Оқулық Алматы, 013 Əож кбж қ Қазақстан Республикасы Білім жəне ғылым министрлігінің «Оқулық»
жүктеу/скачать 5.39 Mb. Pdf көрінісі
|
- Бұл бет үшін навигация:
- Литосферада жəне топырақта химиялық элементтердің орташа құрамының % көрсеткіші (А. П. Виноградов, 1950)
| Фосфор, апатит, фосфорит минералдары құрамына жəне топы-
рақ шіріндісінде, органикалық қосындыларда кездеседі. Топырақта фосфор, фосфор қышқылының тұздары фосфаттар түрінде болады. 11-кесте Литосферада жəне топырақта химиялық элементтердің орташа құрамының % көрсеткіші (А. П. Виноградов, 1950) элементтер литосфера топырақ элементтер литосфера топырақ О 47,20 49,00 С 0,10 2,00 Si 27,60 33,00 S 0,09 0,085 А1 8,80 7,13 Mn 0,09 0,085 Fe 5,10 3,80 Р 0,08 0,08 Са 3,60 1,37 N 0,01 0,10 Na 2,64 0,63 Сu 0,01 0,002 К 2,60 1,36 Zn 0,005 0,005 Mg 2,10 0,60 Со 0,003 0,0008 Ti 0,60 0,46 В 0,0003 0,001 Н 0,15 - Мо 0,0003 0,0003 171 5.10. Топырақтың сіңіру кешені жəне топырақтың сіңіру қабілеті Топырақ қопсыған кеуекті дене болғандықтан, оның түйірлерінің арасында əр уақытта бос кеңістіктер орын алады. Топырақтың сіңіру қасиеттерін қалыптастыруда топырақ құрамындағы ең майда ұнтақталған, көлемі 0,0001 мм-ден төмен коллоидты бөлшектер ше- шуші рөл атқарады. Бұл бөлшектер топырақтың əртүрлі органикалық жəне минералдық қосылыстарынан тұрады. Топырақтың сіңіру қасиеті деп, оның топырақ ішіндегі ерітінділерінің кейбір қосылыстарды, майда ұнтақталған минералдарды жəне органикалық қосылыстарды, микроорганизмдерді жəне ұнтақталмаған ірі заттарды өзіне сіңіріп, ұстап қалуын айтады. Топырақтың сіңіру құбылысы жалпы топырақтың дамуымен жəне топырақта өсетін өсімдіктерде күлді элементтердің (азот, т.б. қоректік заттардың) жиналуымен қатар жүреді. Əсіресе, өсімдіктердің қоректік элементтерінің жиналуы топырақтың сіңіру қасиетімен тығыз байланысты. Осы қасиеті арқылы топырақта өсімдіктерге керекті элементтер жиналады. Бұл салада орыстың ірі ғалымдары К. К. Гедройц, Д. И. Прянишников, А. И. Соколовский, И. Н. Антипов-Каратаев, В. А. Чернов, И. И. Горбунов, т.б. көп еңбек еткен. Əр түрлі топырақтардың сіңіру қасиеттері əр деңгейде бола- ды. Ол көбінесе, топырақтағы өте жоғары бөлшектерге (дисперсті), түйірлерге, коллоидты бөлшектердің мөлшеріне байланысты. Топырақ неғұрлым қарашіріндіге бай жəне механикалық құрамы ауырлау балшықты болса, соғұрлым оның сіңіру қасиеті де мол, ал топырақта қара шірінді аз, құрамы жеңіл құм немесе құмдақ болса, оның сіңіру мүмкіндігі де шамалы келеді. Академик К. К. Гедройцтың тұжырымдамасында топырақтың сіңіру қасиеті деп оның топырақ ішіндегі ерітінділерінің кейбір қосылыстарын, майда ұнтақталған ми- нералды жəне органикалық қосылыстарды, микроорганизмдерді жəне ұнтақталмаған ірі заттарды өзіне сіңіріп, ұстап қалу мүмкіншілігін айтады. Сіңіру оның тəсілдеріне қарай, бірнеше түрге: механикалық, физикалық, физикалық-химиялық, химиялық жəне биологиялық сіңірулерге бөлінеді (К. К. Гедройц, 1933). Топырақтың құралу жəне даму процестері онда өсімдіктердің азот жəне күл қоректік заттарының жиналуымен қабаттас жүреді. Ал топырақта өсімдіктердің қоректік заттарының жиналуы оның сіңіру қабілетімен тығыз байланыста болады. 172 Топырақтың сіңіру қабілеті деп оның өзінде ерітінді жəне судағы лайлы заттарды, газдарды ұстап қалуын айтады. Сіңіру қабілеті – əр топырақта əртүрлі болады, ол көбінесе өте ұсақ бөлшектердің көп болуына байланысты келеді. Мұндай топырақтың сіңіру қабілетін күшейтетін ұсақ бөлшектерді колло- идты бөлшектер деп атайды. Коллоидты бөлшектердің мөлшері 0,001 миллиметрден ұсақ болып келеді. Табиғатта коллоидты бөлшектердің шығатын мына: 1) тау жыныстары бұзылуынан, 2) органикалық заттардың ыдырауынан болатын екі жолы бар. Осыған байланысты топырақ коллоид бөлігінің құрамына органикалық жəне минералдық заттар кіреді: біріншісі – топырақ шіріндісінің құрамында, екіншісі – балшық құрамында болады. Коллоидтар топырақта тұрақты тұнба гель түрінде кездеседі. Сіңіру қабілеті бес түрге бөлінеді: Өсімдікке қажетті қоректік заттардың топырақта жиналуы оның сіңіру қабілетімен тығыз байланысты болады. жүктеу/скачать 5.39 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|