100
Кейінірек Д. Б. Эльконин жетекші іс-əрекет ұғымын ары қарай
дамытып, тағы екі белгіні қосады.
Бірінші белгі: жетекші іс-əрекет, аталмыш жас шамасы үшін
баланың ересектермен жəне құрдастарымен қатынастарының
жетекші типін белгілейді. Жетекші іс-əрекеттің əрбір
формасы
қарым-қатынастың нақты түріне байланысты болады.
Барлық жас шамалары үшін қарым-қатынастың жетекші
типтері əлі де болса көрсетілмеген. Г. А. Цукерман еңбектерінде
ынтымақтастықтың типтерін көрсетуге тырысады.
Екінші белгі: жетекші іс-əрекет баланы сəйкес жас шама-
сында дамудың бастауы болып табылатын əлеуметтік ортаның
элементтерімен байланыстырады.
Олар болашақтағы жаңадан
құрылатын элементтердің үлгісін қамтитын мінсіз қалыпты
анықтайды. Орта шынымен дамудың бастауы болып табыла-
ды, алайда баланың əлеуметтік ортасының өзі ұзақ уақыт бойы
аса өзгере қоймайды. Баланың ортаның əртүрлі
элементтеріне
сезімталдығы немесе сензитивтілігі өзгереді. Оны сөйлеу-тілі
дамуының үлгісінде оңай түсіндіруге болады. Сіз бір жасқа
толмаған немесе бес жастағы балаға сіз бар мейіріміңізбен:
«Құлыншағым менің!» деп айтсаңыз, бірі күлсе, екіншісі қабағын
түйіп, жаратпай қалады. Бірінші жағдайда бала мейірімді үнге
бағдарланады. Ол үшін сіздің оны қалай атасаңыз да бəрібір.
Мектеп жасына дейінгі жас шамасындағы бала семантикаға
назар
аударады, яғни ол үшін сөздің мəні маңызды (жетекші).
Осы мысалдың негізінде салыстырмалы түрде тұрақты ортада
дамудың əртүрлі жас шамаларында əрқилы жаңадан құрылған
элементтердің қалыптасуына əкелетінін түсінуге болады. Яғни,
жетекші іс-əрекет өзгереді – ортаның əртүрлі құраушыларына
сезімталдық өзгереді. Іс-əрекет
ортада ненің маңызды, ненің
қосымша екендігін, баланың не нəрсеге бағдарланып,
немен
əрекетке түсетінін анықтайды.
А. В. Петровский жетекші іс-əрекет тұжырымдамасына
қатысты бірқатар сын пікірін айтады. Тек жетекші іс-əрекет ғана
емес, іс-əрекеттің басқа түрлері де дамудың себепшісі болады.
Алайда Д. Б. Эльконин дамудың белсенділігі туралы қағиданы
құрастыруда іс-əрекет түрлерінің жүйесі жетекші түрімен қатар
дамудың себепшісі екендігі айтады. Жаңа жас шамасына өткенде
жетекші іс-əрекет өздігінен автоматты түрде пайда болмайды.
101
Эльконин жетекші іс-əрекеттің шығу тегі, пайда болу жағдайлары,
даму кезеңдері жəне трансформациялары бар деп тұжырымдаған.
Ғалым құралды пайдалану, ойын, оқу іс-əрекеттерінің мысалында
жетекші іс-əрекеттің тарихын жақсы түсіндіріп өткен.
Достарыңызбен бөлісу: