– сурет. Бұршақ тұқымдас ӛсімдіктер тамырындағы

57 
Ағашты және шӛптесін ӛсімдіктердің тамыр жүйесінің дұ-
рыс ӛсіп дамуы үшін топырақта бос оттегінің болуы шарт. От-
тегі жоқ, анаэробты жағдайда шӛптесін ӛсімдіктер жаз айларын-
да 2-3 тәулік, ал ағашты ӛсімдіктер 4-5 тәулікке шыдайды, одан 
кейін ӛлуі мүмкін.
Ӛніп ӛсе бастаған тұқымдар үшін оттегі (ылғалмен бірге) 
аса қажет. Оттегі жетіспеген жағдайда тұқымның тыныс алуы 
нашарлайды, бұл оның ӛніп шығуын баяулатады. Сондықтан 
жақсы ӛңделген топырақ мәдени дақылдар үшін керекті шара, 
ӛйткені аэрация жақсарады.
Тамыр жүйесі ӛте ылғалды топырақ жағдайында немесе су-
да ӛсетін ӛсімдіктер, мысалы, кәдімгі қамыс, доңыз қоға, жалпақ 
қоға, күрмек, шиін тамыры, мәдени дақылдардың ішінде – кү-
ріш тамыры оттегі жоқ, анаэробты жағдайда ӛсе береді. Ӛйткені 
олардың жапырақтарында, сабақтарында, тамырында ауа ӛткізу-
ші ұлпалар – аэренхималар бар және олар бір-бірімен жалғасқан. 
Жапырақтарындағы лептесіктері арқылы енген ауа (оттегі) 
аэренхима ұлпалары арқылы тамыр ұшына дейін барады, тамыр 
маңындағы ризосферада ауа сыртқа шығып, топырақта аэробты 
жағдай қалыптастырады. Ризосферадағы аэробты бактериялар 
ӛсіп дамып, ӛсімдіктердің қоректік элементерді, заттарды сіңі-
руін жақсартады. Сондықтан аталған ӛсімдіктер су басқан жағ-
дайда (атыздарда) қалыпты ӛсіп дамиды.
Кӛмір қышқыл газы (СО
2
) – құрылықтағы фотосин-тез-
деуші ӛсімдіктер үшін әсерлі, маңызды экологиялық фактор. Ат-
мосферадағы кӛмір қышқыл газы – 0,03%. Кӛмір қышқыл газы-
ның (СО
2
) ауадағы концентрациясы жоғарылағанда ӛсімдіктер 
фотосинтезінің қарқындылығы (интенсивтілігі) күрт артады. 
Мысалы, СО
2
-нің концентрациясы 0,15%-0,25% болғанда дәнді 
дақылдар және кӛкӛніс дақылдары фотосинтезінің қарқындылы-
ғы екі еседей артады екен. Басқа ӛсімдіктер фотосинтезі қарқын-
дылығының артуы СО
2
– 0,15% болғанда байқалады. СО
2
-нің 
концентрациясы 0,15%-0,25%-ға жеткенде фотосинтез интен-
сивтілігі жоғары деңгейге жетеді, СО
2
мӛлшері одан әрі кӛбей-
генде фотосинтез қарқындылығы керісінше тӛмендейді. Кейбір 
ӛсімдіктер фотосинтезінің депрессияға ұшырап, нашарлауы СО
2
концентрациясы 1,0% болғанда байқалады. Мұндай жағдайда 

58 
топырақ балдырлары қалыпты ӛсіп дамиды. Кӛмір қышқыл га-
зының (СО
2
) пайда болу табиғи кӛздері: құрылықтағы және су-
дағы организмдердің тыныс алуы, органикалық қалдықтардың 
шіруі, ашу (брожжение) процесі және “топырақтың тыныс 
алуы” (8-кесте). 
8 – кесте 
Жер шарындағы топырақ бетінен жыл сайын бӛлінетін кӛмір 
қышқыл газы. 
(Әр түрлі авторлар мәліметтері бойынша, Т.К. Горышина, 1979) 
Топырақтар 
Қамтылған 
алаң 
мӛлшері, % 
СО
2
-нің бӛлінуі 
Бір 
тәулікте, 
кг/га 
Бір 
жылда, 
кг∙10
11
Күлгін топырақ 
9 
50-80 
67 
Кәдімгі қара топырақ және 
тропикалық қара жерлер 
6 
100 
134 
Боз және қоңыр орманды 
топырақ 
7 
80 
92 
Сарғылт (каштан) және қы-
зыл-қоңыр топырақ 
7 
40 
46 
Шӛл дала топырағы 
17 
5-10 
38 
Қызыл топырақ және лате-
риттер 
19 
40 
175 
Аллювиальды топырақ 
4 
11 
10 
Таулы жерлердегі топырақ 
16 
5 
18 
Құрылықтағы ӛсімдіктер үшін кӛмір қышқыл газының 
(СО
2
) негізгі пайда болу кӛзі – топырақтың тыныс алуы, яғни, 
топырақ микроорганизмдерінің ӛсімдік және жануарлар қалдық-
тарын шірітуі, топырақтағы жәндіктердің тыныс алуы, т.б. 
Кӛмір қышқыл газын кӛп мӛлшерде сіңіріп, жоғары деңгей-
де фотосинтетикалық ӛнім қалыптастыратындар. – ормандағы 
ағашты ӛсімдіктер. Қазіргі кезеңде ӛндірістік кәсіпорындарынан 
(зауыдтар мен фабрикалардан), автокӛліктерден, ұшақтардан, 
теңіз кемелерінен шығатын түтін құрамында – СО
2
, СО, азот жә-
не күкірт қос тотығы, шаң, тозаң, т.б. бар. Бұл газдар бүкіл тірі 
организмдерге, соның ішінде ӛсімдіктерге ӛте зиянды. Ӛндіріс-

59 
тік орындардан, автокӛлік-терден шыққан аралас СО
2
, СО газда-
рын ӛсімдіктер тікелей сіңіре алмайды екен, ӛйткені СО газы 
ӛте улы, зиянды. Аралас СО
2
және СО газдары Күн сәулесі әсе-
рінен фотохимиялық реакцияға түсіп, СО
2
газына айналады де-
ген болжам бар. Бірақ бұл процесс баяу жүреді. 
Қазіргі кезеңдегі экологиялық мақсат – бұл ӛндірістік орын-
дарынан шығатын зиянды газдарды заласыздандыру үшін ағаш-
ты ӛсімдіктерден санитарлық қорғаныс белдеу (полоса) жасау, 
яғни, орналастырып ӛсіру. Зиянды газдардың әсеріне байланыс-
ты тӛмендегі ағашты ӛсімдіктерді санитарлық қорғаныс белдеу 
ретінде ӛсіруге ұсынылады (И.М. Культиасов, 1982; қосымша, 
автордың ӛзгертулерімен): 

жүктеу/скачать 1.9 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: