«Мәдени мұра» Мемлекеттік бағдарламасының кітап сериялары

 178
179
Батыс беті /БК. І. 1–42/
1. Тəңірі текті, тəңірі жаратқан түрік Білге қаған сөзім. Əкем түрік 
Білге қаған бөдке (тақ киесіне) тұтқа болды. Онда игі ... [........] ....
алты есір (тақ), тоғыз-оғыз иесі, едіз-жерінің даңқты бектері, халқы 
............[...........] түрік Тəңірі
2. Жоғары қаған отырдым. [Қаған] отырған соң өлген Ағамды ойла-
дым. Түрік бектері, халқы марапаттап, қуанып, көрер көзі [қаған] 
үйіне бұрылды. Бөдке (тақ киесіне) өзім тұтқа болып, мұншама 
ауыр төр (үкімет) [ісін] төрт тараптағы халыққа орнықтырдым. 
Жоғарыда көк Тəңірі, төменде қара жер жаратылғанда, екі арасында 
адам баласы жаралған.
3. Адам баласы үстіне ата-бабам Бұмын қаған, Істемі қаған [таққа] 
отырды. [Таққа] отырып түрік халқын, елін (мемлекетін), төрін 
орнатты, қалыптастырды. Төрт тараптағылар қарсы жау болды. Қол 
аттандырып, төрт тараптағы халықты бағындырды. Бағындырып 
бейбіт қылды. Басы барды жүгіндірді, тізеліні бүктірді. Ілгері 
Қадырхан-жынысына дейін, Кері –
4. Темірқақпаға дейін иеленіп, қоныстандырды. [Кезінде] екі аралық-
та иеліксіз жүрген көк түріктер осылай отырар еді. Білікті қағандар 
болған, айбынды қағандар болған. Бұйрықтары (қолбасшылары) да 
білікті болған, айбынды болған. Бектері де, халқы да түзу болған 
екен. Содан елдік құрып, тұтқа болды. Ел болып, төрін орнатты. 
Сөйтіп өздері кергек болды.
5. Жоқтап, жылап-сықтаушылар: күншығыстағы Бөклі шөлі елінен, 
табғач, түбүт /тибет/, авар, үрім, қырғыз, үш-құрыхан, отыз-татар, 
қытай (кидан), татабылардан осыншама халық келіп жылап-сықтап, 
жоқтады. Осындай даңқты қағандар еді. Одан соң інісі ағасындай
6. болмады. Ұлы əкесіндей болмады. Біліксіз қағандар [таққа] отырды. 
Əлсіз қағандар [таққа] отырды. Бұйрықтары (қолбасшылары) да 
біліксіз, əлсіз болған еді. Бектері, халқы түзу болмағандығы үшін, 
табғач қағанның алдауына сенгендіктен, арбауына көнгендіктен, 
інілі-ағалының кектенгендігінен, бектер мен халықтың
7. ымырасыздығынан түрік халқы орнатқан елінен айырылды. 
Хандық құрған қағанынан айырылды. Табғач халқына бек ұлдары 
құл болды. Сүліктей қыздары күң болды. Түрік бектері түрік атын 
жойды. Табғачшыл бектер табғач атын тұтынып, Табғач қағанға 
бағынды. Елу жыл
8. Ісін-күшін берді. [Олар] ілгері-күншығыста – Бөклі қағанға дейін 
жаулады. Кері – Темірқақпаға дейін жаулады. Табғач қағанға [басқаның] 
елін, төрін алып берді. Түріктің күллі қара халқы былай десті: «Елді 
халық едім, елім енді қане? Кімге ел құрап бере мін?» – десті.
9. «Қағанды халық едім, қағаным қайда? Қай қағанға ісімді, күшімді 
беремін», – десті. Осылай деп табғач қағанға жау болды. Жау 
болып, қарсы тұрып, əрекет етіп, [қайта] құлады. [Табғачқа] қайта 
бағынды. Бүйтіп ісін-күшін бергілері келмеді: «Түрік халқын 
қырайық, ұрпағын жояйық», – десті. Жоғарыда
10. Түрік Тəңірісі, киелі Жер-суы былай депті: «Түрік халқы жоқ бол-
масын деп, халық болсын» деп, Əкем Елтеріс қағанды, анам Ел-
білге қатынды Тəңірі төбесінде ұстап жоғары көтерді. Əкем-қаған 
он жеті ер жинапты. Тыста /сыртта/ жортып жүр дегенді бəрі есітіп, 
қаладағылар тауға кетті. Таудағылар
11. сонда барып қосылды. Жиналып жетпіс ер болды. Тəңірі күш берген 
үшін Əкем-қағанның əскері бөрі сияқты еді. Жаулары қой сияқты еді. 
Ілгері, кейін шапқылап [қол] жинады, [халықты] көтерді. Барлығы 
жеті жүз ер болды. Жеті жүз ер жиналып елсіреген, қағансыраған 
халықты, күңденген, құлданған халықты, түрік төрінен айырылған
12. халықты Ата-бабам төрінше орнатты, үйретті. Төлес, тардуш 
халқын сонда құрды, ябғу, шад [атағын] сонда берді. Алдағы табғач 
халқы жау еді. Сыртта Баз-қағанның тоғыз-оғыз халқы жау еді. 
Қырғыз, құрыхан, отыз-татар, қытай (кидан), татабы – бəрі жау еді. 
Əкем-қаған мұнша ... [..........] ..... халықты ....... қырық
13. жеті жолы жорыққа аттанды. Жиырма рет соғысты. Тəңірі 
жарылқағаны үшін елді елсіретпеді, қағандықты қағансыратпады. 
Жауын баз қылды. Тізеліні бүктірді, бастыны жүгіндірді. Əкем-
қаған елін, (төрін) орнатып, ұша барды. Əкем-қағанға бас етіп Баз-
қағанның балбалы қойылды. Əкем-
14. қаған өлгенде өзім сегіз жаста қалдым. Ол төрдің үстіне Ағам-
қаған отырды. Отырып түрік халқын қайта орнатты, қайта игі етті. 
Шығайды бай қылды, азды көп қылды. Ағам-қаған таққа отырғанша 
өзім тегін ... [.......] Тəңірі жарылқағандығы үшін
15. он төрт жасымда тардуш халқының үстіне шад болып отырдым. 
Ағам-қағанмен бірге Жасыл өзенге, Шаңдуң жазығына дейін 
жорық жасадық. Кері – Темірқақпаға дейін жорық жасадық. Көгмен 
жотасын асып қырғыз жеріне дейін жорық жасадық. Барлығы 
жиырма бес рет жорыққа шығып, он үш рет соғыстық. Елдігін 
елсіреттік, қағандығын қағансыраттық. Тізеліні
16. бүктірдік, бастыны жүгіндірдік. Түргеш халқы [өз] түркім, халқым 
еді, білместігі үшін, жаңылғандығы, жаза басқандығы үшін қағаны 
өлді. Бұйрықтары, бектері жəне өлді. Он-иелік халқы бейнет 
көрді. Атамыз-бабамыз тұтқан жер-су иесіз қалмасын деп аздаған 
халықты құрап, [.......] Барс оларға бек
17. болды. Қаған атын сонда біз бердік. Сіңілім (қарындасым), хан 
қызын бердік. Өзі жаңылып, қағаны өлді. Халқы күң, құл болды. 
Көгмен жер-су иесіз қалмасын деп Аз, қырғыз халқын құрап, 
жаратып келдік. Соғыстық ...... .[.............] қайта бердік. Ілгері 
Қадырхан жынысын аса халықты анша қондырдық. Анша еттік. 
Батыстағы

 180
181
18. Кеңү-тарбанға (Сарыарқа) дейін түрік халқын біз анша қондырдық. 
Анша еттік. Ол заманда құл құлды болған еді. Күң күңді болған 
еді. Інісі ағасын білмес еді. Ұрпағы əкесін білмес еді. Анша 
құраған, анша еткен еліміз, төріміз еді. Түрік, оғыз бектері, халқы, 
тыңдаңдар! Жоғарыда Тəңірі баспаса, төменде жер тілінбесе,
19. түрік халқы, еліңді, төріңді кім жояды? Біріксең етті. Түрік халқы, 
баз кештің, өкін! Бірлігің жасап еді, білікті қағаның болғандай-ақ 
болып еді. Жақсы еліңе өзің кінəлісің, жаңылдың. Жаман шатас-
тың. Қарулылар қайдан келіп қиратты? Сүңгілілер қайдан келіп 
жайратты? Киелі Өтүкен жынысы халқына бардық. Ілгері барған 
жерге дейін бардық. Батысқа
20. жеткен жерге дейін бардық. Барған жерден не береке таптық? Қаның 
өзен боп ақты. Сүйегің тау боп жатты. Бек ұл ұрпағың құл болды. 
Сүлік қыз ұрпағың күң болды. Білместігіңнен, парық сыздығыңнан 
Ағам-қаған дүниеден ұшты. Бас етіп қырғыз қағанының балбалын 
тіктім. Түрік халқының атақ-даңқы өшпесін деп Əкем қағанды,
21. анам қатынды ұлықтаған Тəңірі, ел берген Тəңірі, Түрік халқының 
атақ-даңқы өшпесін деп Тəңірі мені қаған отырғызды. Ең болмаса 
дəулетті халықты билемедім. Іші ассыз, сырты тонсыз, əлсіз, нашар 
халықты басқардым. Інім Күлтегінмен, екі шад, інім Күүлі-чормен 
ақылдастым. Əкеміз,
22. ағамыз иелік еткен халықтың атақ-даңқы өшпесін деп, түрік халқы 
үшін түн ұйықтамадым. Күндіз отырмадым. Інім Күлтегінмен 
бірге, екі шадпен бірге өліп-талып иелік еттім. Осылайша иелік 
етіп, ебтегі халықты өз-ішінен жауластырмадым (от-су қылмадым). 
Мен өзім қаған боп отырғанда жер-жерден босқан халық жаяу, 
жалаңаш, өліп-жітіп қайта
23. келді. Халықты көтерейін деп терістікте оғыз халқына, ілгері қытай 
(кидан), татабы халқына, түстікте табғачқа қарсы он екі рет аттан-
дым. Одан соң Тəңірі жарылқап, құтым-бағым бар болғандықтан, 
несібем бар болғандықтан, өлімші халықты тірілттім. Жалаңаш 
халықты тонды қылдым. Шығай /кедей/ халықты бай қылдым.
24. Аз халықты көп қылдым. Ығыр елдікті, ығыр қағандықты игі 
(тыныш) еттім. Төрт тараптағы халықты бағындырып бейбіт еттім, 
жаусыз қылдым. Көбі маған кірді. Он жеті жасымда Таңғытқа 
жорыққа аттандым. Таңғыт халқын талқандадым. Əулетін, ханы-
мын, жылқысын, дүние-мүлкін олжалап алдым. Он сегіз жасымда 
Алты баулы соғдаққа
25. аттандым. Халқын онда бұздым. Табғач Оң-тұтық бес түмен /елу 
мың/ қолмен келді. Ыдуқ-баста соғыстым. Ол қолды онда жойдым! 
Жиырма жасымда Басмыл Ыдықұт басыбайлы иелік халқым еді. 
Керуен жібермеді деп жауладым. ...... ....[............]. . .бағындырдым.
Қалыңын (малын) ебіме келтірдім. Жиырма екі жасымда Табғачқа
26. қарсы аттандым. Чача-сеңүннің сегіз түмен (сексен мың) қолы мен 
соғыстым. Қолын онда жойдым. Жиырма алты жасымда Чік халқы 
қырғызбен бірігіп жау болды. Кемді (өзен) кешіп, Чікке қарсы 
аттандым. Өрпенде соғыстым. Əскерін шаншыдым. Жиырма жеті 
жасымда қырғызға қарсы аттандым. Сүңгі батар
27. қарды сөгіп (кешіп), Көгмен жынысын айналып өтіп, қырғыз 
халқын өкшелей қудық. Қағанымен Соңа жыныста соғыстым. 
Қағанын өлтірдім. Елін жаулап алдым. Сол жылы Түргешке қарсы 
Алтын-жынысын асып, Ертіс өзенін кешіп, жорыққа аттандым. 
Түргеш халқын өкшелей қуаладым. Түргеш қаған қолы отша, 
боранша келді.
28. Болчуда соғыстық. Қағанын, Ябғуын, Шадын онда өлтірдім. Елін 
сонда алдым. Отыз жасымда Бесбалыққа қарай аттандым. Алты 
жолы соғыстым. Қолын бағындырып жойдым. Анда Ордадағы 
адамдар түгел қашып кеткен. [Басшысы] жазаланды ....... [..........] 
кісісі ұғысқалы келді. Бесбалық сол үшін озды (бағы жанды). 
Отыз
29. бір жасымда қарлұқ халқы есі кетіп бірде еріп, бірде кетіп жүріп 
жау болды. Тамағ Ыдуқ-басында соғыстық. Қарлұқ халқын қыр-
дым.Сонда алдым. Басмылдың қара халқы Қарлұқ халқымен бірі-
гіп соғысуға келді. Соғыстым, жойдым. Тоғыз-оғыз менің халқым 
еді. Тəңірі, Жер киесіне ұшырап
30. тасаттық беретін күні /өдіңе күні/ жау болды. Бір жылда төрт 
жолы соғыстым. Ең ілкі Тоғу қаласына Тоғла өзенін жүзіп кешіп 
өтіп келді. Қолы келді. Екінші рет Андарғуда соғыстым. Қолын 
найзамен шаныштым. Үшінші рет Чуш басында соғыстым. Түрік 
халқы бытырап, жаман
31. əлсіреді. Оза келген қолын шаптым. Өлімші болғандары қайта 
тірілді. Онда Тоңра, Иылпағутынның бір иелігін Тоңалтегін 
кешеніне қоршап алып шаптым. Төртінші рет Езгентқадазда 
соғыстық. Қолын онда шаншыдым, талқандадым. Отыз екі жасым-
да Мағы қорғанды қыстағанда жұт болды. Жазында
32. оғызға қарай аттандым. Ілкі қол шайқаста еді. Екінші қол ебде еді. 
Үш оғыз /қарлұқ/ қолы жетіп келді. Жаяу-жалпы қалды деп алғалы 
келді. Жау қолының жартысы ебті жұлғалы (талқандауға) барды. 
Жарты қол найзаласқалы келді. Біз аз едік. Əлсіз едік..... [...........]... 
Тəңірі күш бергендіктен, онда жеңдік (шаншыдық), 
33. ыдыраттық. Тəңірі жарылқағандықтан, мен өзім билік жүргіз-
гендіктен, Түрік халқы осылайша иелік етті. Інісі, мен, осылайша 
басшылық етіп, иелік етпеген болсам, түрік халқы, өлімші болар 
едің, жоқ болатын едің. Түрік бектері, халқы, осыны ойлап, осыны 
білгейсің. Оғыз халқын жаулаймын деп аттандым.
34. Ебін, барқын бұздым. Оғыз халқы Тоғыз-татарлармен бірге 
жиылып келді. Ағуда екі ұлы соғыс жүргіздік. Қолын талқандадым. 
Елін онда алдым. Осылай бағындырып алдым. Тəңірі жарылқағаны 

 182
183
үшін менің отыз үш жасымда əдейі [жауласқан] жау жоқ еді. Уақыт 
талабының күші
35. [бəрін де] жасайды. Алып қаған да жаңылады (қателеседі). 
Жоғарыда Тəңірі, киелі Жер-су Ағам-қағанның құтын қолдамады. 
Тоғыз-оғуз халқы жерін-суын тастап табғачқа барды. Табғач[........] 
бұл жерге келді. [Бір] игілік істейін деп ойладым....... халық.......
36. Жаңылғанда ......[...........]....... түстікте Табғачтың атақ-даңқы 
жоқ болды. Бұл жерде [олар] маған құл болды. Мен өзім қаған 
отырғандықтан, түрік халқын жаман қылмадым. Елін, төрін игі 
етіп, иелігімде ұстадым. Ыдуқ-басында жиналып. ...[.........]. . . .
37. Онда соғыстым. Қолын шаныштым. Ішке (Ордаға) бағынышты 
болды. [Менің] халқым болды. Өл десем – өлді. Селеңіні ылдидай 
жорыттық. Қараған шатқалында ебін, барқын онда бұздым......[.....
.........]-жынысқа бұрылды. Ұйғыр елтебері жүздеген ерімен ілгері 
қашып кетті.
38. . . . [.........]. . .Түрік халқы аш еді. Оларға жылқы алып, тойдырдым. 
Отыз төрт жасымда оғыздар қашып табғачқа кірді. Өкініп 
аттандым. Ашуланып келіп ұлдарын, қатындарын олжалап алдым. 
Екі елтеберлік халық. . .[..................]....
39. ... [...............] . . . . . . татабы халқы табғач қағанға бағынды. Елшісінен
жақсы сөз, жылы лебіз келмеді – деп, жазында аттандым. Халқын 
онда бұздым (талқандадым). Жылқысын, барын анда алдым. Қолы 
жиналып келді. Қадырхан жынысында қой жылы [..............].........
40. ......[.............] [оның] тұрағына, жеріне, суына қонды. Түстіктегі 
Қарлұққа қарсы аттан деп Тұдун-ямтарды жібердім. Ол барып 
соғысты. Қарлұқ Елтеберін жойды. Інісі бір қорғанға қашып 
барды... [........]....
41. ...[...........]....... керуені келмеді. Оны жазалайын деп аттандым. 
Қорушы екі-үш кісілер қашып кетті. Қара халық қағаным келді деп 
қолпаштап, қуанды. Атсыз қалғандарға ат бердім. Атағы кішілерді 
өсірдім.
42. ...... [...........] Көк-өңігіні /Онгийн өзені/ өрлей қолмен жортып, жеті 
түнді жеті күнге жалғап сусыз кештім. Чораққа аттанып жолшы 
ерді....[........] кешінде шап [тық]

жүктеу/скачать 2.89 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: