Ж. Б. Аширбекова

91 
на, мұрындарының ұшын тигізіп, беттеседі екен. Ертеректе қа-
зақтар да бір-бірімен ашық сүйісіп жатуды ұят санаған. Әсіресе, 
ер адамдар арасында мүлдем жӛнсіз, ерсі қылық кӛрінетін. 
Ғашықтар ғана сырт кӛзден тасада, оңаша ӛбісіп, құмарланатын 
болған. Әкелері балаларының бетінен сүймей, маңдайынан ғана 
иіскеген. Мұның бәрі инабаттылыққа, далалық дәстүр мен 
мәдениеттің кӛрінісіне жатады. Тағы бір қызық дерек болгар-
ларға қатысты. Оларда мақұлдағандықтарын білдіру үшін баста-
рын шайқап, келіспегендіктерінің белгісі ретінде бас изейтін 
әдет бар екен. Мұның бәрі, ғалымдардың айтатынындай, рәміз-
дердің сигнификативті (білдіруші, мән-мағына танушы) сипаты-
нан хабар береді. Рәміздердің негізіне нышандардың да, әдет-
ғұрыптар мен мағлұматтық, эмоциялық және басқа арнайы 
астарлар жиынтығынан тұратын тӛл болмысы болатындығын 
білдіреді. 
Рәміздер нақты субъектілерге (адам, ұлт, мемлекет, әр 
алуан қауымдастықтар, т.б.) қатысты сипаты, мазмұны мен мәні 
тұрғысынан таптырмайтын мағлұмат кӛзі ретінде ӛзара қарым-
қатынас мақсаттарына ғана қызмет етіп қоймайды, сонымен 
бірге сол субъектілердің ӛз ерекшеліктері мен қайталанбас дара 
болмысын, ӛз «менін» (мемлекеттік рәміздерге қатысты - «мен - 
мемлекет») терең сезініп-білуіне және оларды басқалардың ал-
дында паш етуіне мүмкіндік береді. Яғни, егер ӛмір дегеніміз ӛз 
«менінді» таныту деген философиялық пайымдауға жүгінсек, 
рәміздердің мәдени-нышандық қызметтің бір түрі ретінде тарих 
бұралаңдарында жоғалып кетпей, осы күнге дейін жетуі әрі 
олардың адамдар арасындағы жеке қарым-қатынастан бастап, 
халықаралық қатынастар, саласындағы ресми рәсімдерге дейінгі 
ауқымды аяны қамтитын кеңістікте қазір де кең қолданылып 
жүру сырын аңғаруға болады. Мемлекеттік рәміздердің тарихы 
- бұл тӛменнен жоғарыға дейін жетіліп, осы заманғы түрлер 
қалыбына (формасына) түскен әлемдік ӛркениеттің даму жолы. 
Оған ой жүгірте отырып, қастерлі белгілеріміздің біз үшін несі-
мен қымбат, несімен қасиетті және олар неліктен әр мемлекеттің 
әлеуметтік-саяси және қоғамдық тіршілігінде тіпті, бүкіл әлем-
дік қауымдастық ӛмірінде аса маңызды рӛл атқарады деген са-
уалдарға жауап табуға әбден болады. 

92 
Елтаңбалардың пайда болуы. Елтаңбалар Батыс Еуропада 
XI-XII ғасырларда, кресті жорықтар деп аталатын уақытта пайда 
болатын. Олардың пайда болуына ықпал жасаған сылтаулардың 
бірі, сол уақыттағы рыцарлар қарулануының ерекшеліктері. От-
шашпалы қару ол кезде болмаған, қылыштар, семсерлер, найза-
лар, жебелермен шайқасатын. Осы қарулардан жауынгердің сақ-
тану қажеттілігі ерекше қарулануға алып келді. Жауынгерлер 
әлеуметтік билік қоғамына тиесілі тұлғалар, бастан аяқ темірден 
қапталған темірмен қапталған: дулыға, сауыт, ұштықтар, етік, 
қалқан. Дулыға мен забрало жауынгер басын түгелдей жауып 
тұратын. Қаруланған адамды тану мүмкін емес еді. Жауынгер-
лерді бір-бірінен ажырату қажеттілігімен батырлардың қалқа-
нында әр бір жауынгерге ерекше белгілердің пайда болуымен 
түсіндіріледі. Осының салдарынан батыр белгілері әулетті мұра 
ретінде әкеден балаға беріле бастады және елтаңба деп аталды. 
Батыс Еуропада ортағасырларда әскери ойындар, әскери 
жарыстар, батырлар сайысы кӛп таралған болатын. Сайысқа 
батырлар бастан аяқ қаруланып келетін және кімнің кім екенін 
тек батырдың қалқанындағы елтаңбасынан ғана білуге болатын.
Сайыс алдында герольдтар сайысқа қатысатын үміткер-
лердің тізімін айтатын, оған қоса тек есімін айта қоймай оның 
елтаңбасының бейнесін сипаттап беретін. Осы сұрақпен арнайы 
айналғандықтан елтаңбаларға арнап арнайы қағидалар таңдала-
тын. Елтаңбаларға ерекше шарттар пайда болып және осы шарт-
тарға сәйкестенуіне байланысты ана не мына елтаңбаларға пікір 
талас пайда болды. Елтаңбатану немесе геральдика, осындай 
әдіспен белгілі жүйені иемденді. 
XVIII-XIX ғасыр басында қолданылған шарттарды білу 
елтаңбалардың немесе елтаңбалы мӛрлердің кімге тиесілілігін 
анықтауға кӛмектеседі. 
Геральдика шарты бойынша, елтаңбаға енетіндер келесі-
лер болып табылады: қалқан, дулыға, тәж, дулыға үстіне киел-
гіш, шатыр, қалқан ұстаушылар, ұран, сырттан киілетін плаш 
сияқты ұзын шапан және қалқан айналасындағы ерекше әше-
кейлер. Осы аталған бӛліктердің бәрі әрбір елтаңба бетінде бол-
маған. Осылардың бірі басты және маңызды болатын, басқалары

93 
- екінші дәрежелі және маңызды емес болатын. Жоғарда кӛр-
сетілген Батыс Еуропалық геральдикада елтаңбаларды құру үл-
гісі негізінде, елтаңбаның негізгі бӛлігі ретінде, үшбұрышты не 
болмаса вертикалды қалқан сопақша немесе италияндық тӛрт-
бұрыштық тӛменгі, бұрыштары дӛңгелектетілген немесе испан-
дық, тӛртбұрышты тӛменгі жағы үшкірленген немесе француз-
дық және кесілген немесе германдық түрлер. Ресей геральди-
касында ең кӛп тараған түрі француздық қалқан түрі болатын.
Әдетте елтаңбалар бедерлі суреттер ретінде бейнеленетін. 
Оларды жасау шикізат ретінде металдар қолданылды, түрлі-
түсті финифтер (немесе эмалдар) мен терілер: кейде бедерлі 
бейне түрлі-түстіге ауыстырылатын. 
Түрлі-түсті бейнелерде алтын-сары немесе алтынды бояу-
мен, күміс-сұр түспен боялатын. Елтаңба иесінің әртүрлі затта-
рында суреттелетін оның ішінде металл заттар да. Мысалға, ол 
текті күмісте нақышталатын. Осыған ұқсас жағдайларда бояу 
шартты графикалық бейнелермен ауыстырылатын. Елтаңбалар-
дың графикалық бейнесі қағазға түсірілуі рұқсат етілетін. Алтын 
графикалық тұрғыда ақ алаңда қара нүктелермен суреттелетін, 
күміс ақ алаң ретінде штрихсіз.
Финифтердің бесеуі қолданылған: қызыл, кӛк немесе 
кӛгілдір, жасыл, қара және қызыл күрең. Қызыл түс қызыл бояу-
мен бейнеленетін, ол графикалық тұрғыда- тік сызықтармен. 
Кӛк түс – кӛк бояумен, графикалық тұрғыда кӛлденең сызықтар-
мен. Жасыл түс – жасыл бояулармен, графикалық тұрғыда оңы-
нан диагоналды сызықтармен. Гералдикалық оң жақ қалқан ұс-
тап тұрған тұлға жағынан деп келісіп алуымыз керек. Кӛрермен 
жақтан геральдикалық оң жақ, сол жақ және керісінше болады. 
Қызыл күрең түс жұпаргүл түсті бояумен бейнеленетін, ол 
графикалық тұрғыда – сол жақтан диагонал сызықтармен. Қара 
түс – қара бояумен, графикалық тұрғыда ӛз ара қиылысатын сы-
зықтармен. 
Елтаңбаларда адами мүсіндерде бейнеленетін. Осыған 
байланысты адами түске рұхсат бар. 
Елтаңбаларды құрастыруда ақ кұс пен ақ тиын түрлері де 
қолданылатын. Ақ құс терісі алаң түрінде қара құйрықшалар-
мен суреттелетін. Ақ құс терісі қара таңбалармен ақ алаңда су-

94 
реттелгенде, ол құсты деп таңбалар-ақ болса, теріні ақ кіс не 
қарсы (емес). Ақ тиін терісі әдетте ақ алаңда кӛк таңбалармен, 
ақ тиін терісінің жойылған түрін еске түсіретіндей етіп бейне-
ленетін. 
Елтаңбаларды құрастырудағы негізгі қағидалар: метал 
металға және финифты финифтқа салынбайды. Финифтьті ме-
талға не болмаса металды финифтьке салуға болады. Егерде 
алаң алтын түсті болса, ондағы мүсіндер тек финифтьті болады, 
күмістерді салуға болмайды. Алтын не күмісті мүсіндер тек 
финифтьтік түспен қапталған алаңда ғана болуы мүмкін. Кейде 
елтаңбадағы қалқан бір түсті болуы мүмкін. Ал кейде ӛз бо-
яуларымен бӛлектерге бӛлінетін. Қалқан тіктігі бойынша екіге 
бӛлінуі мүмкін, бір жартысы бір түспен, екінші жартысы –басқа. 
Мұндай қалқан кесілген деп аталады. Қалқан тіктігі бойынша 
емес кӛлденеңінеде бӛлінуі мүмкін. Мұндай жағдайда ол қиы-
лысқан деп аталады. Диагоналы бойынша оңға не солға қарай 
бағытталып бӛлінген қалқан, оңға не солға қиылған қалқан деп 
аталады.
Геральдикада қалқанның негізгі бӛлулерінің түрлі әдістері 
кездескен. Әр бір әдіс сӛзінің ерекше атауы бар. Кейде қалқан 
бірдей тӛрт бӛлікке бӛлінетін. Яғни ол бір медетте қиылған 
және қиылысқан болатын. Қалқанда орналасатын мүсіндер екі 
негізгі бӛлікке бӛлінетін: геральдикалық және геральдикалық 
емес мүсіндер. Негізгі геральдикалық мүсіндер саны алтау. 
Олардың біріншісінің атауы қалқанбасы. Қалқанбасы болатын 
егер оның ұзындығының 2,7 бӛлігінде жоғарыда басқа түспен 
боялса ғана. Егер қалқан ұзындығының 2,7 бӛлігінде тӛменгі 
жағында басқа бояумен боялса, онда пайда болған геральди-
калық мүсін қалқан аяқасты немесе аяғы деп аталды. Үшінші 
геральдикалық мүсін - ұстын – қалқан енінің 1,3 бӛлігі басқа 
түспен боялғанда пайда болады. Егер де қалқан ұзындығының 
1,3 бӛлігі басқа бояумен боялса, онда ол басқа мүсінді құрайды- 
белбеу. Бесінші мүсін –орау, қалқанның диагналы бойынша 1,3 
бӛлігі ӛзге бояумен ерекшелеу. Орау оңнан не солдан болуы 
мүмкін. Алтыншы мүсін тірегіш: екі қарама қарсы ораулар, 
қалқан басына дейін жетпейтін.

95 
Негізгі мүсіндердің әр түрлі қиыстыруларымен пайда 
болатын басқа да мүсіндер қолданылған. Олардың арасынан екі 
крестті белгілеуміз керек –елтаңбаларда жиі кездесетін. Бірінші 
крест – ұстын мен белбеудің қиылыстырылуы, екіншісі екі бір 
бірімен қиылысатын ораулар. Геральдикалық мүсіндерден басқа 
геральдикалық емес мүсіндерде герльдикада қолданылған. Олар, 
ӛз кезегінде, табиғи, жасанды және аңызи мүсіндерге бӛлінетін. 
Табиғи мүсін дегеніміз тірі жәндіктердің бейнелері атала-
тын, аспан жарықтықтары мен опаттар (адам, жануар, құстар, 
балықтар, ӛсімдіктер, күн, ай, жұлдыздар, алау, су). Геральди-
калық қағидалар бойынша барлық тірі жәндіктер оң геральди-
калық бағытқа бағытталып бейнеленуі керек яғни кӛрермен
жақтан сол жақ. 
Жасанды мүсіндер – бұл адам қолдарымен жасалған зат-
тар бейнеленеді, мысалға, жебе, садақ, қол орақ, балға. 
Аңызи мүсіндерге табиғатта болмаған заттардың немесе 
жануарлардың бейнелері жатады. Мысалға жалғыз мүйізді ат, 
екі басты бүркіт, айдаһар, грифон (аңызи жануар, денесі арыс-
тандікі, бүркіт басты және қанатты) және т.с.с.
Қалқан – елтаңбаның негізгі бӛлігі, қалған бӛліктер ма-
ңызды емес. Кӛбінесе елтаңбадағы қалқан дулығамен некелесе-
тін, яғни қалқан үстінде жауынгерлі бас киім бейнесін беретін. 
Сонымен бірге дулыға домалақ – Батыс Еуропалық түрлі немесе 
Ежелгі Ресейлік – ұшы үшкірлі. Дулыға геральдикалық жаққа оң 
не түзу бейнеленуі мүмкін. 
Елтаңба тек дулығамен некелеспей, тәжбен де некелесе-
тін. Тәж кейде дулығамен алмастырылатын, кейде дулыға үс-
тінде не астында орналасатын.
Ресей геральдикасында тәждердің бірнеше түрі ерекшеле-
нетін: княздық, графтық, барондық, ақсүйектік. Княздік тәж 
ӛзінше қою таңқурайлы барқыт, ақ кістің шеті мен үш алтыни 
қисықтар інжумен безендірілген тысақ секілді. Тәждің үстіңгі 
жағында ірі мемлекет орналасатын, яғни шар крестпен. Граф 
тәжі алтын шеңбер, оған оюғып інжу қойылған. Ресей гераль-
дикасында екі баронды тәж болған: ресейлік барон тәжі ол 
ӛздігінше алтын шеңберді кӛрсететін, үш жерден інжулік жіп-
термен байланған және прибалтикалық барондық тәж- алтын 

96 
шеңбер оған жеті інжу орнатылған. Осындай тәждер шетелдік 
барондардың батыс Еуропадан келіп, Ресей қызметіне түскен 
елтаңбаларында болған. Ақсүйектік тәж ӛздігінше алтын шең-
бер үш жапырақ тәрізді тістері мен олардың арасындағы екі ін-
жу түрінде бейнеленетін. 
Мантия ресейлік геральдикада тек княздік елтаңбаларда 
ғана кездеседі. Ол ӛзінше таңқурай түсті барқытты матада тәж 
астына шығатын, тӛменгі жағында ақ кісті терімен жасалған 
терімен кӛрсетеді. Мантия арасында елтаңбалы қалқан, бүкіл 
бейнелерімен орналасатын. 
Шатыр ӛздігінше әшекей болған, ол дулығадан түсетін, 
кесетін венетка түрінде болатын. Шатырың жоғарғы жағы 
қызыл, кӛк немесе ӛзге түсті болатын. Ал тӛменгі жағы алтын не 
күміс түсті. Мысалға айтылған кӛк шатыр күміспен қапталған. 
Елтаңбаның маңызды емес мүсін бӛліктеріне қалқанды 
ұстаушылар, қалқанды ұстап тұрғандарды жатқызуға болады. 
Бұл мүсіндер табиғи не аңызи (адамдар, жануарлар, құстар, 
таңғажайып жәндіктер) болуы мүмкін. 
Мысалға елтаңбада сызық жол А.А.Аракчеевтің қалқан 
ұстаушылары болып бір жағынан жауынгер, ал екіншісі жалғыз 
мүйізді ат. 
Елтаңбаның соңғы құрамы ретінде ұран болды, яғни сӛз-
дік айтулар, ӛмір қағидасы мен адами қызметті сипаттаушы ре-
тінде – қалқан ұстаушы. Мысалға А.А.Аракчеев елтаңбасында 
келесідей 
ұран 
болған: 
«без 
лести 
предан», 
граф 
М.М.Сперанский елтаңбасында – «Sperat in adversis» яғни «ба-
қытсыздыққа да үміттену». Ұран әдетте лентада орналасатын. 
Геральдикалық қағидалар бойынша лентамен ұран әріптері 
екеуіде елтаңбалы алаңның әшекеленуіне және оның басты мү-
сініне сай болуы керек. Егер қалқан алаңы кӛк болса, ал негізгі 
мүсін күміс түсті, онда ұран күміс әріптермен кӛк лентада 
берілетін.
Маңызды геральдикалық мүсіндер – баған, белбеу, крест, 
оңды және сол байлаулар қиғаш сызықтар, қисық крест, басы, 
ұштары, қима, шатыр тіреуіш. Баған оңға не солға жылжытылуы 
мүмкін, белбеу – кӛтерілген не түсірілген, басы мен ұшы – 
қиылған. Шатыр тіреуіш, егер басқасы айтылмаса, тӛменгі бұ-

97 
рыштарға тіреледі және қалқанның жоғарғы бӛлігіне жетпеді. 
Егерде ол қалқан ортасына дейін жетсе, онда тӛмендетілген деп 
аталады, егер бұрыштарға сүйелмей, қалқан бүйіріне сүйенсе – 
жоғарылатылған деп аталады. Ол тағы тӛңкерілген болуы да 
мүмкін, оң жақты, сол жақты, оңға кесілген немесе солға қарай 
кесілген. Егерде геральдикалық мүсін біреу болса онда ол әдетте 
қалқанның 2\7-ден 1\3-ке дейін кӛлденеңінің аумағын алады, 
егерде олар елтаңбада бірнешеу болса, кӛлденеңі кеми түседі.
Қалған мүсіндер геральдикалы емес деп аталып және 
табиғи (тірі жәндіктердің бейнелері (адам, жануарлар, құстар, 
балықтар т.б. және де олардың денелерінің бӛліктері: бастары, 
аяқ, қол, саусақ, бармақ бастары, кӛздері, мүйіздері), ӛсімдіктер-
дің (ағаштар, гүлдер, бӛлек жапырақтар, шыбықтар, жемістер 
және жер асты жемісі), жәндіктер табиғатта мүлде болмағаны 
(айдаһар, екі басты бүркіт, жалғыз мүйізді ат, пегас, гидра, 
Феникс құсы, денесі аттан, басы адамдікі (кентавр), періште 
т.б.), аспан жарықтары (күн, ай, жұлдыздар), апаттардың (от, су, 
шақпақ және т.б), жер бедері мүшелері (ӛзендер, таулар және 
т.б)), жасанды (әр түрлі заттардың бейнелері), адаммен жасалған 
қарулар (садақ, қылыш, семсер, жебе және т.б), қарулар (дуал, 
мұнара, мешіттер, қақпа), қолӛнер қарулары (ойын сүйегі, шах-
мат фигурасы, тақа, әуен аспаптары, жалаулар, ыдыстар және 
т.б.), безену заттары киімдер (аяқ киім доға, бас киімдер және 
т.б.), крестердің). Жоғарыда аталған барлық мүсіндер шартты 
абстрактілі болуы керек және ерекше нақты объект: нақты адам-
дар бейнелері ұқсастығымен нақты жер бедерлі, нақты құры-
лыстар және т.с.с. Елтаңбаларда орналасуы керек – әйтседе кей-
де бұл шарт бұзылады. 
Ресейде алғаш рет геральдикалық ӛнерге патша Алексей 
Михайлович кезінде назар аударды. Вагулершикте 1672 жылы 
патша жеріне тиесілі 33 жер мен қалалардың эмблемалары сы-
зылған. Бұл эмблемалар шағын түрде ӛнер туындысы болып жа-
салған және елтаңба болып табылмайды.
Ресейдегі геральдикалық кӛркемӛнер теориялық геральди-
ка қағидаларымен негізденгені, 1722 жылғы Петр І сенат кезін-
дегі Геральмейстерлік кеңсе ғимаратымен байланысты болған. 
Кеңсеге қалалық және ақсүйектік елтаңбалар құру міндетін 

98 
арттырды. Елтаңбаны алу құқығына иелер ақсүйектер жүз жыл-
да ӛзінің жоғарғы дәрежелі екендігін дәлелдегендер. Елтаңбалар 
келесі тұлғаларға да берілген, яғни рангтер туралы табелде обер 
офицерлігіне дейін (XIV ғ. рангті) әскерде қызмет еткендер жә-
не азаматтық қызметте VIII дәрежеге жеткендер (колледждік 
асордың) және осыған байланысты ақсүйек атауын иемденген-
дер. 
Герольд мейстерлік кеңсе басына С.А.Каличев тағайын-
далды. Оның орын басары италияндық Франсиско Санти Еуро-
палық геральдиканы білетін және «елтаңбаларды құрастыра 
алатын» тағайындалды.
1222 жылдан 1727жыл аралығында Ф.Санти 137 қаланың 
елтаңбасының суреттерін құрды. 1727 жылы сарай ордаға қас-
тандық жасамақшы деп тұтқындалынып, Сібірге аттандырылды. 
Одан әрі құру жүйесінің басшысы етіп Әскери алқа обер-офицер 
Минехті тағайындады. Оның басшылығымен Баранов Ф.Санти 
суреттерін пайдаланып 88 елтаңба жасады. 
Кейінгі жылдары қала елтаңбаларын құруға 1775 жылғы 
Екатерина I-нің аумақты реформасы түрткі болды. Ел 50 губер-
нияға бӛлінген, ол ӛз кезінде уездтерге. Губерниялық және уезд-
тік қалалардың ӛз елтаңбалары болуы керек еді. Осы талаптар 
«Ресей империясының құқық пен пайда сауаттылығы»-ның
40 тармағында қала елтаңбасы бар мӛрлер заңдастырылған.
XVIII ғасыр аяғына дейін 50-ден астам қала елтаңбалары құрас-
тырылып бекітілген. Олардың таңбалары ескі қала тарихын 
оның тұрмыстық және географиялық ерекшеліктерін, тұрғын-
дардың негізгі кәсіптерін бейнелеген. Елтаңбалардағы бейне-
лерге қатаң жүйе орнатылды. Уездті елтаңба ӛзінде губерния-
ның елтаңба эмблемасы болуы керек, ол елтаңбалы қалқанның 
жоғарғы жағында орналасатын.
1848 жылы қала елтаңбаларын жасаудың жаңа жандануы 
жасалды. Осы жылы сенат үкіметі Герольдие департаментін бе-
кітті. 1857 жылы Герольдие Департаментінің арнайы елтаңбалы 
бӛлімі, Кенес барон басшылығымен бекітілді. Кенес барлық қа-
ла елтаңбаларына тәждер мен ленталармен, гүл тәждер арқылы 
экономикалық, саяси, стратегиялық хал-ахуалын кӛрсетті. Әше-

99 
кейлер 1889 жылы жаңа елтаңба бӛлімі басқарушысы
А.П.Барсуков басшылығымен қойылды.
Алғаш рет қалалық ревалюцияға дейін елтаңбалар кешені 
1843 жылы ақ-қара штрихты сурет түрінде алғаш Ресей импе-
риясы заңдарының толық жинағына үстеме ретінде жарияланды. 
«1849-1900 жж. да Ресей империясы заңдарының толық жина-
ғына губерния қалаларының, аумақтардың және посаттардың 
елтаңбалары енгізілген» толығырақ альбомы 1990 ж. П.П.фон 
Винклер мен (альбом 1991ж. қайта шығарылды) шығарылған.
Ресейдегі жеке (ақсүйектер) елтаңбаларды айтар болсақ, 
жоғарыда айтылған мекемелерде XVIII- XIX ғасырларда 1947 ж. 
дейін оларды құруы жалғасты. В.К.Лукомский айтуынша Петр I
кезінде алты жеке елтаңба жасалған. Олардың иелері ретінде 
Головкин, Апроксин, Брюс және басқа графтар яғни Петр I -дің 
жақын серіктестері. Ф.Сантиды тұтқындағаннан соң, оның қа-
ғаздарында ақсүйектік елтаңбалардың шамамен он екі суреті 
табылды, оның ішінде Демодовтар мен Строгановтардың ел-
таңбалары. 
Жеке елтаңбаларды құрудың жандануы 1740 жылдарда
басталады. Сол кезде оларды құрастыру герольдмейстер кӛмек-
шісі В.Е.Адодуровқа тапсырылған. 1740 ж. Елизавета Петровна 
таққа отыруына кӛмектескен лейб-команцтерге елтаңбалар жа-
салды. Барлық лейб – компанцтерге ортақ «генералды» елтаңба, 
елтаңбалы қалқанның оң жағына орналастырылғаны болды.
347 лейб серіктестер елтаңбасының сол бӛлігінің құрамында 
әрбір лейб серіктестің жеке елтаңбалары болды. 
Екатерина II мен Петр I-дің басқару кезінде және елтаң-
балар құрастыруының жандануы байқалады. Павел I-дің кезінде 
басталған осы жұмыстың соңы ретінде «бүкіл Ресей империя-
сының ақсүйекті әулеттердің елтаңбалары» құрастырумен бас-
паға шығару болды. Павел I кезінде «Ақсүйек елтаңбатанушы-
ның» бес томы шықты, Александр I кезінде тағы тӛрт том, 
Николай I уақытында бір том. Қалған «Ақсүйектер елтаңба-
сының» он бір томы дайындалып қойылса да жарияланбады. 
Ресейлік елтаңбаларды ғылыми зерттеу кезінде маңызды сәті 
болып А.Б.Лакеердің еңбегі «Орыс геральдикасы» табылады, 
онда ресей геральдикасының ӛзегіне кӛңіл аударылған. 

100 
Геральдикада ХХ ғасырдың алғашқы жылдарында зерт-
теушілер мен шығармашылардың үлкен тобы пайда болды. 
Олардың 
арасында 
В.К.Лукомский, 
С.Н.Тройницкий, 
В.Е.Белинский, Ю.В.Арсеньов және басқалар болды. Олар ақ-
сүйектік, қала елтаңбаларының кейбірлеріне, теориялық гераль-
диканы зерттеуге кӛп кӛңіл бӛлінді.
В.К.Лукомскийдің еңбегін айрықша ерекшелеу керек, ол 
алғаш рет елтаңбаны тарихи дерек кӛз ретінде қарастырып және 
тарихи қорытындыларға елтаңбаны сараптама мүмкіндіктерін 
ашты. 
Геральдикада қабылданған металдар; финифтер, түстер 
мен терілер және олардың шартты графикасының бейнеленуі.
Метальдар: Алтын, шынайы алтынмен немесе сары түс-
пен, графикалық тұрғыда-нүктелермен бейнеленеді. 
Күміс, шынайы күміспен графикалық тұрғыда-ақ алаңмен 
бейнеленеді. 
Елтаңба мен таңбалар жайлы. «Елтаңба мен таңбалар 
жайлы» Бартоло Де Сассоферратоның трактаты (түсінік беруі). 
Ортағасырлық Батыс Еуропада геральдика мен геральдика
сӛзінің ӛзін кең мағынада дәстүрлі түрде қосымша тарихи 
дербес пәнге жатқызады. Оның мүмкіндіктері тарихи ғылымда
тек қана қосалқы, кӛмекші бӛлім болып анықталған. Сӛзсіз, ге-
ральдика аумағында жинақталған білімді іс-тәжірибеде қолдану, 
мысалы ӛнер туындысының атрибуциясы нумизматикалық және
сигиллографиялық материалынан, палеографиялық жұмбақтар-
дың шешімі, мұражайлы және зерттеулік есептерді қамтамасыз 
ету сияқты түрлерінің маңызы зор. 
Әйтседе бұл тәртіптің кӛмекші дәрежесін бір-бірімен қа-
быспайтын талқылаулар кезінде тӛмендегілердің пайдасыз емес-
тігін ескеру керек, яғни ортағасырлық геральдикалық шығар-
малар және геральдикалық материал ӛздігінше тарихи ізденуге
және құрылуына қайнар кӛзі болуы мүмкін. 
Батыс Еуропалық геральдика, геральдикалық материалда 
және жазба ескерткіштерінде фактілер жиынтығы мен эколо-
гиялық, әлеуметтік-психологиялық, мәдениетті тарихтың тұжы-
рымдамаларымен тікелей бейнеленуі ортағасырлық шынайы-
лыққа мүлдем ерекше кӛзқарас арқылы кӛруімізге мүмкіндік 

101 
береді. Геральдиканың жүйесін қалай қарастырсақта – таңба 
ретінде, әлеуметтік-ақпараттық не басқа кез-келген жағдайда 
сӛз кӛпкӛлемді адамдар, барлық енулер, сынулар жүйесі ортаға-
сырлық бүкіл ӛмірді ішіне алады. Бұл заманға геральдика арқы-
лы кӛз тігу сӛзсіз тарихи ғылыми білімнің ӛсуіне мүмкіндік бе-
реді. 
Заманауи елтаңба тану, геральдиканы кең мағынада түсі-
нік беруі және оған енетін әртүрлі материалдарды қоса, гераль-
дикада таңбалы жүйені кӛреді, ең алдымен оның әлеуметтік 
функциясын анықтайды. Қазіргі таңда бұл айдан анық. Сол се-
бепті әлеуметтік және әлеуметтік-мәдени ақпараттың сұрақта-
ры, бұл таңбалы жүйемен бірге жүруші, мұндай ақпараттың 
әржақтылығына қарамастан оның қалай ӛрнектелгенін, неге 
және қандай нақты түрде ӛмір сүрді, неге бағытталғандығына 
қарай қойылады. Мұның мәні, бұл ақпараттың белгілі уақытта 
қандай болғандығын анықтауда, жекелікте ортағасырлық батыс-
еуропалықта, кіммен және қалай бұл ақпарат берілген және са-
налған, геральдиканың ӛсіп ӛркендеуіне қарай қалай ӛзгерген-
дігі, гүлденуінен кейінгі құлдырауы. 
Тиындар, бұл бақылауға ең тиімдісі, мемлекеттік эмблема-
ларды «алып жүруші», 1832 жылдан соң елтаңбаның тағы бір 
түрімен таныстырады: жоғары кӛтерілген бүркіт қанаттарында – 
жер елтаңбасы, әр қанатта үшеуден, ортасында, бүркіт кеудесін-
де, сол баяғы әулие Георгий, бірінші орыс ордені шынжырымен 
оралған. 
Мұның ӛзгешелігі неде? Мұндай түсінік берумен біз Петр 
І-дің патшалық құруы кезінде-ақ танысқан едік қой. Ӛзгешелігі 
«жинақтама»-ның алты елтаңба құруында. Ұлы патшалар 
Владимир, Новгород, Киевтер эмблемасы орнына Польша пат-
шалығы, Херсонес Таврический патшалығы және ұлы патша-
ның Финляндіктердің елтаңбалары орналастырылған. Казандік, 
Астрахандік, Сібірлік патшалықтардың елтаңбалары қалды. 
Осыған ұқсас «композиция» 1832 жылы ӛкімет қаулысымен 
пайда болды. Атап ӛтсек, мыстан жасалған тиындарда ұзақ уа-
қытқа дейін бүркіт қанаттарында бұрынғы елтаңбалар «жина-
ғы» сақталып келгені рас. 

102 
Ресей империясының мемлекеттік елтаңбасының «қайта 
құруы»-ның келесі қадамының басталуы Николай Павловичтің
ӛкімет билігіндегі соңғы жылдарына сай келеді. Патша елтаңба-
лардың кӛрінісі және Герольдияның бүтіндей қызметіне бірне-
ше рет наразылығын білдірген. 1848 жылы оның бұйрығыменен 
Герольдия жоғары дәрежелі мекемеге айналды – Сенаттың де-
партаменті, ол елтаңбалар «геральдика қағидасымен емес» құ-
рылғандығына тағыда кӛңіл аударады. Оның ойынша, Губерния 
облыстардың, губерниялық қалалардың елтаңбасын құруда мін-
детті түрде император тәжін қолдануы керек, ал уездті қала-
лардың елтаңбаларында – қалалық тәж. 
ХІХғ. Ресей империясының жұртшылық ӛмірінде «қорға-
латын» ойдың дамуы, олардың мәнмәтінінде, сӛзсіз, мемлекет-
тік таңбаның ӛзгеруінде де қарастыру міндетті, ӛзгеше үлкен 
мәселе. Біздің тақырыпта қолданатындарды белгілеп қойғымыз 
келеді. 
Соңғы екі онжылдық ішінде Х-ХV ғасырдағы сфрагистика
бойынша ӛзінің жұмыстарын В.Л.Янин баспадан шығарды. 
Зерттеушілер Новгород мӛріне кӛбірек кӛңіл бӛледі. В.Л.Янин 
зерттеген барлық мәліметтерін жалпылап, «Новгородские по-
садники» және «Актовые печати Древней Руси Х-ХVвв» кітап-
тарында жариялады. Соңғы екі жұмыс кеңес сфрагистикасының
дамуында ерекше орын алады. Оның жұмыстарынан «сфрагис-
тикалық материалға талдау жасамай, Кӛне Рус саяси тарихын 
одан әрі зерттеу мүмкін емес» деген қорытындыға келуге бо-
лады. 
Геральдикалық жинаққа Геральдия сипаттаманы сұраған 
кезде, бір адамның сұранысы бойынша құрылған, ғылым Ака-
демиясы болса мұны мойындамаймыз деп жауап беріп және 
«Кӛркем ӛнерлі тәжірибелі елтаңбатанушы, бізге танымал ге-
ральдия заңымен, бар әдет ғұрып пен қаулыны ғылым Акаде-
миясы осыларды ескермейді» атты жобаны талқылауға тартуды 
ұсынды. 
ХІХғ. орыс оқырмандар ортасында бірінші отандық ге-
ральдика бойынша кітап нағыз күшті әсер етті, ол солай деп те 
аталған, - «Ресей геральдикасы». Оның авторы Александр 
Борисович Лакиер, жақсы мамандандырылғын юрист, бірнеше

103 
шетел тілдерін білетін, ӛз еңбегінде барлығын ӛз еңбегінде бір 
кездері ресей елтаңбасымен мӛрлер туралы жазылған кітаптар-
дан жинақтап қорытты. Әйтседе «Ресей геральдикасы» 150 жыл 
бұрын жарияланған, соған қарамастан «Лакиер» мәлімдемеле-
ріне осы күнге дейін сұраныс беріп жатыр. Оған қоса Лакиер 
тарихшы болмаған, мұрағаттарда жұмыс істемеген, шығары-
лымдар бойынша мәліметтер жинаған. Оның кӛптеген пікірле-
рі қарама-қайшы, ештеңеге қарамастан барлық елтаңбалардың 
«ежелгі ресей ӛмірі», «бастамасы және негізі» деген ойдан ав-
торды, шынайы және ғылыми ұғыну сұрақтарынан ауытқып 
кетті. Мұндай кӛзқарас замандастарында пікірталасты тудыр-
ған, мұндай ресей танушы чехтік ағартушы В.Ганкада, Лакиер-
дің барлық ресей елтаңбаларында жалпы славянды негізді 
табуға ұмтылуын тығырыққа тіреді.
А.Б.Лакиердің жұмысына тән қасиет қарама қайшылық-
тар оның мемлекеттік елтаңба эмблемасын бағалауында бейне-
ленді. Мысалы, автордың түсіндіруінше, салт атты құбыжықты 
(дракон) найзамен шаншып алып жатқаны, «түпкілікті (ата-
жұрт), кӛпмағыналы эмблема» және «негізін салушы бастама 
ретінде түсіну» сияқты болып кӛрінеді, бұл салт аттымыз – ұлы 
княздың ӛзі. Бірнеше азат жолдардан соң Лакиер киелі
Григорий ретінде бағалай бастайды, оның бейнесі «ӛте кӛне 
және барлық Еуропа елдеріне, Ресейгеде әйгілі». Ол екі басты 
бүркіттің бейнесінде «Түсіндірді», оның негізінде – болжамдар, 
заманауи батысеуропалық әдебиеттен жиналған. Екі басты 
бүркіт екі империяның – Батыс және Шығыс пайда болуында
рим елтаңбасы болған екен. Басқа ой болса – мемлекет басқару-
шының кӛзі батыс пен шығысқа қаратылған, ал екі елді билік 
ету бір жерден шыққан. Лакиердің Ресей елтаңбасындағы екі 
басты құстың пайда болу себебі туралы қорытындысы басқаша 
түпнұсқалықпен ерекшеленбеген. Карамзиннің жазбасын оқы-
ғанда онда ол мақұлдайтыны келесі – Шығыс Рим империясы-
нан бұл эмблема (таңба), «Ресейге провославиелі елге ретінде, 
Царяградтың сенімін мұрағат еткеніне». 
Осыған ұқсас ғылыми емес құрастырулар, мемлекеттік 
эмблема (таңба) мен елтаңбаларға қарағанда таңғажайып бол-
жамдар айтылып қойылған, бірінші кезекте, олар туралы жазба 

104 
деректерде хабарламалар жеткіліксіз. Жоғарыда кӛрсетілген 
жылнамалық хабарламалардан басқа, елтаңбалы эмблемалар 
жайлы құндылықтар біздің отандастарымыз және шетелдіктер 
XVI-XVII ғасырларда айтып кеткен. 
Ресей елтаңбасының пайда болуы туралы болжамдар. 
Бірінші орыс тарихшысы В.Н.Татищев XVIII ғасырда-яқ былай 
айтқан. Яғни «...мемлекеттік елтаңба жайлы тарихтан еске 
түсіру сұраныссыз емес, себебі ол кӛп жағдайларда дәлел бола 
алады және азаматтық тарихқа керек болады». Татищев мұра-
ғатта бәсеңдетуші, сарайшы (дворцов), шетел істер әріптесі 
және оның айтуынша, ресей елтаңбасы жайлы шығарманы жа-
зып, кӛшірмесін ӛзінде қалдырып, кӛрсетіпті, бірақ кейін жоғал-
тып алыпты. Ӛз шығармасының құрылымын «Ресей тарихы-
ның» 45-ші тарауда есте қалғаны бойынша айтып беріпті. Ол 
ресей мемлекетінің елтаңбасы туралы жазғаны: «Біздің ұлы 
княздардың ежелгі елтаңбасы – салт атты, яғни қылышы бар ат 
үстіндегі жауынгер, бір оны ескі ақшаларда табамыз... тарихтар 
болса ешбір жағдайда елтаңба туралы еске түсірмейді, сол се-
бепті белгісіз, қашан және кіммен ол бекітілген. Ұлы Иоанн 
(Великий) ӛз әйелінің мұрасын иемденіп, грек ханшайымының, 
мемлекеттік елтаңба ретінде қанаттары түсірілген және екі
басында тәжі бар қабатты бүркітті қабылдады, оны ұлы да 
қолданады». 
Иоанн ІІІ-тің Византиядан әкелген елтаңбаны қабылдау 
туралы Татищев «ежелгі Соловет монастырь тарихы»-нан оқы-
ған сияқты. Татищев, парасатты адам және білімқұмар зерттеу-
ші ретінде, бұл болжамнан күмәнданған секілді. Ол бірнеше рет
ерекшелегені, «біздің тарихшылар елтаңба туралы еске түсір-
мейді, ресей мемлекетінің елтаңбасының бастамасы туралы 
зерттеушілердің анық қанығын білу туралы сұрағын мақұлдау 
арқылы. «Осы туралы ары қарай сынап кӛру, - деп ол жазған, 
ӛзімнен басқаларды хабардар ету үшін». 
XVIII ғасырдың аяқ жағында Татищевтің мемлекеттік ел-
таңба туралы тұжырымдамалары бірнеше тарихи жазба еңбек-
терінде бет алды, ал ресей сауатты жазылуына назар аударды, 
ол ұлы мәскеу князы Иван ІІІ Васильевичтің 1497 жылы сауат-

105 
тылығына бұрып және Федор мен Иван Борисович Волоцкий 
княздарына бағыттап жазғанында ескерілетінін ағарды. 
Бұл таңбаға кӛңіл бӛлмеу мүмкін еместі. Барлық княздар-
дың таңбаларынан ол түсі мен материалымен ерекшеленіп тұр-
ды (басылым – қара не жарық түстен емес, қызыл балауыздан), 
жоғары сапалы басылыммен, яғни матрицалар, бет және арт қа-
баттарынан мӛрқалыпты ығыстырады, домалақ сызбаға,
1490 жылы құрылған ұлы князнің түгелдей лауазымымен құ-
рылған. Басты ерекшелік – таңба (мӛр) компоненттерінің бейне-
лілігі. Бет жағында салт атты бейнеленген онда әскери киімде, 
соғысқа арналған қалыпта, желге желбіреп тұрған плащта және 
(қанатты жыланды) найзамен құбыжықтың (дракон) мойнына 
сұғып тұрған бейне. Дӛңгелетіліп жазылған жазба Иван ІІІ-тің 
лауазымын білдіреді: ИОАНЪ Б (О) ЖИЕЮ МИЛОСТИЮ 
ГОСПОДАРЬ ВСЕЯ РУСИ И ВЕЛИКИ КН(Я)ЗЬ. Таңбаның 
екінші бетінде, басында тәждері бар қанаттары тӛменге қарай 
жайылып тұрған екі басты бүркіттің бейнесі орын алып тұр. 
Оны бас беттегі лауазым (титул)ын жалғастыратын аңыз қоршап 
тұр: И ВЕЛИКЫИ КН (Я) S, ВЛАД. И МОС. И НОВ. И 
ПСК. И ТВЕ. И УГО. И ВЯТ. И ПЕР. И БОЛ. 
Алғаш рет ресей символикасына ӛте маңызды екі эмбле-
ма осында біріктіріліп кӛрсетілген. Нәтижесінде олар мемлекет-
тік елтаңбада біріктірілінеді. 
Бұл печать (мӛрдің) түпнұсқалылығы туралы ресей мем-
лекетінің тарихында Н.М.Карамзин ӛзінің «Ресей мемлекетінің 
тарихы» еңбегінде жазған. «Ресей тарихының колумбы»
Татищевтің бірнеше ұсыныстарын талқылауды сұрасада (Ресей 
мемлекетінің елтаңбасының эмблемасының (таңбалардың) пай-
да болуы), соған қарамастан византиялық бүркіт туралы пікірді
қабыл алып жазады: «Ұлы князь ӛз елтаңбасын 1497 жылдан 
бастап қолдана бастады».
Татищевтің пікірі ресей мемлекеті елтаңбасының пайда 
болуын Карамзиннің ӛзінің түсіндіруі, ресей халқының қабыл 
алғаны соншалық, ӛз түрінше саяси ілімге айналды. 1897 жы-
лында империялық елтаңбаның 400 жылдығы аталып ӛтті және 
де жүз жылдан соң оның 500 жылдығы Ресей Федерациясында 
аталған.

106 
Татишев жалғыз мүйізді атты христиандық символ ретін-
де қабылдаған, светтік елтаңба емес. Жалғыз мүйізді аттың бей-
несі – қиялды жануардың, ертеде Христиандардың ой пікіріне 
енген, ол тазалықпен табиғаттылықтың символы ретінде ол 
Иисус Христос пен Мария ананы бейнелеген, XIV ғасырда бей-
нелеу мәдениетінде әйгілі болған. В.Псалтыр ең кӛп қолданы-
латын рус кітаптардың бірі ортағасырлық, «мүйіз» түсінігі бей-
неленеді және «жалғыз мүйізді ат». «Мүйіз» күштің түсінігін 
бейнелей қоймай, «крест», «құтқарушы патшалық» түсінігін 
береді. 
Ескеру керек нәрсе, мемлекеттік елтаңба сиятын материал 
мен оны кесушінің шығармашылық қабілетіне тәуелді.
XVIII ғасыр басынан аяғына дейін, елтаңбаның бӛлек бӛлшекте-
рінің бірнеше нұсқалары байқалды. Мысалға, Елизавета 
Петровна мен Екатерина ІІ императрицалар кезінде екі, ал бір 
кездері бір тәж екендігі бақалады, олардың түрі императорлық 
тиындарға ұқсамайды, XVIII ғасырда күміс және мыс тиындар-
ды бүркіт қалқансыз кӛкірегінде жауынгерімен, ал Андрей 
Первозванныйдың орден сынжыры тиындарда орталықтағы қал-
қанды 1730 жылдан бастап қоршауды бастайды және т.с.с. 
Шамамен сол уақыттан бері ресей мемлекеттік мӛрлерін-
де құдіретті бүркіт пайда бола бастайды, ол ӛз қалауынша 
Ресей империясының күші мен беріктігіне сәй келетін. Мұны 
жаратушысы болып әйгілі еуропалық нақышшы, швейцар 
Иоганн Гендлингер, ол ӛз кезінде швед мемлекетінің мӛрін 
аяқтап біткен соң, Анна Иоановнаның шақыртуымен Санкт-
Петербургке келеді. Ол осында әртүрлі нақышты жұмыстарды 
істеп, бірнеше жыл қалды. Мемлекеттік үлкен мӛр, онымен 
нақышталынған петровский үлгісіне қарай, әйтседе артисттік 
нақыш жүз жылдан астам Ресей монахтарына қызмет етті 
(Николай І-дің мемлекетті басқаруының соңына дейін). 

107 

жүктеу/скачать 1.58 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: