166
қазақ тілінің төл дыбыс құрамын негізінен қоспасыз дұрыс анықтаған. Қазақ сөзінің жуан/
жіңішке əуезді болып айтылуына байланысты оның құрамындағы дыбыстардың да жуан/
жіңішке болып айтылатынына көңіл бөлген. Сонымен қатар, қазақ тілі дыбыстарының ар-
тикуляциялық кейбір айтылымдарын өз алдына жеке дыбыс ретінде қабылдаған, мысалы,
ж
дауыссызының
дж түрінде аффрикат болып айтылыуын,
л дауыссызының жуан сөздердің
құрамындағы кейінді (жуан) артикуляциямен айтылымын өз алдына дербес дыбыстар деп
қараған. Оның үстіне қазақ тілінің дыбыс құрамын дəл анықтағанымен, сөздердің жазылы-
мындағы
ій, ұу дыбыс тіркестерін бір таңбамен белгілеу жиі кездеседі. Қазақ тілі дыбыста-
рының артикуляциясы арнайы талданбай, олардың артикуляциялық анықтамасы дыбыстың
естіліміне қарап, батыс тілдерінің ұқсас дыбыстарына балап беріледі.
Алғашқы (бастау) кезеңде қазақ тілінің төл дыбыс құрамы дұрыс анықталған. Жазуда
белгіленбесе де, дыбыстардың жуан/жіңішке артикуляциясы жайлы толық мəлімет берілген.
Жуан дауыстыларды негізгі дыбыстар қатарына қосып, олардың
жіңішке айтылымын қо-
салқы дыбыстар ретінде арнайы таңбаламаған. Қазақ сөзінің өзіндік əуезімен айтылымын
сақтап сөйлеу жəне жазу жайлы алғаш ұсыныстар жасалған. Қазақ тілінің артикуляциялық
белгілеріне атау беріліп, жіктелім кестелерін құрастырған. Бірлі-жарым кірме дыбыстар (
х,
һ) ескеріліп, оларға арнайы таңба берілген жəне жазуда да ескерілген. Жартылай дауысты
деген атаумен кейде
й, у, кейде
й, у, р, л дауыссыздары өз алдына жіктелген. Қазақ тілінің
дыбыс құрамын анықтау мен оларды таңбалау сингармонизм заңына лайық жүргізілген. Қа-
зақ тілі дыбыстарының əліпби құрамы мен олардың сөз құрамындағы жазылымы арасында
қайшылық болған жоқ. Соның арқасында сөздің буын, тасымал, морфологиялық құрылымы
бір-біріне сай шығып отырды.
Қазақ тілі дыбыстарының артикуляциялық зерттелімі ұзақ тарихи жолдан өтті. Алғашқы
дəуір қазақ тілінің дыбыс құрамын анықтап, тіл дыбыстарының қарапайым артикуляциялық
белгілерін табуға арналды. Пайдаланылған артикуляциялық белгілер де санаулы ғана жəне ол
атаулар орыс тілінде болды. А.Байтұрсынұлы бастаған ұлт зерттеушілері қазақ тілі дыбыстары-
ның төл артикуляциялық белгілерін бекітуге кірісіп, 30-дан аса артикуляциялық
атаулар ұсын-
ды. Сол атаулар негізінде қазақ тілі дыбыстарының төл əліпбинің артикуляциялық жіктелім ке-
стесін ұсынды. Қазақ тілінің артикуляциялық фонетикасы төл əліпби кестелерден бастау алды.
Орыс тілі мен орыс тілтанымының əсері қазақ тілінің əліпби құрамының көлемін ұлғай-
тып жіберді. Орыс тілі дыбыстарының артикуляциялық анықтамасы қазақ тілі дыбыста-
рының артикуляциялық анықтамасы ретінде көшіріліп отырды. Кірме жəне
аударма арти-
куляциялық атаулар негізінде қазақ тілі дыбыстарының құрама əліпби жіктелім кестелері
құрастырылды. Зерттеу нəтижелері қазақ тілінің оқулықтары мен оқу-құралдарында кеңінен
пайдаланылып келеді.Төл əліпби кестелерден бастау алған қазақ
артикуляциялық фонетика-
сы бертін келе құрама əліпби кестесіне ұласты.
Соңғы кезде қазақ тілінің төл əліпби құрамы екшеліп алынып, артикуляциялық талда-
удың өзіндік ғылыми аппараты негізінде талданып шықты. Қазақ тілі дыбыстарының ар-
тикуляциясын анықтайтын түгелге дерлік жаңа ұғым/атаулар ұсынылды.
Соның негізінде
əліпби, үндесім жəне үйлесім дыбыс үлгілерінің анықтамалары беріліп, жіктелім кестелері
құрастырылды.
Достарыңызбен бөлісу: