Қасқабасов С. Таңдамалы

[
234
]
атқарды және өзінен кейінгі дәуірлердегі қазақ әдебиетінің 
дамуына үлкен ықпал етті. 
Бұқар жырау шамамен 1668 жылы туған. Әкесі Қалқаман 
жаугершілік шақта қаһармандығымен көзге түскен атақты 
батыр болған. Ол баласына мұсылманша білім берген. Аса 
дарынды ақын және қайраткер болған Бұқар Тәуке ханның 
тұсында­ақ көзге түсіп, хан ордасында болады, алайда Тәу­
кеден соңғы билеушілер оны ордадан ығыстырып, үлкен 
аттан шеттетіп тастайды. Егде тарта бастаған шағында бағы 
қайта жанып, Бұқарды Абылай хан өз қасына алады. Сөйтіп, 
ол Абылайдың бас ақылшысы, әрі идеологына айналады. 
Абылай хан көпті көрген Бұқардың бай тәжірибесін, оның 
кемеңгерлігін өте жоғары бағалайды. Қатты қиналып, 
қажыған сәттерде Абылай хан Бұқардан ақыл сұрайтын бол­
ған, алдағыны болжауды өтінеді екен. Бұқар әміршісін қиын­
дықтардан сақтап қалыпты. Ол жүзден астам жасап, 1780 жыл­
дарда қайтыс болғанға ұқсайды. Зираты Далба деген жерде.
Бұқар жыраудың өмірі де, шығармашылығы да үлкен екі 
кезеңге бөлінеді: Абылайға дейінгі және Абылай тұсындағы. 
Осыған орай оның шығармалары да екі топ құрайды. Бір тобына 
Бұқардың қуғын көрген шақта шығарған өлеңдері жатса, 
екінші топтағылары – жыраудың Абылай ордасында жүрген 
уақытында туған толғаулар. Екі топтағы шығармалардың туу 
себебі мен мазмұны, тақырыбы мен сипаты екі басқа.
Бірінші топтағы өлең­жырларда пәлсапалық нақыл басым, 
мұнда жинақтау мен ғибрат айту көбірек. Тіршілікте көргені 
мен түйгені көп Бұқар дүниедегі ең қымбат не нәрсе, ең үлкен 
қасірет немене екенін өте жақсы білген. Ең қымбатты, қадірлі 
нәрсе – өмір, тіршілік, ал, ең үлкен трагедия – қаза, ажал, 
әсіресе зорлық өлім. Сондықтан да ұлы жырау адамдарға ең 
алдымен: «Бірінші тілек тілеңіз бір Аллаға жазбасқа», – деп, 
ақыл айтады және де «жер қайысқан қол келіп,... ардақтап 
жүрген бикешің жылай да жесір қалмасқа», – деп ескертеді... 
Басынан небір қиын жағдайды, қуанышты да, күйінішті де 
өткізген Бұқар адамдар аман болса екен, олар бір­бірімен тату­
тәтті өмір сүрсе екен деп тілейді. Осы мақсатпен ол тұрмыстық 
та мәні бар дүниеауи, мемлекеттік те маңызы бар өсиет айтады, 
саяси да, этикалық та нормаға қатысты ой­пікір ұсынады.

[
235
]
Философ ақын ретінде Бұқар жырау жалпыадамзаттық 
мәселені көтереді: қалай адам баласы ұзақ та бақытты ғұмыр 
кешпек және қайтіп мезгілінен бұрын келген ажалдың 
құрығынан кұтылмақ? Бұл сауалға жыраудың өзі жауап 
береді. Ал жауабы өмірдің мәні жайындағы толғау, сұрақ пен 
жау 
ап болып айтылатын өлең түрінде, күмәнсіз ақиқатты 
айту, сондай­ақ адам мен табиғатты, адамдардың хал­ахуалын 
салыстыру я болмаса қарама­қарсы қою формасында болып 
келеді. Мұндай жағдайда өмір құбылыстары мен жағдаяттары 
терең топшылау арқылы жинақтылып беріледі және поэзиялық 
бейнелер мен көркемдеуіш құралдар пайдаланылып, адам 
белгілі бір ситуацияда не істеуі керек, қиындықтан қалай құ­
тылуға болады, қалай оның алдын алуға бола ды, қайтсе жа­
ман болмайды деген мағынада қорытылған тәжірибеден туын­
дайтын ақыл­кеңес, дайын жауап ұсынылады: 
Жар басына қонбаңыз, 
Дауыл соқса, үй кетер. 
Жатқа тізгін бермеңіз, 
Жаламенен бас кетер
28
 .
Немесе: 
Жал-құйрығы қаба деп, 

жүктеу/скачать 1.43 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: