Қасқабасов С. Таңдамалы
жүктеу/скачать 1.43 Mb. Pdf көрінісі
|
| Жабыдан айғыр салмаңыз!
Қалың малы арзан деп, Жаман қатын алмаңыз! Жабыдан айғыр салсаңыз, Жауға мінер ат тумас, Жаман қатын алсаңыз, Топқа кірер ұл тумас! 29 Міне, осындай жалпыға қарата «сен өйтпе, өйтсең бұлай бо лады», «сен бұлай істе, сонда жақсы болады» деген сияқты сөздер, былай қарағанда, «тыйым» салу мен оның себебін ашу болып көрінгенімен, өмірлік тәжірибенің негізінде туған жай ғана дидактика емес, тіршіліктің диалектикалық [ 236 ] мәні жайындағы, дүниедегі жақсылық пен жамандықтың арақатынасы туралы пәлсапалық байламдар. Бұқар жыраудың тұжырымдауынша, әлемде өзгермейтін, мәңгі бір қалыпта тұратын еш нәрсе жоқ, дүниеде бәрі араласып, алмасып тұрады, өзгеріске ұшырайды, өмірде имандылық пен зұлымдылық, адамгершілік пен жауыздық қатар жүреді, қай нәрсенің болса да пайда болуы да, өшуі де болады, өмір бар жерде өлім бар, дүние алмакезек. Айналасын жер тұтқан Айды батпас демеңіз! Айнала ішсе таусылмас Көл суалмас демеңіз! Құрсағы құшақ байлардан Дәулет таймас демеңіз! 30 Жалпы, Бұқардың Абылай ордасына келгенге дейінгі шы ғармалары тақырып жағынан өте бай, әр алуан. Ол тұста тұрмыстың ащытұщысын татып, қарапайым адамның әлеу меттік жағдайын, халахуалын көрген жырау қауымға ортақ, көпшілікке маңызды нәрселерді айтып, философиялық тұр ғыда әңгімелейді. Мәселен, осы кезеңдегі Бұқар жырау поэзиясының бастыбасты тақырыптары мыналар: адамның тағдырталайы мен арманаңсары, тіршілігі мен тынысы, имандылық пен шариғат мәселелері, дүниенің игілігі мен байлықтың жалғандығы, жастық пен кәрілік, бай мен жарлы, жақсы мен жаман, әйел мен бала, т.т. Абылай ордасына келгеннен кейінгі Бұқардың шығарма шылығы бұқаралықтан гөрі мемлекеттік мәнге ие. Бұл уақыттағы толғаулар қоғам үшін аса зәру, тарихи мәнді мә селелерге арналған. Сол себепті екінші топтағы поэзия – мемлекетке қызмет етуге бағышталған, жоғары функция ат қаруға бағытталған, соңдықтан мемлекет те, оның басшысы да өте күшті болуға тиіс деген идеяны насихаттап, қоғамдық пікір орнықтыруға жұмыс істейді. Мемлекеттің үлкен қайраткері, әрі бас идеологі болған Бұқар үшін енді ең маңызды пробле ма – Қазақ хандығын сақтап, оның тәуелсіздігін қорғау, [ 237 ] үш жүздің ауызбірлігі мен ынтымағы, көрші елдермен тату өмір сүру. Ол Қазақ мемлекетінің өз тұсындағы жағдайымен бірге келешегі туралы толғанады. Өйткені Ресей мен Қытай мемлекеттерінен қауіп төне бастағанын сезген болатын. Елді қауіптен құтқарып, хандықты сақтап қалу үшін Абылаймен бірлесе қолдан келгеннің бәрін істейді. Соған күшқуатын, ақындық талантын, қызыл тілін жұмсайды. Сол себепті оның Абылайға айтқан толғаулары бұрынғылардай жалпылама емес, нақты. Ондағы жыраудың кеңесі мен нақыл сөзі тікелей ханға арналған, сондықтан ең алдымен елде тыныштық сақтау мен халықты қасіреттен құтқару керектігі айтылады. Көптеген ұрысқа қатысқан 93 жастағы Бұқар соғыс дегеннің не екенін, жаудың тұтқиылдан шабуы қандай болатынын әсте жақсы білген. Аса тәжірибелі саясаткер Бұқар көрші мемлекеттер әміршілерінің мінезқұлқын, әккі де зымиян саясатын, арам ниетін өте жақсы білген, сол үшін ол Абылайға айлакер жау дың шабуылынан бұрын елді Сырдарияның аржағына, Жиделібайсын жеріне көшіру қажеттігін айтады. Өзінің бұл ойын Бұқар жырау тарихқа сүйеніп қана дәлелдемейді, сондай ақ ол қасиетті кітаптарға да жүгініп, ондағы шүршіттердің жаугершілікке шығатыны туралы сөз болатынын тілге тиек етеді. Оның үстіне Бұқар жырау Ресейдің біртіндеп Шығысқа еніп бара жатқанын, Қазақстан жерінің сыртын орай қамал бекіністер сала бастағанын көреді, содан күдіктенеді, әрі қауіптенеді. Қаруы күшті, адамы да, әскері де көп Ресейдің ерте ме, кеш пе қазақ жеріне ауыз салатынын Бұқар жырау жақсы біледі, онымен соғысуға қазақ елі дәрменсіз екенін де сезеді, соның үшін Абылайға орыспен соғыспа деп кеңес береді. Абылайдың өзі де мұны жақсы түсінеді, сондықтан ол Ресейге қарсы соғыс жүргізген жоқ. Кемеңгерлікке жет кен Бұқар жырау өз заманының тынысын дәл байқап, дәуірінің тамырын ұстап отырған, ел ішіндегі және сыртқы жағдайларды жіті аңғара білген, керек жерде болып жатқан оқиғаға тікелей араласып, оның барысына, шешіміне ықпал жасап отырған. Абылайға қарата айтылған толғауларында Бұқар жырау мінсіз әміршінің идеалдық образын жасаған. Абылайды өте ақылды да әділетті хан деп білген. Рас, сонымен қатар [ 238 ] жыраулық дәстүр бойынша өзінің азуын да көрсете алған. Осы толғауларында Абылайдың атаанасы туралы, содан соң өзі жөнінде әңгімелеп алуы да, содан кейін «айтқан ақылыма көнбесең, көресіңді керсетем» дей күш те көрсетеді: жүктеу/скачать 1.43 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|