Қасқабасов С. Таңдамалы
жүктеу/скачать 1.43 Mb. Pdf көрінісі
|
- Бұл бет үшін навигация:
- Көтеш ақын (1745-1818) мен Шал ақынның (1748-1819)
| Ашуланба, Абылай!
Ашулансаң, Абылай, Көтерермін, көнермін, Көтеріп қазға салармын. Өкпеңменен қабынба, Өтіңменен жарылма, Орыспенен соғысып, Басыңа мұнша көтерген Жұртыңа жаулық сағынба! 31 Алайда, қаншама ірілік көрсеткенімен, Бұқар жырау әмір шісінен аса алмайды, өйткені оның әмірші қашан да әділ деген «патшашыл» иллюзорлық түсінігі басым еді. Бұқар үшін хан – елдің басшысы ғана емес, хан – халықтың бақыты мен ырысы («Хан қисайса, бәрі оңбас»). «Сол себепті, – дейді Бұқар, – халық ханды басына көтеруі керек, оны құдірет деп тануға тиіс, әйтпесе, елдің бәрі бақытсыз болады («жаулаған ханын қара оңбас»)». Әміршінің тұлғасын құдірет тұту керек деген түсінікке сүйенген Бұқар жырау өзінің ханы Абылайды еш міні жоқ адам етіп («дүниеден шықпай мініңіз»), өте әділ, әрі қайырымды, рахымы мол хан бейнесінде суреттейді («Жетім менен жесірге ешбір жа ман қылмадың, Әділетпен жүрдіңіз, әдеппен іске кірдіңіз»). Оны Бұқар жырау «Кең Абылай, кең аям», «Хан ием» деп атап, әміршісіне бас ұрады. Сонымен қатар, Абылайды көтермелеп, дәріптей отырып, Бұқар жырау оны кейбір мәселеге байланысты сынға да алады, одан халыққа қамқорлық көрсетуді талап етеді («Еліңнің қамын жегейсің!»), халықсыз хан да ешнәрсе тындырмайты нын айтады («Ханның жақсы болмағы – Қарашының елдігі, Қа рашы халық сыйласа, Алтыннан болар бесігі»). Мұндай шақ тарда жырау халық пен ханның арасына дәнекер болады, олардың өзара мәселелерін мемлекеттің мүддесі тұрғысынан, [ 239 ] елдің ынтымағы мен тәуелсіздігін сақтау қажеттігін ескеріп, шешеді. Бұқар Қалқаманұлы – ХVХVШ ғасырлар арасында ай рық ша өркендеп, қазақ мемлекетінің нығаюына, ұлттық мәдениеттің дамуына зор еңбек сіңірген жыраулық поэзияның шарықтау шегіне жеткен тұсында жасаған абызжыраулардың өкілі болды. Ол бір өзі бірнеше бағытта, бірнеше салада көрінді. Әрі аса дарынды импровизаторжырау, әрі мемлекеттің көр некті бас идеологі, әрі ханның кемеңгер ақылшысы, сенім ді серігі бола білді. Өкінішке қарай, XVIII ғасырдың екін ші жартысында басталған Ресейдің экспансиясы сол жүз жылдықтың соңына таман Қазақстанның көпшілік жерін жаулап алумен аяқталды да, осыдан былай Қазақ мемлекеті өз дербестігінен айырылды, Ресей империясының құрамына енді. Қазақ хандығы жеке мемлекет ретінде жойылған соң, оның идеологі болған, қазақ елінің тұтас мемлекеттігін жақтап, сол идеяны жырлаған классик жыраулар да, жыраулық поэзия да тарихи аренадан кетті. Енді олардың орнына мәдениет пен әдебиет әлеміне ақындар келді. Ақындар қазақ елінде бұрын да болған, бірақ олар қалың бұқара ішінде тұрмыс салтқа байланысты өлеңдер шығарып, өзара айтысқа түсіп жүретін, қарапайым жұртшылыққа қызмет ететін. XVIII ға сырдың соңынан бас тап ақындардың ролі көтеріле бастады, олардың өнернамалық қызметі кеңейе түсті, сөйтіп ақындар поэзиясы қоғамдық мәнге ие бола бастады. Алайда, ол поэзия бұрынғы жыраулық поэзия сияқты болмады, мемлекеттік мәселелерге араласа алмады, олар араласатындай қазақтың өз мемлекеті де болмады. Бұл процестің басқа да жағы бар еді. Абыздық сипаттағы, әрі мемлекетке, әміршіге қызмет еткен жыраулар поэзиясын енді әдебиетті мемлекеттік, әрі ресми идеологиялық функциядан азат еткен, сондайақ әдебиет пен өнерді ақсүйектер ордасынан бұқараның ортасына, қатардағы қазақтың үйіне көшірген, әрі әдебиетке демократиялық сипат берген профессионал ақындар поэзиясы алмастырды. Соның нәтижесінде қазақ әдебиеті жаңа бағытқа бет бұрды жаңа сапаға көшті, жаңа мазмұнға ие болды, соны тақырыптар тапты. Ендігі жерде Отанды сыртқы жаудан қорғау тақырыбы ығысып, оның орнына лирика дами бастайды. Қоғамда, оның [ 240 ] рухани мәдениетінде әдебиет өз алдына жеке сала болып істейді. Бұрынғы жыраулық поэзиядан қалған әдеби үрдіс көркем өрнектер ары қарай ақындар шығармашылығында жалғасын табады. Бұл, ретте, әсіресе, Көтеш ақын (1745-1818) мен Шал ақынның (1748-1819) дәнекерлік қызметі ерек ше. Олар ежелгі жыраулық поэзияның үлгісінде де, жа ңаша да өлең шығарып, бір жағынан ескі дидактикалық мазмұндағы не жақсы, не жаман, алдамшы дәулет пен жалған өмір туралы толғаса, екінші жағынан, тұрмысқа, салтсана мен әдетғұрыпқа байланысты тақыраптарды да жыр лайды. Осы екеуінің шығармашылығынан бастап қазақ өлеңінің формасына да өзгеріс енеді. Олар байырғы жыраулық поэзиядағы формалық еркіндікті шектей бастайды, яғни ерікті шумақ, еркін ұйқас, еркін бунақтар бірден жойылмағанымен, ығысуға мәжбүр болады. Бұрынғы толғауларға тән тирадалық еркін құрылыммен қатар 4 тармақты шумақ қолданылады. Сондайақ жыраулар толғауларындағы ұйқас ерікті болып, бірнеше тармақта қатарымен келіп, көп жағдайда ұйқаспен бірге ырғаққа құрылса, ақындар поэзиясында ұйқас ааба түрінде қатал сақталатын болады және ырғақтан гөрі әуездеп айтуға бейімделеді. Тіпті, біртебірте толғаудың ор нына 11 буын ды қара өлең формасы орнығады, ертеден келе жатқан 78, кейде одан да көп буыннан тұратын тармақ енді міндетті түрде 11 буыннан құралатын болады. Сол сияқты жыраулық поэзиядағы қаһарманды мәндегі эпикалық сипат та біртебірте лирикалық сарынға ойысады, адамның сыртқы ісәрекетінен гөрі ойы, көңіл күйі көрсетіле бастайды. Және ақындар шығармалары жыраулық поэзияға қарағанда жалпылықтан нақтылыққа бет бұрған, сюжетке құрылған, оқиғалы болып келеді. Әрине, бұл көрсетілген айырмашылықтар – жыраулық поэзия мен ақындар поэзия сының арасында «қытай қорғаны» бар деген сөз емес. Олар – қазақ ауыз әдебиетінің даму барысындағы бағыттар мен ке зеңдер, бірінбірі жалғастырып, сөйтіп, ұлттық поэзиямызды байытып отырған дәстүрлер мен жаңалықтар. XVIII ғасырдың соңынан бастап қазақ әдебиетінде мүлде жаңа мазмұндағы, соны сипаттағы поэзия пайда болады да, ол XIX ғасырда зор қарқынмен дамиды. Бұл ұлтазаттық поэзиясы [ 241 ] еді. Ресейдің отаршылдық саясаты мен ісқимылдарына қарсы болған халық көтерілістерін жырлаған поэзия болатын. Ол XX ғасырда да өшкен жоқ. Қайта бұл жүзжылдықта көтеріліс поэзиясымен қатар отарға түскен елдің халахуалын барынша шыншылдықпен зарлап да сынай айтқан поэзия өріс алды. Сөйтіп, Дулат, Шортанбай, Мұрат сияқты дарынды ақындар XIX ғасырда жаңаша қарқынмен дамуға бет алған жазба әдебиетпен бірге, тізерлесе, қосақтаса ел мұңын жоқтайды, халықтың тұрмыстіршілігін, көңіл күйін бейнеледі. Жы раулар қалыптастырған классикалық ауыз әдебиеті XIX ға сырда ақындар шығармасы арқылы ары қарай дами түсті. Жәңгір хан тұсындағы Байтоқ жырау мен Кенесарыны хан деп дәріптеген Нысанбай, Досқожалар жыраулық поэзияның соңғы үлгілері болды да, енді ауыз әдебиеті ақындар поэзиясы түрінде дамып, жыраулық дәстүрдің көркемдік қуаты мен елдік сипатын жалғастыра, тереңдете, ірілендіре жырлаған кетті. Бұл тұста ол жазба әдебиетпен қатарласа өмір сүріп, XX ғасырда да өзінің өміршеңдігін көрсетті. жүктеу/скачать 1.43 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|