51
топырақ (рН=7-8); ӛте сілтілі топырақ (рН=8-9). Кейбір ӛсімдік-
тердің топырақ ерітіндісінің белгілі рН мӛлшерінде ӛсетіндерін
–
индикаторлар деп атайды. Осындай ӛсімдіктер арқылы топы-
рақтың қышқылдылығын, құнарлы немесе құнарсыз топырақ
түрлерін анықтауға болады.
Қышқыл топырақта ӛсетін ӛсімдіктерді –
ацедофилдер,
сілтілі топырақта ӛсетіндерді –
базифил (базофил), ал бейтарап
(рН=6-7) топырақтарда ӛсетіндерді –
нейтрофилдер деп атайды.
Жасыл ӛсімдіктердің ӛсіп дамуына
азоттың әсері орасан
зор. Бірақ ӛсімдіктер ауадағы инертті газ күйінде болатын азот-
ты (N
2
) пайдалана алмайды. Ӛсімдіктер топырақтағы аммоний
(NH
+
4
) және нитрат (NO
3
) тұздарын сіңіре алады. Бірақ, топырақ
ерітіндісінде нитраттардың мӛлшері ӛте аз. Осыған сәйкес, то-
пырақта азоттың кӛбірек болғанын қалайтын, талап ететін ӛсім-
діктерді –
нитрофилдер, ал топырақта азот аз мӛлшерде бола-
тын жерлерде ӛсетін ӛсімдіктерді –
нитрофобтар деп атайды.
Нитрофильді ӛсімдіктерге орман таңқурайы (Rubus idaeus), қы-
зыл аюбадам (Sambucus racemosa), құлмақ (Humulus lupulus),
адамзат мекеніндегі органикалық қалдықтар бар жерлерде ӛсе-
тіндер: сүйелшӛп (Chelidonium majus), меңдуана (Hyoscyamus
nider), қалақай (Urtica dioica), тәжігүл (Amaranthus retroflexus),
т.б.
Кальций (Са) топырақ құрылымын (структурасын) жақсар-
тады, ауыр металдар мен хлоридтердің зиянды әсерін залалсыз-
дандырады. Карбонатты топырақтарда Са-3% және одан жоғары
болса – оны кальцийге бай топырақтар деп атайды.
Осындай
жағдайда ӛсетін ӛсімдіктерді –
кальциефилдер деп, ал кальций
аз (әк аз) топырақта ӛсетіндерді –
кальциефобтар деп атайды.
Жер шарындағы топырақтардың шамамен 25%-ы, ал
Қазақстандағы топырақтардың кӛпшілігі тұзданған. Тұздардың
ішіндегі ең зияндылары, оңай,
жылдам еритін NaCl, MgCl
2
,
CaCl
2
тұздары. Нашар еритін CaSO
4
, MgSО
4
, CaCO
3
тұздарының
зиянды әсері аздау.
Топырақтағы тұздар құрамына және мӛлшеріне байланысты
тұздылық деңгейі анықталады. Тұздардың құрамына байланыс-
ты топырақтың тұздану түрлері (типтері) тӛмендегідей: суль-
52
фатты-содалы, хлорлы-сульфатты, сульфатты-хлорлы және
хлорлы.
Егер топырақ қабаттарында оңай еритін тұздар мӛлшері
0,25%-дан тӛмен болса, ол тұзданбаған топырақ.
Егер топырақ-
тың жоғарғы қабаттарында тұз мӛлшері 1% және оданда жоғары
болса – бұл күшті тұзданған (қара сор) топырақ.
Әртүрлі тұзданған топырақтар ішінде негізгілері екі түрлі:
сорлы тұзданған топырақ және
кебірлі тұзданған топырақ.
Сорлы тұзданған топырақ – ылғалданған,
құрамында ері-
гіш тұздар кӛп –CaCl
2
(ерігіштігі 74,5%), MgCl
2
(54,5%), MgSО
4
(36,0%), NaCl (36,0%), Na
2
SО
4
(19,4%), Na
2
CO
3
(21,5%), NaНCl
(9,0%), т.б. бар. Осылардың ішінде натрий тұздары кӛбірек. Жаз
айларында топырақтың үстіңгі қабаты кеуіп,
бетінде тұзды қа-
быршақ жинақталады және ол ағарып кӛрінеді, топырақ ерітін-
дісінде тұздар 2-10% шамасында болады.
Кебірлі тұзданған топырақ – кӛбірек тұзданған,
беткі
қабаты структурасыз, тӛменгі қабаты нығыздалған және натрий
(Na) иондарымен қаныққан. Кепкенде ұзынша болып немесе үл-
кен кесек болып қатып қалады. Бұл тұзданған топырақтардың
арасында аралық түрлері кӛп.
Осындай тұзданған топырақты жерлерде бұған бейімделген
Достарыңызбен бөлісу: