Кипчаки евразии: история, язык и

новейшего происхождения. а сходны с нашею могилою в том отношении, что 
часто снабжали раскапывателей их массою золота и серебра». 
Міне, біз Семей тарихын нақты тереңдеуге мүмкіндік беретін 
мәліметке де келдік. Ол ең алдымен Г.Ф.Миллер суреттеген тас мүсін, 
топырақтан үйілген обалар, ұсақ-түйек алтын заттар. Бұл жерде анықтап 
алатын бір мәселе бар. Г.Ф.Миллер, И.Г.Гмелин және «Дархан-цорджының» 
қалдығын көзбен көрген басқа зерттеушілер оның жеті құрылыстан (полата) 
тұратынын сипаттайды, ал сол құрылыстардың бәрі де қалмақтың ламаистік 
храмынан (пұтханасынан) қалған ба, ол жағын ешкім де анықтамаған.
Әңгіме пұтхананың өзге құрылыстарынан бір километр (бір верста-екі 
километр шамасында) оқшау тұрған құрылыс туралы. Зерттеушінің айтуы 
бойынща ол мұнара түрінде салынған (возвышалось вроде башни), оның 
жанында байырғы түрік мәдениетінің тас балбалы (сынтас) екіге бөлініп 
сынып жатыр, дәл осы жерден бірнеше унция (1 унция- шамамен 30 грамм) 
алтын табылады.
Г.Ф.Миллерден қырық жыл кейін Семейге келген П.С.Паллас (1773 г.) 
алты құрылыстың бір бөлек (в куче), жетінші құрылыстың бір бөлек 
тұрғанын жазады::
«Первое строение, коего стены еще все стоят, лежит от берега 
слишком на триста сажень, а от прочих строений на 260 сажень (Сажын – 
шамамен 2,133 метр немесе 3 аршын-Ж.А.) близ берега. Оное состоит в 
простой складенной четвероугольной избе, девять квадратных аршин с 
половиною имеющей, у оной на восточной стороне к реке весьма узкие и 
низкие двери, а на южной три малых отдушины; дощатая глиною обмазанная 
кровля, уже провалилась. Выше оного строения река течение свое имеет с 
южной стороны, и обтекает длинной и узкой остров, которой так как и 
довольно пространная низменность, оброс под высокими берегами приятной 
вид придающим кустарником. От находящихся в куче, выше по реке, 
строений остались от больших двух и от одного третьего строения основания 
стены»(10,с.176).
Жалпы құрылыстар Ертіс жағалауына жақын орналасқанын 
П.С.Паллас сипаттамасынан жақсы аңғаруға болады, сонымен бірге мәтінді 
байыпты қараған адам мұнараның тұрған жерін де шамалайды. Бұл жер 
менің ойымша бұрыңғы Семей облысының губернаторының үйі, қазіргі 
музей ғимаратына жақын.

ХІХ ғасырдың жиырмасыншы жылдары Г.Ф.Миллер мен П.С.Паллас 
сипаттаған құрылыстардың орыны ғана қалды, дегенмен Г.Спасский сияқты 
зерттеушілер оны қолынан келгенше жүйеледі: 
«№1. Главнейшее здание в большею частью развалившиеся. Основание 
его состоит из камня, верх из необожженного кирпича, а кровля из древесных 
ветвей, коими и прочие здания, как заключить можно по остаткам были 
покрыты. 
№ 2. Здание укрепленное со всех четырех углов откосными столпами 
из необожженного кирпича. 
№3. Здание возвышенное на подобие пирамиды, уменьшающейся мало 
по малу в окружности. 
№ 4. Развалившееся здание разделенное на три жилья. 
№ 5, 6. Два развалившихся здания, разделенные стеной. 
№ 7. Здание, стоящее от других почти на половину версты и 
наполненное внутри щебнем. Оно по величине своей прочих менее и прежде 
возвышаясь на подобие башни служило для содержания на нем стражи» 
(14,с. 79). 
Егер біз шеткі мұнараға көбірек көңіл бөлсек, оның тас балбалмен 
арасындағы тікелей байланысы да анықтауды қажет етеді. Бұл жерде не ғұн 
дәуірі (Домбауыл, Қозы көрпеш ), не Түркі қағанаттарының дәуірі (Ақ сүмбе 
т.б.) есте болуы қажет. Сонымен бірге қайтыс болған адамның құрметіне 
топырақтан оба көтеру, тастан қоршау жасау, шығыс жағынан балбал орнату 
Дәшті –Қыпшақ заманында да жалғасты. Деректі тым әріден іздемей-ақ
В.Рубрукқа (XIII в.) сүйенейік: «Команы насыпают большой холм над 
усопшим и воздвигают ему статую, обращенную лицом на восток и 
держащую у себя в руке перед пупком чашу. Они также строят для богачей 
пирамиды, т.е. остроконечные домики, и кое-где я видел большие башни из 
кирпичей, кое-где каменные дома, хотя камней там не находится…»(13,с.59).
Сонымен біздің келтірген деректеріміз қалмақтың «Дархан-цорджы» 
аталатын ғибадатханасы ғұн, не байырғы түрік дәуірінің культтік 
ескерткішінің жанынан салынғанын дәлелдейді емес пе ?!
Семейдің біз қараған «Геометрический планында» Алаш жағында 
(Заречное) бірнеше ірі қорғандар көрсетілген. План жасаушылар оларды 
«чудские бугорки» деп атаған екен. Орыстың «чудь» дегені көнені білдіреді, 
қазақтың «мық» дегені сияқты. Картаға қарасақ Татар слабодкасының екі 

жағынан кездесетін қорғандар да тым көзге түсерлік. Қазақ зиратының 
жанында да бірталай қорғандар көрсетілген (Геометрический план от 1858 
г.). 1857 жылы кеден үйінің құрылысын саламын деп «Дархан-цорджы» 
үстінде И.А.Армстронг қазба жұмыстарын жүргізді (1,с.36).
Қазба жұмыстарынан тым ерте заманның жәдігерліктері шықты: 
«Когда снята была насыпь в уровень с окружающей площадью, тогда в 
некоторых местах, при ударении твердым телом об землю, происходил звук, 
обнаруживающий пустоту, а потому эти места и были разрыты. На одном из 
них находившемся в середине снятой насыпи, на глубине одного аршина от 
горизонта земли, оказалась могила, внутренние стены которой обложены 
были поставленными на ребро плитами шиферного сланца, а дно ея 
составлял слой такого же камня. Могила была длинною 2 аршина, шириною 
1 
3
/
4
арш. и вышиною 1 
1
/
2
аршина. По вскрытии могилы, найдены в ней 
человеческие кости, кроме черепа, сложенные в кучу к восточной стороне 
могилы. В пяти саженях от этой могилы, к юго-востоку, уже за чертою самой 
насыпи, были вскрыты еще две могилы. В одной из них, на глубине двух 
аршин, оказались сгнившие бревна, закрывающие могилу. Когда бревна 
были сняты, то в могиле оказались человеческие кости, без черепа, и по 
середине их круглая, деревянная, грубой отделки, на четырех ножках 
скамеечка, которая совершенно сгнила и от прикосновения распалась; 
уцелела одна лишь ножка. На этой скамеечке лежало несколько разных 
медных вещиц и каменные шлифованные просверленные бусы, составлявшие 
украшения женского наряда. В другой же могиле, точно также устроенной, 
найдены были тоже человеческие кости, без черепа, и две медные серьги. 
Кроме того, в той же насыпи найдено гранитное блюдце с возвышенными 
краями и с гранитною ручкою, вероятно, употреблявшееся для растирания 
красок, или других каких либо веществ, и при них заостренный кусок сланца 
с сохранившеюся на нем красною краскою».
Бұл қазба жұмыстарына байланысты 1861 жылы жазылған Лама Галсан 
Гамбоевтың тәпсірлері де тым ертерек уақытты нұсқайды: 
- «...подробное рассмотрение вещей, найденных в уцелевших 
насыпях, вероятно, существовавших за долго до построения храма Цорджин 
Кида, доказывает, что эти насыпи служили могилами шаманской эпохи, тем 
более, что постройка насыпей, разделенных на две части, верхнюю и 
нижнюю, служившую самою могилою, и найденные в сей последней, кроме 
человеческих костей без черепов, вещи медные и другие стеклянные 
принадлежность исключительно обычаям шаманов. Всматриваясь ближе в 
расположение насыпей и могил, из которых одна находится на глубине 1 
аршина (1 аршын - 0,711 м) от поверхности земли, в самом центре насыпи, а 

другие две уже за чертою насыпи, в расстоянии от нее 5 сажен и на глубине 
уже 2 аршин от поверхности земли, должно думать, что эти насыпи и могилы 
построены в разное время...»(3,152). 
Осының бәрін салыстыра отырып біз Семей жеріндегі тарихи 
ескерткіштер тым ерте дәуірге кетеді деп айта аламыз. 
Енді осы көне қоныс «Дархан-цорджы» атауына дейін қалай аталды 
екен, соған келейік. Мен осы сұрақты шешу үшін ғылыми зерттеудің 
айналымына «Эрчисын –сумэ» атауын енгізу қажет деп ілемін. Бұл атау ерте 
қалмақ деректерінің ішінде бар, осыдан он жыл бұрын мен «Эрчисын –сумэ-
храм на Иртыше» деген кітапша жазғанымда «Следует предположить, что 
«Эрчисын-сумэ» был основан в начале XVII века на месте более древнего 
поселения кимако-кыпчакского периода» деген пікірге келіп, бірақ ол жолы 
«Эрчисын сумэ» атауының құпиясын анықтауға шама жетпеп еді. 
«Эрчисын сумэ» атауы алғаш рет ойраттың атақты дін басы және 
ағартушысы Зая-пандитаның өмірбаяны жазылған «Сарин герл» (Ай сәулесі) 
кітабында кездеседі: «Он (Зая-пандита – Ж.А.) в году овцы (1643) провел 
зиму у Кундулунг-Убаши в (местности) Хасулаг. Совершив в полном виде 
молитвенные обряды по случаю (праздника) Цаган Сар, он (тем самым) 
посеял семена добродетели в людях.
В году обезьяны (1644) он (Зая-пандита) летом отправился к Очирту-
тайджи и провел лето (в его владениях). оттуда Дархан-цорджи просил его 
пожаловать в храм, находившийся на Иртыше (Эрчисын-сумэ). Из 
(местности) Коксалай-Баханаг через (местность) Хайдаг (Зая-пандита) 
откочевал к (рекам) Лэбши и Хара-Тала во владениях Очирту-тайджи. Курээ 
(Монастырь Зая-пандиты) прибыл к храму Дархан-цорджи и там провел 
зиму. 
Здесь Дархан-цорджи оказывал /Зая-пандите/ всевозможные почести 
он /Зая-пандита/ переводил «Мани Гамбум» и занимался другими делами, 
способствовавшими распространению драгоценной религии /Будды/...» 
(8,с.45-46). 
Бұл жерде «Хасулаг» атауына түсінік бере кеткен жөн. 1643 жылы Зая-
Пандита қыстаған жерді қазақ Кент-Қазылық деп атайды. Бұл сол заманда 
хошоуыттың атақты көсемдерінің бірі Көнделең тайшының (Кундулунг-
убаши) қыстауы. Қазіргі заманда Қазылық аты ұмытылған, бірақ қазақтың 
ауызша дәстүрінде «Үш Қазылық», «Бес Қазылық», «Он екі Қазылық» 
атаулары әлі де бар. Бір сөзбен айтқанда бұл Сарыарқадан Ертіске қарай 
ағатын Түндік өзенінің екі қапталындағы таулар жүйесі. Қазақта «Қазылық –
мал кіндігі» деген сөз бар, малға жайлы болған соң айтылады. Мәтінге 

қарасақ Цаған Сар (Ұзын сары) мерекесін Кент-Қазылықта қарсы алған Зая-
Пандита одан әрі Лепсі мен Қаратал бойында қоныс тепкен Очирту-Цэцэн 
тайшының еліне барып, одан Көксала-Бақанас арқылы Эрчисын сумэге 
келген болып отыр. Шақырып отырған Эрчисын сумэде иелік жасайтын 
Дархан-цорды (цорджы –бұл жерде молда деген мағынада, ламаизмде 
қолданылады). 
Зерттеушілер арасында «Эрчисын сумэні» Ертістің жоғарғы ағысында 
орналасқан Абылайын-китпен шатастыратындар бар. Шын мәнінде 
Абылайын киттің салынған уақыты 1650 жылдардың басы, оның ашылу 
құрметіне арналған тойға 1657 жылы Зая –пандита қатысады. Ал «Эрчисын 
сумэ» 1640 жылдары дүрілдетіп жұмыс істеп тұрған, жан-жақтан қалмақтар 
ағылып келіп бас қосатын, үлкен діни орталық. Зая-пандита 1644 жылы осы 
жерде тек діни ғана емес, сонымен бірге саяси шаруаларды атқарғаны сөзсіз. 
Бұл тарихнамада «Жоңғария» аталып кеткен дүрбен-ойрат (төрт ойрат) 
мемлекетінің жаңа көтеріліп келе жатқан тұсы еді. Батыр қонтайшы бастаған 
ойраттың ел басшылары 1640 жылы Тарбағатай баурайында «Ұлан бура» 
деген жерде кездесіп мемлекетті құру туралы мәмлеге келген.
Зая-Пандита 1639 жылы Тибеттен дін оқуын бітіріп келгенде Эрчисын 
сумэ ғибадатханасы жұмыс істеп тұрды деп болжаймыз. Мүмкін бұл 
ғибатахана ойраттардың Тарбағатайға жиналып бір мемлекетке бас қосуына 
да ықпал жасаған болар, себебі ол Еділ-Жайық бойына тым ішкернелей 
кірген торғауыттарға да, Ой Түндікті жағалай, Он екі Қазылық тауларын 
мекендеген хошоуыттарға да, Алтайды иемденген дербеттер мен чоростарға 
да кіндік орталық сияқты. 
«Эрчисын сумэ» қай заманға дейін ойраттарға қызмет жасады, ол жағы 
бізге белгісіз. «Қалмақтың Сарыарқамен қоштасып жылағаны» аталатын 
қазақ ішінде кең тараған жырларда: «Үш атамыз өткен тау, Үш мың қара 
біткен тау, Он екі қазылық, Ой Түндік, Айналасы толған жау» делінеді. Үш 
атасы шамамен жүз жылдай уақыт, сонда «Эрчисын сумэ» 1630-жылдары 
салынса 1730 жылдары өмір сүруі тоқтатты деуге болады.
К.Риттердің 1860 жылғы Семейге байланысты жазғаны бұл көне 
жәдігерліктің сол кездегі жағдайынан толық хабар береді: 
«…Семь Палат, представляющие теперь жалкие остатки 
обрушавшейся стены, едва возбуждают любопытство путешественников; 
подле них находится крепость Семипалатинск, которому он сообщил свое 
название. ...По тогдашним сказаниям, здесь жил какой-то Дархан Зарджи, 
имя которого, впрочем, более нигде не встречается…»(12,с.142). 

Сонымен К.Риттердің тұсында Эрчисын сумэнің иесі атанған Дархан-
цорджы ақыры «какой-то Дархан-Зарджи» атанды, бірақ қалай болғанда да 
оның аты Семейдің қалмақ дәуіріндегі тарихына біршама нақтылық беріп 
тұр. Тек ескертетін мәселе «Дархан-цорджы» Ресей авторлары шартты түрде 
ғана қолданған атау, оларға дерек берген қалмақ азаматтары осы жерде 
ертеде «Эрчисын сумэ» деген ғибадатхана бар еді, соның молдасы Дархан-
цорджы деп айтып отырғандықтан ғылыми айналымға қала атауы есебінде 
енді. Дархан –цорджының басты еңбегі көне дәуірдің атақты қарауыл 
мұнарасының жанынан будда дінінің пұтханасын салғандығы. «Эрчисын 
сумэ» атауын қазақ тіліне аударсақ «Ертістегі сүмбе» болып шығады. 
«Сүмбе» сөзін қазақ биік, жоғарыға шаншыла салынған құрылыстарға, биік, 
тік өскен ағаштарға т.б. қатысты қолданады. Моңғол тілінде кез келген діни 
құрылысқа (христиан, мұсылман, будда) қатысты қолдана беретін «сүм» 
деген сөз бар, бұл сүмбенің ауыз екі тілде оңайлатылған түрі, не түбірі 
болуға тиісті. Қазақтың «сүң», «сүңгі», «сүңгуір» т.б. сөздері де сол сөздің 
ағайыны деп танимыз. Түпкі мәні биікке шаншыла көтерілген, қарауыл 
мұнарасы, басында үшкір күмбезі бар құрылыс. 
-Міне, 
Семейдің байырғы замандағы атауы осы «Сүмбе». 
Сырдарияның жағасында, Қаратудың баурайында биікке шаншылған Ақ 
сүмбе мен Ертістің жағасында қалың елдің қонысы, өткелдің белгісі болған 
Эрчисын сумэнің арасында бір байланыс бары шәксіз.

жүктеу/скачать 4.03 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: