252
«Мен – тұжырымдамасының» когнитивтік құрылымы
Жалған əлде шын пікірге, əділ білімге сүйенгеніне қарамастан
тұлғаның өзін-өзі суреттеуі өзіне сендірерлік. Мен – бейнесін
қалыптастыруға апаратын өзін-өзі қабылдаудың айқын тəсілдері
əртүрлі болуы мүмкін. Бір адамды суреттеу үшін қолданылатын
абстракты мінездемелердің белгілі бір оқиға немесе жағдаймен
байланысы жоқ. Тұлғаның жалпылама қорытылған бейнесінің
элементтері ретінде олар, бір жағынан,
оның қылықтарындағы
тұрақты, қалыптасқан беталысты көрсетеді, ал, екінші жағынан,
біздің қабылдауымызды таңдай білуіміз. Өз-өзімізді бейнелеу,
суреттеу кезінде де осындай жағдай болып жатады: сөз арқылы
біз өзіміздің əдеттегі өз-өзімізді қабылдауымыздың негізгі
мінездемелерін айтуға тырысып жатамыз. Бұған неше түрлі
рөлдік, мəртебелік тұлғаның психологиялық мінездемелері,
мүлік
суреттеу, өмірлік мақсаты жəне т.б. жатады. Осының
барлығы «Мен» бейнесіне кіреді – кейбірі тұлға үшін маңыздылау
болса, кейбіреуі үшін маңызы төменірек. Өз-өзін суреттеу
элементтерінің мəнділігі жəне олардың лауазым сатысы өзгеріп
тұрады. Бұл өзгерістер контекстке, тұлғаның өмірлік тəжірибесіне
немесе жай бір сəт əсерлігіне байланысты болып тұрады. Өз-өзін
суреттеудің бұл түрі – ол əр тұлғаның ерекшелігін суреттеу тəсілі.
«Мен – тұжырымдамасының» бағалау, жүйелілік құрылымы
Нұсқаның əсерлілік құрылымы адамда бағалау жəне эмо-
ция тудырады, өйткені когнитивтік
құрылым адамға парықсыз
қабылданбайды. Бағалау жəне эмоцияның қарқындылығы кон-
текстке жəне де когнитивтік мазмұнына байланысты.
Өзін-өзі бағалауы тұрақсыз, өйткені ол əртүрлі жағдайға
байланысты өзгеріп тұрады. Тұлғаның өзі туралы жан-жақты
суреттеуін бағалаушы көзі оны қоршаған қоғамдық, мəдениетті
орта болып табылады. Бұл ортада
бағалық білімдері тіл
мағынасында есепке алынады. Тұлғаның бағалау көзқарасын
қалыптастыратын көзі, іс-əрекеттерге деген реакция жəне өздік
бақылау болып табылады. Өз-өзін бағалау тəсілі тұлғаның өз-өзін
сыйлау сезімінің даму деңгейін көрсетеді, жалпы құндылығын
жəне «Мен» деген салаға жататын жағымды көзқарасының байла-
нысын білдіреді. Өзінің құндылығын қалыптастыруға ұмтылатын
тұлғаның өзін-өзі бағалауы
оның саналы ой толғауынан
байқалады. Бірақ ол жасырын əлде ашық түрінде кез келген өз-өзін
253
суреттеуінде кездеседі. Өз-өзіне баға беруді толық түсіндіретін
маңызды үш фактор бар.
Біріншіден, оны қалыптастыруда нақты «Мен» – бейнесімен
мінсіз «Мен» – бейнесін салыстыру маңызды рөл атқарады,
яғни адамның қандай болғысы келетінін елестете отырып са-
лыстыру. Шынайы мінездемелері адамның идеалды «Мен» –
бейнесіне жақындаса түссе, онда оның өзін-өзі бағалауы жоғары
болмақ. Егер берілген мінездемелермен өмірдегі шынайы жеткен
жетістіктерін салыстыру кезінде үлкен арақашықтық сезімі, онда
адамның өзін-өзі бағалау өлшемі төмен болмақ .
Өзін-өзі бағалаудың қалыптасуында екінші маңызды фактор –
қоғамның осы адамға деген көзқарасы, реакциясы, басқа сөзбен
айқанда, адам өзін-өзі бағалауда, басқалардың бағалауымен са-
насады. Өзін-өзі бағалауды қалыптастырудың
тағы да бір фак-
торы, бұл факторда жеке тұлға өзінің іс-əрекетінің табысты бо-
луын, табысқа, жетістікке қол жеткізуін сəйкестік призма арқылы
бағалайды. Тұлға бір нəрсені жақсы істеп жатырмын деген ойдан
емес, керісінше өзімнің белгілі бір ісімді таптым, таңдадым жəне
де менен басқа ешкім оны мен сияқты істей алмайды деген ой
қалыптасады.
Жағымды «Мен – тұжырымдамасы» өзіне деген көзқарас, өзін-
өзі сыйлай білуге, өзін-өзі қабылдауды, өзінің жалқы құндылығын
сезуге теңеледі; жағымсыз «Мен – тұжырымдамасының» синонимі
ол – өзіне деген жағымсыз көзқарасы, өзін-өзі қабылдамауы, өзін-
өзі кем (төмен) санауы.
«Мен – тұжырымдамасының» іс-əрекеттік компоненті
Адамдар барлық жағдайда өз ықтиқатымен санасып, іс-
əрекет жасамайтыны баршамызға белгілі ақиқат.
Кез келген
бағыттаушылық бір белгілі нысанамен байланысты болады.
«Мен – тұжырымдамасының» ерекшелігі мынада: объекті бо-
лып сол бағыт иеленушісі саналады. Мен бейнесіне қатысты
бағалаумен эмоциялар өте күшті əрі тұрақталған болып келеді.
Басқа адамның сен туралы көзқарасына мəн бермеу оңай, өйткені
неше түрлі психологиялық қорғаныс құралдары бар. Ал өз-өзіңе
деген көзқарасыңа келсек, бұл жерде ешнəрсе көмектесе алмай-
ды. Өйткені өзіңе деген көзқарасыңды ешкім өзгерте алмайды.
Міне, «Мен – тұжырымдамасының» түсінігі беріліп,
оның
құрылымдық
компоненттері
анықталды. «Мен
254
–
тұжырымдамасының»
қалыптасуы
тұлғаның
жеке
ерекшеліктерінің негізінде қаланады жəне де бір-бірімен үйірлік
механизмінің əсерінен де болады.
Адамның
психологиялық-əлеуметтік
даму
үдері,
тұлғаның «Мен – тұжырымдамасының» қалыптасу кезеңдері
Э. Эриксонның шығармашылық жұмыстарында толық ашылған.
Достарыңызбен бөлісу: