жарғысы Жосықтың 2-ші бабымен, 4-жарғы – Жосықтың 1-бабымен, 7-шы жарғы – Жосықтың 29-шы бабымен мазмұндас [12]. Енді Білік пен Жосықтың ел есінде сақталғанына мысал келтірейік. Халықтың салт-дәстүрін бұзғандар заңды бұзған ретінде жазаланады, Қонақ қондырмағанға айып бар. Қонақасыны дұрыс бермегендер – жазаға лайық. Тентекке әке-шеше ғана емес бүкіл ауыл, ақсақал жауап береді. Арақ ішіп өлгендерге жаназа шығарылмайды және бөлек жерленеді. Малдың өрісін, жусауын бұзғанға – айып. Күйеуі қайтыс болса, әйелі бір жылға дейін тұрмысқа шықпайды. Жесір әйел "ерден кетсе де елден кетпейді", күйеуінің аға немесе інісіне тұрмысқа шығуы тиіс. Егер әйел басқа біреуге кететін болса, бұл "жесір дауы" заңымен шешіледі. "Табалдырықты басу" қазақ арасында жаман ырым ретінде осы күнге дейін сақталған. Мысалы: "Табалдырықты баспа", "табаныңды тартпа", секілді тиымды келтіруге болады. Сонымен, біз Білік пен Жосықтың қазақ елі хандарының жарғысына және еліміздің әдет-ғұрып заңдарына айналғанын көріп отырмыз. Шындығында Білік пен Жосық заңдары халық жүрегінен орын алып, дүние таным сабағы ретінде Ұлы далаға кең жайылған. Алғашқы нұсқадағы Білік пен Жосық аты ұмытылғанымен, мазмұны өмір сүріп келеді. жүктеу/скачать 4.03 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|